another poetry

Sindang Mga Gurang sa Waiting Shed
Adrian V. Remodo

Aga-aga digdi sa kanto, minatiripon
ining mga gurang na lalaki sa waiting shed,
masurubahan kan mga makukulog nindang tulang,
an saindang haloy sanang mailakdang na mga bitis,
an dai maitanos na habayan
asin an saindang dai na nagtitindog na ikinabuhay.

Dangan sa irarom kan limpoy,
gigirumdumon ninda an nakaagi:
kaidto na sainda pa an panahon,
na sinda an panahon.

Kaidto na an magdamlag bako pang pagdago
kundi sarong paghalat sa kapanuan kan paglaom,
arog kan sabay na pagtubo kan hasok na paroy
asin kan buhày na pagtubod
sa enot na bukad kan saindang pagkamoot,
siring na an bagong naparay na kamunbon
arog kapresko kan paglaom sa daing kasagkuran
na kaogmahan kaidtong enot nindang hadok.

Alagad ngunyan na an panahon ninda
kaidto ng panahon, asin an ngunyan
saro na sanang mapungaw na pagrumdom,
ngunyan na an saindang oma, an daga
na sinabwagan nin paglaom sa saindang hinahalat,
tinahuban na nin semento asin an payag
rinibayan na nin waiting shed,

digdi giraray ninda hinahanap an nawara
ng init kan saindang mga paghalat,
ngunyan na an panahon ninda paghanap
na nin limpoy sa tahaw kan dai na ninda masaho
na init kan bagong panahon,
an bako na nindang panahon.
tinutuom giraray ninda an gira kan saindang nakaagi,
kinakanta giraray ninda an awit kan saindang kinaban,

digdi sa limpoy, kasabay kan pagbalik
sa dating init kan saindang mga paghalat
na mapangyari an saindang paglaom,
minasalapid giraray sinda
nin mga bagong paghalat
sa kapanuan kan saindang buhay,

Digdi sa limpoy ninda hinahalat
an kabilugan kan saindang panahon,
Digdi ninda dinadangog an apod kan kagadanan

Konbersyon
Vic Nierva

Nakahiling ako nin mga lawog—
dai mabilang—
na nakaturuhok

sako gikan
sa parasang salming,
asin pagkatapos

kaidto
igwang doros
na naglaog, hinadokan

an sakong alang na kublit,
asin pinabayle
an mga kurtina.


Conversion
(Translation)

I saw faces—
countless—
staring

at me from
the shattered mirror,
then

came in
a wind
blowing, kissed

my parched skin,
and made the curtains
wave a dance.


- one of my favorites in Vic Nierva's first poetry collection. i took the photo in a recent visit to minalabac, reminded of this scene, i immediately took my digital camera and took some shots.

OBRA NUEVA

(Binasa kan pagbungsod kan librong ‘Antisipasyon’ (Goldprint Publishing House: Naga) ni Vic Nierva kan Disyembre 20, 2007, sa Ateneo de Naga University)


Kan nagpuon akong magsurat sa Bikol, hona ko, malihis sana si gatol, mapapara sana paglihis kan panahon na ookuparon ako kan hinohona kong mas dakula pa sa buhay na ini. Nasala ako. An gatol, magingin mapa, sagkod na magin kontinente, hanggan sa maging kinaban na mismo asin sa ngapit sasakopon gayod an bilog na uniberso. Ano an kawsa kan gatol asin an dai pagka-omay? Ano ta pinili kong buhayon an gatol na garo mas dakula na ini kisa sa buhay? Ano an nangyari tanganing an dalan na ini an sakuyang pinili asin pipilion pa? Dakul na simbag alagad matao sana ako nin saro: nakanumpung ako nin iba pang kaibahan na siring sa sako, igwa man kan gatol, igwa man kan maldisyon na ginigibong bendisyon kan samuyang panurat, minsan sasabihon kong dawa may gatol gabos, iba-iba pa man giraray an paagi nin pagkagaw, an iba ninunos asin, an iba piglalahidan nin kun anong pampaomay, an iba nagkukurahaw, an iba garo pig-aapulas na garo baga nagpapaturog nin omboy, asin sa kun pano niyamo hinihiling an gatol na ini asin ano an samuyang ginigibo, digdi minalaog an pulitika kan samuyang pagiging magkatuod, pagiging mga indibidwal na parasurat. Gusto ko an pagkagaw kan gatol ni Nierva, minakua nin babaying halaba an buhok dangan piggugusgos sa mapulang kublit. Sa madaling sabi, naibahan man kaya ining tawong ini nin ungglo, kaya kaipuhan na santigwaron!

Saro si Vic sa mga tawong may gatol asin ngonyan ipinapahiling niya satuya an saiyang mga kinagawan, an iba lugad, an iba mapula siring sa pandok kan namomoot, naglalanubig na garo matang mapupusi sa paghibi. Ini an ludok na dara kan koleksyon na Antisipasyon na nahihiling kong sarong bago o mas pinapaorog na direksyon kan panurat ni Nierva asin ini mahihiling man sa mga gurangan na parasurat arog ninda Kilates asin Penones na naggibo kan dakitaramon o translations kan ibang obra ni Nierva para sa koleksyon na ini. Anong senyal ini, anong direksyon ini na nilalaog kan mga bagong parasurat sa Bikol?

Sa sakuyang paghona, ini nin huli sa hararom na pagmansay sa kamugtakan kan banwaan asin dai maiibetaran an pagsalingoy sa nakaagi, sa kun ano kan kita aki pa. Nakapadron sa memorya, sa paggiromdom na sa hiling ko marahay na prosesong kaipuhan na agihan orog na sa kaso kan Bikol na marikas na binabago kan mga pwersa sa luwas asin laog kan saiyang sistema asin kaibahan digdi an pangkultural na aspekto o an kabilugan mismo kan satuyang gawi asin paghiling sa buhay asin kinaban.

An koleksyon ni Nierva, sarong paglilili asin pagpaandar giraray kan saiyang sentral na metapora na iyo an tren na sunod sa salog, iyo an nagseserbing ugat kan sa satuyang rehiyon. Alagad, aram ta an nangyari, an mamundong nagin kamugtakan kan satuyang mga istasyon, asin kan lunadan mismo, dai ini nakasunod sa pagbago kan panahon nin huli sa manlain-lain na rason arog baga kan korapsyon mismo sa gobyerno asin an halawig na panahon na pagnegar, dai pagtao kun ano an dapat para sa Bikol. An tren kan nakaaging panahon, nagin arog man kan satuyang salog, napabayaan, pinabayaan. Asin kun ini an mga ugat kan satuyang sibilisasyon, anong klaseng hawak an igwa kita?
Dai niya man tuyo o uyonan an siring na pagbasa, an obra ni Nierva sarong makusog na pagpahiling kan satuyang pagkatagalpo, kan satuyang kawaran nin naginibohan para sa satuyang banwaan. Alagad bako sana ini an kusog kan koleksyon na satuyang binubungsod ngonyan, yaon man digdi an pida-pidasong pagpapahiling sa buhay kan mga Bikolnon, kontemporanyong kamugtakan, mga pamilyar na kanto, mga lugar, pagkakan, bagyo, asin an kapalibotan na naghahangos kan aso kan bulkan, kan nagkakalagang gata, kan aso kan tren, na binilog ni Nierva asin pinasangkay sa saiyang behikulo nin mga bersikulong toninong, nagraragubodob, nagsisiwit asin an siring na tingog an orog na naglalataw sa ngonyan na pagsurat sa Bikol: may hararom na pakagamot sa pilosopiya, historikal asin sa kaso ni Nierva, yaon an lirisismo, an kumpas asin an ludok kan tataramon.

Dai man dapat na lingawan na an mga dakitaramon na ginibo ni Vic kan mga klasikong obra asin kontemporanyong rawitdawit, an siring na gawi ni Nierva, nagpapahiling kan kusog kan satuyang tataramon na kuguson an iba pang konsepto asin reyalidad na nakasagom sa tataramon arog baga kan Ingles. Igwang sarong pusod an gabos na tataramon asin an literatura an ina.

Sinasabing an panahon na ini an renasimiento kan satuyang literatura, magayon asin nakakataong kusog na isipon an siring na pahayag, alagad, kaipuhan na siguradohon ta na dai ini ta nanalian sana kita o ta nagkakagaw pa an satuyang mga parasurat, kaipuhan na maghiwas an satuyang mga parabasa asin magdakul an mga tawong matulod para sa literaturang Bikolnon asin ini mapuon sa akademya, siring man sa media asin sa lokal na gobyerno. Orog lugod niyatong padangaton an satuyang tataramon nin huli ta kun totoong nag-nonosebleed an iba satuya pag nag-Iingles, sinasabi kong igwang mga nagagadan, naitum gabos an mata asin nahahalon an dila, kun papataramon mo nin Bikol.

Ta pinunan ko sa pagkagaw, tatapuson ko sa pagkagaw: an pagluwas kan enot na libro labi pa gayod sa pagkagaw minsan ngani kun sige mong kagaw, nagkakaigwa ka man nin labak o kaya ludog, alagad, an pagsurat labi pa sa pagkakaigwa nin labak, ini mas harani sa pagbabados asin pangangaki asin mayong madaog sa pagmati para sa sarong parasurat kan pagluwas kan saiyang enot na koleksyon, kan enot na libro. Asin tanganing masundan pa an siring na mga libro, dai sana kamo mag-ninong o mag-ninang na hanggang sana man sa kapot sa bonyag dangan makikakan pa, magpakimkim man, magtao nin regalo asin iyan mangyayari sa pagbakal nindo nin mga libro kan mga obra ni Victor Denis Nierva, an pinakabagong awtor hali sa Bikol!

pagkatapos kan pasko

UDO

Dai ko kinatudan an pagpupu nin tultol.
Sayang kan tubig. Malipot pati.
Tama na an kabangang tabo, o kun baga man
sarong utsaba, idtong lata kan Minola.
Dai man ako nakanood maggamit nin papel,
ta an aram ko sa pagsurat sana ini ginagamit
kun baga man pan-amak o kaya pampatos.

Dai man pati pighihiling kan maestra
kun malinig an lubot mo.
Ta pareho-pareho man sana an udo.
Dawa iba-iba an parong, an paagi asin inaagihan:
an iba sa daga, an iba sa salog, an iba sa tronong puti
na kun binububo garo natik’ab.
Dakulang kasilyasan an kinaban.

Sa eskwelahan, bisyo an paghanap kun siisay
an nag-atot na sinusundan nin purunitihan
alagad dai man ini pinapasakitan minsan magtuga.
Bakong arog kan mga binabalad na nahuri asin dai
na ngani nagkarigos, an mga halaba an kuko,
dai nagpabulog, dai nakasul’ot uniporme,
dangan an magtaram sa sadiring tataramon.

Minsan inilista ako kan kaklase kong aki kan prinsipal
lalo na kan nadangog niya akong nagraway:
Buli ni Mama niya! Kinudot ako gamit an susi ni Maam.
Alagad dai ako riniparo, dai inanggotan, kan minsan
sa natad na piggagabihan niyamo aro-aldaw,
magparakurahaw ako nin sheet, sheet, sheet!
pagkatimhak ko nin udo nin damulag.

MARNEZINE

Bikol poet and our country's premier translator, Marne Kilates has a new project for us. See it here.

carlo sat beside me today...

Bicol writer wins seat in NCCA-NCLA
BICOL literary arts advocate and writer Carlos Arejola was elected Southern Luzon Coordinator of the National Committee on Literary Arts (NCLA) in an election held December 10, this year at the Cebu Midtown Hotel in Cebu City.


The NCLA is one of the 22 national committees of the National Commission for Culture and the Arts (NCCA), the government’s cultural arm, and is mandated to promote the appreciation and development of Philippine literature.


In the past, two coordinators, one from the Tagalog Region and another from Bicol, sat in the NCLA executive council. Arejola is the first to sit in the said policy-making body as representative of the two regions. He will be sworn into office in Manila in January 2008 along with the twelve other coordinators from the other regions and occupy the post for a term of three years.


Arejola was nominated to the NCLA by the Kabulig-Bikol, where he is an active member, and the Development Institute for Bicol Artists Foundation, Inc. chaired by Mrs. Amelita Zaens.


A trainer of the Gov. L-Ray English Proficiency Program, Arejola has won two national awards for poetry and a Palanca award for screenplay. The literary projects he spearheads, the annual Juliana Arejola-Fajardo Workshop sa Pagsurat-Bikol and the Bicol-wide Premio Tomas Arejola para sa Literarturang Bikolnon, was awarded the 2007 Mayoral Recognition Award by the City Government of Naga. His forthcoming book of plays in Bikol and Filipino entitled Tuwiran Kong Sasabihin is due for release next year.


Also elected to the NCLA executive council were Jose Dalisay, Jr., Marjorie Evasco and Maria Luisa Reyes, coordinators for the National Capital Region; Priscilla Macansantos, coordinator for the Cordillera Autonomous Region; Juliet Mallari, coordinator for Central Luzon; Baldovino Valdez, coordinator for Northern Luzon; Hope Yu, coordinator for Central Visayas; Victorio Sugbo, coordinator for Eastern Visayas; Ricky de Ungria, coordinator for South Mindanao; Steven Patrick Fernandez, coordinator for Central and Northern Mindanao; and Servando Halili, Jr. coordinator for Western Mindanao. A coordinator for Western Visayas is yet to be elected. The election was facilitated by the Project Management Division of the NCCA.

---from Bicol Mail

ouevre

LIBOG


Igwang maliwanagon na panahon nin pagduduwa-duwa
siring baga sa kun pano hinihiling an Medalya Milagrosa
na nakakalay sa daghan kan pinamamayasungan na kaeskwela
o sa maestro na gatok asin talaon sa pantalon an saiyang dara-dara.

Minaribong an payo sa saiyang leksyon na gabos paukod, gabos ariwaga,
kaya minasalingoy ka sa luwas, an kahiwasan na pano ki mga duot
na pawot na sa duros asin nahihiling mo an mga gamgam sa kahoy,

an saindang awit garo minanuot-nuot sa sul’ot mong antipara,
na saimong pighahali dangan lilinigan, itataas na garo may pigsisilag,
pupunasan an garo nagdukot na ambon, kukurukusuon an naglalanubig
asin siging kimat-kimat na mata asin isusul-ot giraray an naglilibog na salming.

PASS AKO SA PASKO

Pass Ako sa mga kasirubutan ngonyan na Pasko na garo baga piyesta sana man, pig-ipusan nin halawig na panahon dangan gagastoson sa sarong bangging garo lingaw sa paabot na kaagahan. Pass Ako sa mga regalong igwang katakod na kadena, mga kamot na nagdudwa-duwa. Pass Ako sa mga regalong pinatos nin mga marahalon na papel asin an laog mga daing kahulugan na panuga. Pass Ako sa mga krimas tri asin mga naglalad na parol ta lalong nagmamahal an singil kan kuryente. Igwang rarom an diklom na mas makahulugan na manumpudan an mga bitoon na dai ta naman pighihiling o nahihiling nin huli ta an diklom kan polusyon an nagtahob na sa satuyang mga alinawnaw. Pass Ako sa mga selebrasyon na mas pinapaorog kan konsumerismo asin komersyalismo. Pass ako sa mga darakulan na selebrasyon tam as nahihiling ko an karahayan na magsolo-solo lalo na sa pagtapos kan taon.

Pass Ako sa pagtao nin piso sa mga aki kun may nakakahiling. Pass Ako sa mga simbang gabing uru-utro an sermon kan padi na risang dai man nag-aadal o naghorop-horop kan sasabihon. Pass Ako ta an misa ngonyan garo nagbabalik na sa panahon na an mga mayaman sa enotan nakatukaw, asin an rason ta sinda mga major sponsor (garo na concert) asin an mga daing pakilabot yaon sa luwas. Pass Ako sa paghiling sa mga Belen na gibo kan mga barangay na pagiiriwalan an premyo pagkatapos ta dakul na an nagastos kisa sa itinagamang badyet. Pass Ako sa pagdulok sa mga pulitiko na magiging Santa Claus na naman ngonyan na panahon alagad balasubas sa kadaklan na aldaw kan taon. Pass Ako sa pagdangog kan mga Christmas carols sa radyo ta pagkatapos yaon naman an brodkaster na may tangkal sa nguso asin ipinangidam sa tuyaw asin kapital an laway, kulang man sa gibo. Pass Ako sa pagsbait kan parol ta baka magkasulo pa, huring nag-aabot an mga bombero lalo na kun daing paipli. Pass Ako sa pagdayon sa mga Christmas Party na an mga handa pampatiwi.

Pass Ako sa mga paputok na iyan ta sobra na an iskandalo sa satuyang banwaan, makusog pa sa paputok, mabata pa sa atot, alagad dai pa man napapahali sa pwesto an duwendeng itum sa palsyo. Pass Ako sa mga Christmas concerts, pa-raffle na iyan ta mahal an tiket. Pass Ako sa mga pakulo kan darakulang tindahan, mga bagsak-presyo, alagad an totoo, paso na an pira sa ipapabakal o kaya madali na ining magkakararaot. Pass Ako sa mga matrapik asin matawong lugar, mga karakanan na dai man nag-ooorolay kundi napalangkawan sana man nin ihi, napadakulaan nin ngimot sa pagsubo. Pass Ako sa mga pakulo kun Pasko, kan anuman na institusyon alagad an pinbakaorog na rason kan selebrasyon, mayo man, mga pagsagin-sagin sana man. Pass Ako sa mga panahon na garo baga an gabos dadarahon sa rilingwan o sa pag-inum nin Coca-Cola. Pass Ako sa sa mga selebrasyon sa plaza na garo miting de avanci. Pass Ako ngonyan na taon ta aram ko an kadaklan kaining sinasayumahan ko mangyayari pa man nurong taon asin sa maarabot pang panahon.

Distansya


Susukulon ko an rayo mo sako
sa bilang kan kumpas kan sakuyang puso.

Bako kun anong oras makaaabot,
o kun sain na dalan ako maagi
o anong gagamiton na sakayan.

Nahihiling ta ka na, harani na
an pagkanumpungpan.
Nagrarani na ako,

liwanag akong nagbabaklay.
Dara-dara an sakuyang saklay
na paglaom.

Alagad nagrarayo ka lalo
siring na nagririkas an kumpas kan puso ko.

RESTOS

Sarong hapon kaidto, ordinaryong aldaw
na mayo an samuyang naghaling ina,
ipinahiling kan tugang ko, an bago niyang
nadiskubre, nagtatanog an samuyang muro
naglalagatok na garo baga idtong mga
bitoon asin buskay sa pirtahan na ikinalay
ni tatay, pampaswerte, pampalaog balaog
na minatanog orog na kun minaabot an ina mi.

May kun anong ginhawa akong namamatian
sa pagpapalagatok kan mga tulang
na sa paggurang orog pang naging makusog
an mga tanog asin bako na sanang mga muro
pati an likod, an tuhod, an liog, an siko,
na garo baga may tinitipon digding pulbura
asin pagkakaaga pigpapaputok ko ini,
pigbubutong, pigtitiko, luhay dangan bigla.

Pinundo tulos an pagpalagitok kan sakuyang tugang
ta sinabihan kaming nakakapadakula ini nin tulang.
Alagad ako nagdagos-dagos, sa banggi asin aga
garo ini musika, asin siisay an mahona
na sa paagi kani nanudan ko an matematika.
Bulong an pagpalagitok sa hugak ko, tanglay
asin kun pinapaminglod, kun pinapasma.

Kaibahan kan takot na pagdakula kan mga tulang
iyo an pagkawara dagos kan samuyang mga magurang
na ngonyan udto na sa sadit na kahon.
Pinagsaro mi sinda sa sarong laogan, pinabendisyonan.
Toninong an saindang mga tulang, daing naglalagitok.
Arog kaini an binawian na ki buhay siring na luhay-luhay
na napapara naman tanog kan sakuyang mga tulang,
na alang nang buskay, gadan nang bitoon.

Orisonte
Para Ki Vic Nierva

Pigdadara kan paros an mga birilog na tubig
na minahilig sa mapanas asin nagruruyroy
na dahon nin nagraragikrik na kawayan.

Naghihiro an tubig na garo asoge
sa mga lapnad na dahon nin natong.
Dai gabos kayang lamuson kan tubig.

Sa mga birilog na tubig mahihiling
an rupiton na kinaban na naghahangos:
mga balaraw na mayong puon, mayong sagkod.

Napapasa man tulos an siring na mga imahe,
nahuhulog na garo mga putot na bunga
na naghugot kaibahan an Disyembreng duros.

May hamot an limpoy, may mga nakangirit na pandok
sa luwas mantang nagdadaralagan na nakatilay,
nagsasayaw nin odok sa boot, odok sa hawak.

Sa pagsirang kan palubog nang saldang,
naglalagbas an bulanit kaini sa pigtatagiptip na kurtina.
Buhay-buhay an mga nakaimprentang poinsettia.

Ta tapos na an uran, binuksan an bintana,
pighanap an kabangaan kan telang pan-ulang, pigsuhay,
pinalaog an duros kaiba an nagrurumarom na liwanag.

Sa siring kadaling panahon nagbago giraray an panahon,
garo nagruluyos an mga burak, nagkurupos ini tulos-tulos
sa gilid, nakabugkos nin bulawan na laso.

An retrato kinua ko sa Tagaytay kan 2005.

COMING THIS JANUARY 23

One of the bright lights of the recent Bikolnon writing
renaissance, Kristian Cordero presents in his poetry
collection, PUSUANON, intimate sketches and portraits
of the people and land of his birth. He does this with a
confident hand, cool detachment and, very often, with
tongue-in-cheek humor. Fully in command of his material,
Cordero's poetic diction deftly fuses real and surreal elements
to elicit from the thoughtful reader not only high amusement
but also deep understanding.

--- LUIS CABALQUINTO

striking again, the arrogants.

before leaving for manila, i had to do this pictorial (kuno session) with fellow homelife winners this year (esting jacob (in orange shirt) and jason chancoco (with a wristwatch) all bikolano). and since it was a sort of small reunion, we talked again about our trivial lives as bikol writers, our concerns both personal and professional and of course, about our expanding universe.

another take from HOMELIFE

Dakula an utang ko sa Homelife. Saiya ko enot na namatian na sabiyan na: 'Oy tatao kong mag-surat, uni kwarta saka premyo, maghuruhambog ka na...' Pang-apat ko na ini sainda.

1999 Paputok (2nd Place)
2004 Isda (Grand Prize)
2005 Agua de Mayo sa Seminaryo (2nd Place)
2007 Sa Paglubog ng Araw (2nd Place giraray)

Uni an iba pang bareta:

Irinuman ta anas hali sa Bikol.

An Kusog kan Imahinasyon

Sinabi ni Benedict Anderson na an mga nasyon minagikan sa kun pano minahiro an imahinasyon kan mga namamanwaan asin minahimo nin mga paagi tanganing an nahimo kan imahinasyon mapangyari. Asin sa hiling ko bako sana ining totoo sa kaso kan satuyang nasyon kundi pati man sa lokal na komunidad arog baga kan syudad o minsan kan pamilya.Sa kaso baga kan Naga, an oagiging maogmang lugar bako sanang bastang slogan ta kundi sarong produkto nun imahinasyon na kaipuhan tang paglapigotan sagkod na nahihiling tang orog pa karahay an nasabing kamawotan, an nasabing bisyon na an satuyang syudad magin maogmang lugar sa gabos na aldaw kan satuyang pagkabuhay.

An imahinasyon na ini minagikan sa indibidwal asin dai napupurot basta-basta. Ini minapuon sa paghorop-horop kan kamugtakan kan saiyang sadiri, kan saiyang buhay. An parehong imahinasyon man na ini an nagtataong kusog sa satuyang mga artista (bakong showbiz personalities ‘sana’) tanganing padagos nindang tawan nin artikulasyon an satuyang panahon asin kamugtakan. An saindang mga gibong-sining sarong ladawan kan satuyang historikal na sitwasyon kun saen mahihiling niyato kun pano kita nabubuhay asin minaatubang sa mga a’ngat kan buhay asin kan dakulang kinaban. Sa imahinasyon man ini minagikan an kusog kan lambang saro sa satuya tanganing padagos tang baguhon, pahanguson an mga bagay na daan asin kinatudan na tanganing maghanap kita nin bagong paagi, bagong paghiling sa palibot ta. An imahinasyon bakong monopoliya kan mga artista dawa minsan masasabi tang mas dakul na panahon na ini saindong ginagamit asin may nahihiling na naginibohan. Kadakul satuya nasa sadiring butas nin proklamasyon na siya musikero minsan sa videoke man sana nag-iikot an buhay, mga pintor minsan nitso sagkod bato sana man na kinalburo an nahaman asin parasurat minsan dai man nganing naginibohan apwera sa mga taram na nabagyo o nabaha na kan nakaaging panahon.
Bakong inspirasyon an nagpapadalagan sa mga tunay na artista kundi an kusog kan imahinasyon na kayang maghiro minsan sa kawaran nin inspirasyon. Alagad an mga artista (arog kan mga parasurat, pintor, musikero) parating pighihiling na taga-luwas ta an sistemang naghahadi-hadian dai tugot sa ano man na pagbabago na pwedeng punan kan bisyon kan artista. Kun bako man na taga-luwas, may paghiling man an kagabsan na an sarong artista nagserserbi sana sa interes kan mga mayayaman na igwang kakayahan na bakalon an saindang mga obra, mga libro o magdalan kan saindang mga dula o pelikula. Alagad bako nang arog kaini an kaso sa panahon na sa tabang kan makusog na teknolohiya, mas dakul na an naabtan kan sarong gibong sining.

Kun siring, yaon man sa mga paradalan, parabasa, mga patron kan nasabing gibong-arte an pagpakinabang sa mga gibong ini kan imahinasyon. An sagkodan kan sarong arte dai sana minauntok sa pagtao ogma o kasiraman sa hawak kundi orog sa gabos ini makapararom kan paghiling niyato sa buhay asin sa kinaban, matawan kita giraray nin kamatian na makamati giraray asin magkaigwa nin mga bagong paghiling sa kinaban na kinatudan na. An sarong gibong-arte orog dapat na makatulod satuya tanganing kita man maglaog sa proseso nin imahinasyon na labi kaimportante ngani sa pagmukna ta kan satuyang nasyon na sa hiling ko saro man na gibong sining arog kan sarong obra maestra nin sarong artista.

Kun an nasyon sarong gibong sining, kinakaipuhan na mas orog tang hilingon an mga obra maestra, dangogon an satuyang mga kansyon asin basahon an satuyang mga osipon asin rawidawit, dalanon an mga pelikula asin teatro nin may pagtilam-tilam, pagkapaha asin bukas na disposisyon tanganing an mga gibong sining na ini makatao satuya nin hararom na apresasyon kan satuyang nasyon, kan satuyang minumuknang banwaan. Sarong banwaan na nabubuhay sa katotoohan asin sa pagrespeto sa buhay; sarong banwaan na an pag-asenso dai susukulon sa bilang kan malls na naipatindog; sarong banwaan na an paghabon sa kaban dai oomawon na katanosan; sarong banwaan na maboto nin pulitiko bako nin huli sa saiyangng apelyido asin impluwensya; sarong banwaan na dai tutugotan na sakloton an mga pangiturogan, an imahinasyon kan saiyang namamanwaan sa tahaw kan banggi. Ini sa hiling ko an kulang pa bako sana sa Naga kundi sa bilog na nasyon. Halawig an lalakawon para sa bagay na ini alagad an pagbaklay minapuon sa enot na lakang.

Villafania’s poetry book launched

The latest Pangasinan collection of poems by Santiago B. Villafania was launched at Urdaneta City on Friday, November 9.

Malagilion: Sonnets tan Villanelles is Villafania’s second collection of poems in Pangasinan language which was launched shortly after the 2-day Conference on “Revitalizing the Pangasinan Language and Cultural Heritage” held at the Urdaneta City Sports and Cultural Center last November 8-9, 2007.

The 390-page book includes some 300 sonnets and 50 villanelles, published through grants from the Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) and Emilio Aguinaldo College (EAC) under the helm of Dr. Jose Paulo E. Campos.

The new collection of verses is an uplifting exploration of memories of childhood, love, history, current events, the wonders of nature, and the enrichment of the Pangasinan language, culture and literature.

KWF Chair Dr. Ricardo Ma. Duran Nolasco and UP Professor Dr. Ma. Crisanta Nelmida-Flores wrote the preface and the introduction to the book, respectively. Dr. Cirilo F. Bautista, Victor Emmanuel Carmelo D. Nadera Jr., Aurelio S. Agcaoili, Kristian S. Cordero, Jose Jason L. Chancoco, Christopher Q. Gozum, Jaime P. Lucas, Leonarda “Amor Cico” Carrera, Sergio A. Bumadilla and Melchor E. Orpilla contributed their respective blurbs.

Multi-award winning poet Cirilo F. Bautista says of the author, “Villafania is the leading poet of his generation in Pangasinan today.”

Other works of this young Pangasinan poet include Pinabli tan arum ni’ran Anlong (2003) and a chapbook, Balikas na Caboloan (NCCA, 2005). Some of his poems have appeared in local and international print and web publications such as Balon Silew, AWARD, Philippines Free Press, Philippine Graphic, ANI, Philippine Panorama, Sunday Times Magazine, The Heron’s Nest, HaikuHut’s Short Stuff, Ygdrasil, In Our Own Words 1 & 2, Picolata Review, MindFire, and other online poetry journals.

Born in Sta. Barbara, Pangasinan in 1971, Villafania graduated with a degree of Bachelor of Arts in English from the University of Pangasinan in 1991. “Sonny” as he is fondly called is an active member of the Ulupan na Pansiansia’y Salitan Pangasinan and an ardent advocate for the revival of Pangasinan as a literary language.

Villafania is currently a senior web developer/designer in Emilio Aguinaldo College – Manila.

Andrew Recepcion now blogs.

Pagkalihis kan Undas

Saro sa kaipuhan na akoon sa buhay iyo an kagadanan. An buhay asin kagadanan garo tawo o ‘gila sa parehong sensilyo na pig-uukudan. Dai ta maisusuhay an buhay sa kagadanan anuman an paghiling ta sa kagadanan o sa buhay. Kun hihilingon, saro sa nakakapararom kan buhay iyo an reyalidad na an tawo igwang sagkod, igwang katapusan sa saiyang pagkabuhay sa kinaban. Ano na sana kun dai nagagadan an tawo? Pinapatunayan man ini kan manlain-lain na relihiyon na nagtutubod o nagpapatubod na an kagadanan sarong tangga, sarong pirtahan, sarong panibagong kabtang. Anu man na eskwelahan nin pagtubod an satuyang kinakaayonan, yaon parati an pagmidbid sa kagadanan bilang reyalidad na dai manenegaran. An buhay milagro, an kagadanan, siguro.

Saro sa elemento kan kagadanan o kan mga gadan iyo an danay na pagrumdom, na sa hiling ko minasalungat kan ideya na tapos na gabos pag-abot kan pagbugto nin hinangos. An pagrumdom sa mga gadan sarong paagi na laktawan an pisikal na kakulangan asin darahon an iribahan, an nagbubukos kan satuyang relasyon sa mas halangkaw, lampas sa pisikal na lebel. Dai man sinda nagagadan, sabi ngani, padagos na yaon sinda sa satuyang giromdom asin sinda padagos na mabubuhay sa paagi kan satuyang pag-usip, kan mga bagay asin pangyayari na padagos na mapagiromdom kan saindang buhay sa kaibahan. An paggiromdom sa mga gadan sarong paagi nin padagos na pagtaong halaga, pagtaong respeto sa saindang memorya.

Sa siring na punto, an kagadanan minaako nin manlain-lain na pagbasa. Kaidto, kinakaaran ko si mga kaklase ko kada pag-abot nin piyestang kalag nin huli ta dakul sindang dinudumanan: gurang na apoon, tiyoon, ninong asin ninang, tugang, pinsan. Ako, mayo, nakiiba lang ako sa tiyaon kong tugang kan tugang kan agom kan tugang ni mama, kaya harayo naman talaga dawa pa masasabing midbid ko man an mga gadan na idto. Ngonyan na yaon na ako sa puntong ini, gadan na idtong tiyaon kong idto asin gadan naman si lolo ko alagad dai ko man kinatudan an maglamay sa kampo-santo nin huli ta garo sa kadaklan na beses an nangyayari pagduman bako na piyesta nin gadan kundi kan mga buhay na nagpapamati na sa gadan. Na dai pa sinda nalingawan, na padagos ta sindang gigiromdomon. Sa librong Dominion of the Dead ni Robert Pogue Harrison, sarong professor nin ¬Italian Literature, sa Stanford University, nagpahayag na ‘…we bury our dead to humanize the lands where we build our present and imagine our future. As long as the dead are interred in graves and tombs, they never truly depart from this world, but remain, if only symbolically, among the living.
Kan nakaaging Semana, nagbisita ako sa kampo santo sa Francia digdi sa Naga tanganing ibahan an sakuyang katuod na nagsusurat kan saiyang nobela asin kaipuhan niya na makatungtong sa nasabing kampo santo nin huli ta igwang sarong eksena sa saiyang nobela na duman an tagbuan. Sa paglaog ko sa daan na kampo santo sinabat ako nin katoninongan na gadan sana an makakatao. Idtong mga gadan na binibisita kan mga buhay tanganing an buhay an magpamati sa mga gadan na dai pa an mga buhay napapanlingaw sa sainda. Pasulnop na an saldang kan kami nagduman asin an banggi nagpupuon nang magtamong sa kahiwasan, kinuahan ko nin pirang retrato an pirang pigura nin krus asin mga mga sagradong imahe na naglaladawan nin hustisya, pagkaherak, pagtubod asin mga bersikulo sa Bibliya na minarimpos kan paglaom na pagbalyo ta sa ibong na pangpang, igwang sarong dakulang reyalidad na mapaomay kan mga lugad na satuyang nakua sa satuyang pagbaklay sa kinaban. Sa mga restos asin pantyong na yaon duman, madadangog an garo hukragong na aram mong bako sa mga gadan kundi sa mga motor asin traysikel sa luwas na nag-aabang nin mga pasaherong arog ako.

obra nueva

HULING KANSYON


Kung mamarapatin, nais ko
sanang magpakamatay sa harapan mo.

Hindi dahil sa umaasa akong pipigilin
mo ang pagkalabit ko ng gatilyo. Mauupo ka lamang.

Hindi ko hinihinging magsalita ka:
tanging isang saksi lamang ang aking hangad.

Batid kong mag-aalinlangan ka sa aking pakiusap,
subalit kailangang mong mabatid na tanging

ito lamang ang paraan ko upang sa dulo
ng lahat, makita ko kung paano lisanin ng liwanag

ang mundo sa aking mata. Mamamadaliin ko lamang
ang pagpapakamatay,walang mga huling pananambitan

o pagsisi sa kaninuman sapagkat tinitiyak kong wala
akong nararamdaman maliban sa nais na wakas

na kasama ka. Kung balak mong sumigaw ng saklolo,
mangyaring tiyakin mo lamang na tuluyan na akong

naglaho pati ang aking anino. Huwag mo akong hawakan.
Hindi ko nanaising mapaso ka ng malamig na katawan.

Kung pagbintangan kang ikaw ang kumalabit ng gatilyo,
ipakita mo ang ebidensyang ito. Dahan-dahang basahin ang laman.

Hindi ko ipinapangakong may darating na ulan o alanganing hangin
o mangangamoy kandila o ligaw na rosas sa pagbasa mo ng tula.

Sa loob ng kanilang mga bibig na magbubukas-sara
sa kanilang paghalakhak o sa mga tingin na mapaghinala,

sa gilid ng hindi pinapansin na salamin, doon mo ako muling tingnan
at iaabot ko sa’yo ang sunod mong hakbang na gagawin.


Kina Erick Lagdameo at Adrian Remodo,
sa mga kuwentong kanilang winakasan.

obra

MGA HAPOT NI TATA RAMON

Ano ta kinakagat ta an satuyang dila
kun igwang tataramon na habo ta na sanang butasan?

Ano ta nakakagat ta an dila kun may nakakanambit
kan satuyang pangaran, alagad pano kun nagigiromdoman an mga gadan?

Ano ta dai ta nanamitan an tataramon
alagad an makulog kabaing sa mapait, an maogma sa mahamis?

Ano ta an tios nagsisira nin dila
asin an mayaman igwang lengua?

Ano ta pigpapahiling kan aki an dila niya kun may kaiwal siya
na garo baga nagpapalabaan, nagpapapulahan sinda?

Ano ta an púlâ, bungog asin an gurang na nabungog
mas pinapaorog na sanang dai magirong-girong?

Ano ta may malanit magtaram, lagpas sa tulang
alagad masiram asin an iba nangingidam na sa puros taram?

Ano ta an dila ta garo balukag na nagkikitik
asin tano ta nabibilot ini orog na kun nagpuputik?

Ano ta nakakataram nin Latin an babaying sinaniban nin demonyo
asin an magtaram nin Bikol sa eskwelahan pigpapamulta nin singko?

Ano ta an dai magpadangat sa sadiring tataramon
mas malala pa sa malangsa sira minsan gabos naman manamit sa dila?

Ano ta an gabos na dai ta masabotan na Bikol na tataramon
sinasabi tang hararom minsan dai man kita minabuntog?

Ano ta pag-Ingles na dai ta masabotan, haypaluting
alagad mahingowa kitang maglayog?

Ano ta an Ingles tongue ina (mother tongue)* ta
asin an Bikol ta, bikô-bikô?

Ano ta sinabi kan gurang na parasurat na an saiyang dila
katakod sa tinalbungan kan saiyang inulnan?


Ano ta pigkakaolay ta an diyos sa bako ta man na tataramon
asin kun magdukot an hostiya sa ngala-ngala, makasalanon ka daa?

Ano ta dilang anghel an para sa marahay na magkatotoo sato
asin kun may mangyaring maraot sa kaiwal ta, Dilaan! Nakarma!

Ano ta an mga hayop kun nalulugadan,
pigdidilaan sana an lugad tanganing maomayan?

Ano ta kalayong garo nagdidiwal-diwal na dila
asin tano ta an tawo nababasog bako sana sa tinapay?

Ano an mangyayari sa tawong naimpatso sa tataramon?
Ano an manyayari sa tawong napaso kan dilang kalayo?

Ano ta an tataramon may makagadanon na tarom
orog na kun an sasabihon yaon na sana sa puro kan dila?

This December

coming soon. paabot na.

AN EBANGHELYO KAN LITERATURANG BIKOL

Marahay-rahay na matatapos an 2007 para sa literaturang Bikol. Yaon an pagluwas ki mga bagong libro nin mga Bikolnon na piniling magsurat sa ibang tataramon o piniling magsurat kan tataramon na magsurat sinda sa siring na tataramon (arin man digdi) alagad dai manenegaran na yaon parati an sensibilidad na nakagamot sa lugar kun saen tinalbong an saindang inulnan. Punan an pagbalangibog!




Mannahatta Mahal: Bikol poet expat's latest opus from UP Press

The University of the Philippines Press is proud to release award-winning poet Luis Cabalquinto's latest book of poetry.

Entitled Mannahatta Mahal: Collected Expatriate Poems, the collection boasts of 77 poems describing New York life as livid, lucid, lively, sometimes lonely, and, more importantly, larger than life—as seen through the poetic lenses of a Filipino living and working in the Big Apple.

A poem entitled "September Eleven" decidedly marks the start of the poet's latest inner and outer journeys, and eventually goes within and beyond that important event in any New Yorker's life. Here, we see Cabalquinto zoom in on the details of the streets, the people, the stores, the arts, the surroundings, even the birds and bugs that most take for granted on a busy day or active night. But as he points to these things, he pulls out to reveal meditations, ruminations and spirited thoughts about these observations. While there seems to be a default disconnection associated with life in New York, Cabalquinto is quick to point out its opposite, as he tells us of small pleasures one gets from the seemingly simple or mundane that fuels the fires of the soul, such as experiencing an outdoor classical music concert or quick restaurant meetings with dear old friends one has not seen for the longest time.

As another award-winning poet, UP College of Arts and Letters professor emeritus Gemino Abad, says of the collection, "With Cabalquinto, we enter the very heartland of poetry, its revels and revelations—there, a steady hand on the pulse of language, poise and vibrancy of expression, a clear-eyed venture into the heart's secret wagers, a maturity of insight touched at times with humor and tenderness."

Born in Magarao, Camarines Sur on January 31, 1935, Cabalquinto earned his BA in Communication at UP Diliman. He pursued further communication studies in Cornell University at Ithaca, New York under a Fulbright-Hays grant in 1968. It was in Cornell where he immersed himself fully in the world of poetry and fiction writing under the tutelage of notable literary writers. Cabalquinto was encouraged to focus on poetry when small press journals in the US began publishing his work. He also received multiple writing fellowships and awards such as the New York University Academy of American Poets poetry prize and the New York Foundation for the Arts fellowship award in poetry.

Since then, Cabalquinto's works have appeared in local and international publications such as Caracoa, Philippines Free Press, Philippine Graphic, Manoa, Asiaweek, and American Poetry Review, to name a few. He has been published in the U.S., Australia, Hong Kong, France and even in the Czech Republic.

Mannahatta Mahal adds to Cabalquinto's already impressive list of books which include The Dog-eater and Other Poems (1989), The Ibalon Collection (1990), Dreamwanderer (1991), Bridgeable Shores (2001) and Moon Over Magarao (2003).

In 2006, Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL) awarded Cabalquinto the Gawad Pambansang Alagad ni Balagtas for poetry. According to UMPIL, the award is given to "living Filipino writers who have contributed outstanding works in any language currently used in the Philippines and who have dedicated their lives and talents to the development, propagation and promotion of any Philippine literature."

Indeed, with Mannahatta Mahal, the UP Press continues to support outstanding works by writers like Cabalquinto in its mandate of championing talented Filipino artists.

Manahatta Mahal is available in the Philippines at the University of the Philippines Press Book Stores in Diliman, Baguio, Cebu, and Davao; Fully Booked; Solidaridad; Popular Bookstore; select Powerbooks and National Bookstore branches; and other distributors in Metro Manila and the provinces. In the USA, University of the Philippines Press books are distributed by the University of Hawaii Press and Philippine Expressions Bookshop.

Uni pa an masunod ngonyan na Disyembre hali sa mga kapwa-parasurat. Saro ki Vic Nierva dangan ki Frank Penones. Igwa naman nagluwas sa UP Press giraray na libro ni Marne Kilates.



Pagsakay sa Tren
(hali sa koleksyon na Antisipasyon (Goldprint Publishing House)
Vic Nierva

Daing girong an istasyon.
Alagad an nagkakapirang mga daghan
igwang pag-alangan, tibaad,

huli sa mga babayaan
o mga aabtan. Asin mamansayan
an nagbabaklay pang bulan

sa ibabaw kan mga kabukidan,
mga niyugan, o madidiklom
pang mga badang na tibaad man

dai na liwat magudák o matanuman,
minsan sa likod kan panatang
mabalik liwat. Minakusog

an mga boot huli ta maluluya
pa an dagubdub kan paaboton na tren
asin man an hinghing pang pagsilbato.

Harayo pa, harayo pa.
Alagad igwang tikba, o pungaw
sa huring kugos o huring hadok

sa namomotan. Alagad,
pag sinasárâ na kan kakahuyan
an tingraw kan tren

na nagpapasilyab sa mga kabóg*
na nagrurulupadan, minaiktin
an mga bitis, dagos kapot

sa mga dara-dara, pati naman
sa daghan na orog pang
pano nin bagahe—agom, aki,

tugang, katood, giromdom
asin an sadiring harong.
Asin sa pag-abot kan tren,

pagdangadang sa anden,
minaiba an kolor kan kublit,
nagigin siring ini sa buláwan—

minaliwanag an lawog
siring sa nakapintang kaogmahan.
Tibaad nakahilíng sa padudumanan

na sa paghona harayoon na marhay.
Asin an pag-akô minaabot.
Susundan nin sinublian na kurugusan

o luhang ngunyan sana maturô.
Paaram. Sa liwat. Asin an makina
ma-ayon sa nakakabungog na silbato.


*edible bats

Uni man an ki Frank hali sa saiyang koleksyon Cancion nin Tawong Lipod (Agnus Press)



Pagsasakat Sa Bulod

Tunok asin talahib sa agihan
may boot nang magtalikod sa dalan.
naling bitis sa mga kadootan
sa tarom nin gapo nalulugadan.

Alagad sabi kan mga nangengenotan
bistado an sangribong kabukidan,
"Omang tinumbahan nin kaibahan
orog na mahiwas sa kaitaasan."


Mountain Climbing

Thorns and reeds before us
someone thinks of going back.
Our toes strange besides to grass
bleed from the sharpest rocks.

But said our guide in front
who have known a thousand mountains
"The field where our comrades died
is wider at the steepest height."


Mag-ipos-ipus na nin pambakal.

when all the bottles are empty

A LETTER TO A WOMAN

I told him before that whom he will love,
I will also love.

Everything that will make him happy, I will cherish.
Everything that will pain him, I will avoid.
Everything that will make him sad,
I will pray for that he is spared that chalice.

So I got acquainted with his mother
and joined his siblings.
I invited him to my house:
I was glad she asked for my mother's blessings
and talked with my siblings.

I also started playing the guitar,
to sing the songs written
by my arthritic and discordant heart.
I bought a new camera
so I will have photographs
I will keep, the ones I took of him,
the ones he took of me,
and the photos of us both.

I searched for the books, films
which we can watch, talk about
until we grow old,
until we anoint each other.

When I heard you became his girl,
I was hurt but happy.
How these two feelings can merge,
perhaps show the way I love him.

I am glad he will open
a new chapter in his life
with you, apart from me.
He has to grow
even if it is the start of my decline.

Now that he has left you
I will not ask you how you feel,
I already know that, I've been there.
But you can indeed come to me,
let us meet in our love for him.
I love you not the way he loves you.
I love you because let us hope
that he also loved you.

If you are already numb or whatever
tell me, more so the feeling
of how it is to be loved, how it is to be cared for
by such a man which like him whom I have vowed to
that whoever he will love, I will also love.

Translation by FPJr.

here's another take

SAGKOD

Malisyahan ta na kun ta’no
an mga kahoy sa kampo-santo,
matataba, pusog an mga pisog
mababansay asin an mga dahon
berdeng nagkukurahaw
sa bulanit kan saldang
o sa kitik kan tagiti.

Aram ta na baga an rason
kun tano ta garo mga banderitas
an mga dahon kan kawayan
sa haraning pantyong,
kun tano ta garo may nagpipiyesta
sa tahaw kan satuyang kamundoan.

Kun tano ta biglang minadakula
an kanding kun nakakabuhi
asin nakuku’a tang nagsasapa-sapa
na kan mga doot sa daan nang mausoleo.

Ano ta dai kita nagbabakal nin alipi
asin puto lanson duman sa paratinda
na aswang daa idto na naglalakaw kun udto.
Kakolor pati kan alang na tulang nin tawo
an pigrunot na bagas asin ginibong puto.
Alagad ta’no ta masiram an saiyang mga tinda
ta aram tang gibo an alipi sa kamoteng kahoy
na pig-aataman kan mga kalag na dai nang pagmati,
dai na sabot an magutom, an mapungaw an dila.

Malisyahan ta na ini asin kun ako magadan na,
huli sa makuring pagka-uri kaining kinaban,
italbong ako tulos, duman sa kuntod,
na sakuyang nilalakawan kan ako aki pa
ta mawot kong maging layas na burak
na gugutuson nin sarong aki—
pwede akong ipaipli sa talinga
o saro-saro na tanggalon an mga petalyo
mantang pighahanap an simbag:
kun padangat ako, iyo, padangat ako, dai.

THE END
Translation by Frank V. Penones

We should take note how
the trees at the cemetery
are sturdy, their fruits full
and their leaves green
shouting at the splinter of sun
or the tickle of the shower.

We already know the reason
why the leaves of the bamboo
at the nearby grave
are like hanging streamers.
Or how it seemed there is a feast
in the midst of our sadness.
How a goat suddenly grows big
when it escapes
and when we found it chewing
the grass growing at the old mausoleum.

Why do we not buy rice cakes
from the peddler reputed to be a witch
who plies at noon
when the ground rice made into a cake
is of the same color as a human bone.
But why are they delicious
when we know that her alipi is made from cassava
which were grown by souls
now without feelings,
know no hunger, or their tongues don't miss anything.

Let us take note of these and when I die,
because of my deep envy of this world,
bury me at once on the hill,
where I walked once when I was young still
because I wanted to be a wild flower
which will be picked up by a child
and placed between her ear
or the petals will be plucked one by one,
while looking for the answer:
He loves me, he loves me not.

coming soon this december

KULALAGBAW

Kasubanggi, tolong beses akong luminaog
sa kasilyasan asin tinalaka ako nin dakulang lawa,
kulalagbaw—an apod digdi kan mga gurang,
may walo ining bugaybuhon na kamot
garo pugita sa daga na nakadukot
sa lanob na piglulumot.

Kun dai lang kuta ako pigbubusiaw
dai na ako malaog sa kasilyasan.
Alagad masakit an sabay na mamatian an apri
kan iihihi asin an takot sa nakadukot na hayop.
An pangangaipuhan na namamatian
kaipuhan sunudon, itao.
An takot na nagpapakurad-kutad sa daghan
kaipuhan na sarayon, itago.

Nganing malagbuw an kulalagbaw
pigparikas ko na si bulos kan gripo
pigpaturutipsik ko si ihi sa inidoro
pigrabag ko nang sagin si tabo
Alagad, dai ini naghihiro,
toninong, na garo pigtuturuhukan
ako kan saiyang sadit na mga mata.

Malipwas na an takot ko kaya
pigpasipara ko na lang an dakulang lawa
sa laog kan kubeta.

Kinaagahan si ikaapat kong balik ta husto
na si namamatian na i-udo,
yaon pa giraray si kulalagbaw, sa may tangod
na kan kahoy na pirtahan nakadukot,
toninong kaining pighihilomloman
an saiyang mga bagong sugok.

Kulalagbaw
Translation by Marne Kilates

Last night, I went to the toilet thrice
and was startled by a huge spider,
kulalagbaw—the old ones call it,
with its eight hairy arms—
an octopus on dry land stuck
on the wall covered with moss.

If I didn’t have this sickness of the piss
I wouldn’t have to repeat these visits
to the toilet. But the sting of held urine
and the fear of this arachnid is just too much.
What nature asks, you give.
The fear that makes your heart
palpitate, you keep.

To scare the kulalagbaw off
I turn the faucet up, make the water rush
I shake my prick to scatter the piss on the bowl
I pretend to fling the dipper, make a noise
But, it wouldn’t budge on its spot on the wall,
serenely, it stares at me
with its tiny eyes.

My fear has settled down so I try
to ignore the huge spider
in the toilet.

The next morning, on my fourth trip
because I had to take a shit,
there it was still, the kulalagbaw,
this time stuck on the door jamb,
serenely hatching
its new eggs.

TINANGIS JOURNEY

Kaipuhan Sabon sa Tinangis

Igwang gabat na dara-dara an pangaran kan lugar-- Tinangis. Sa kadaklan, ‘baad karsel an minalaog tulos sa isip. Sarong destinasyon kun saen an mga ‘nagkasala’ naghahalat kan saindang sentensya, naghahalat kun ano pa an pwedeng itao kan buhay sa sainda. Sa sarong pagbisita sa nasabing lugar kaibahan an sakuyang mga estudyante sa Sociology, nahiling ko an magkapirang bagay na mawot kong ihiras—mga paghorop-horop na ‘baad iyo man an minadalagan sa isip kan kadaklan alagad dai gayong nabobonyagan sa panurat. Enot sa mga bagay iyo an pangaran kan lugar—Tinangis, kun pano an nasabing barangay nginaranan dahil yaon duman an kulungan, dai ko aram. Alagad makahulugan na an siring na lugar nginaran kan siring na minatukoy nin pag-tangis, nin paghibi na labi pa sa mga emosyon na pwedeng maglipwas sa satuyang puso. Igwa akong pag-alangan na darahon ko duman an sakuyang klase alagad sa hiling ko malahulugan na darahon ko an pag-adal sa luwas kan klasrum kun saen dai manenegaran na sa pormal na proseso nin pag-adal igwa man ining limitasyon asin pagkukulang. Minsan sa sakuya an pagbisita sa Tinangis nagtao man nin mga kaliwanagan asin panibagong paghiling sa pirang bagay.

Itutuga ko na si pag-alangan ko na magduman, kawsa man kan sakuyang mga hona-hona asin pagkatakot bako sana para sa sadiri ko kundi man sa mga dadarahon kong estudyante. Nagdadalagan man sa isip ko an motibo kan pagduman na baka isipon kan sakuyang mga estudyante na ini saro sanang requirement na arog baga kan educational tour. Kun arog kaini an paghiling sa exposure na idto dai harayong isipon na an mga bibisitahon ming mga tawong nakakulong dai harayong ibaing sa mga artifacts o liktao na mahihiling sa museo asin mga eksibit. Natatakot ako na baad arog kaini an magluwas na impresyon asin mawalat na leksyon sa sainda. Makatakot na hilingon na an mga tawo duman garo inatado na sa saindang paghiling. Igwa nang kategorya. Minsan sa sistema kan kulungan iyo man ini, suhay an lalaki sa babaye dangan an mga hagbayon (pagduman mi igwang duwang aki na an kaso rebelyon dangan limang babaye na an kaso kan tolo, rebelyon man).

Sa pagpaduman mi, sinabat kami nin mga mabubuot na gwardya, na inako tulos kami minsan dai ngani kaming pormal na komunikasyon sa sainda. Minaluwas na mas marahay pa ngani sindang mag-asikaso kisa sa mga sekyu ta sa malls asin eskwelahan na kun makakap garo ka pigduduhagi. Igwa man sindang mga priseonero na pig-aapod na mayors na garo iyo naman an katuwang kan mga gwardya sa pagpadalagan. Dai mo hohonaon na an mga tawong idto mga prisonero apwera na sana sa tattoo na mas mahiwas pa sa kublit.

Inako kami asin dinara sa lugar kan mga prisonero na sa enot na paghirilingan, nakamati ako nin pag-alangan asin nahiling ko man ini sa mga estudyante ko. Alagad sinabihan ko sindang kaipuhan nindang makiolay asin labanan idtong takot na idto na maiintindihan man dawa siisay. Kaya minsan ako, kinaipuhan kong sunudon an sadiri ko. Sa hiling ko, igwang sadiring parong an kulungan siring na an ospital namamarong nin bulong. Igwang darang gabat an lanob asin malipot an mga bakal sa Tinangis. Sa pag-orolay mi, tulos-tulos man na nagbukas kan saindang mga osipon an mga prisonero. An iba piniling magmasid na sana sa samuya na garo baga kami man an nasa kulungan na mas mahiwas lang ngani sa sainda. Igwang mga pig-abot na surat an mga prisonero sa mga estudyante ko, nakiolay na ipadara sa nanunungdan. Siguro kapamilya.
Nakaolay ko an sarong taga-Tinambac, incest an kaso. Si hapot ko pagkatapos na magpabisto asin aramon an saindang kamugtakan, parating “Napano?” asin bakong “Tano?” na sa hiling ko mas masakit na simbagon. Sa hapot na “napano” igwang pagsasalaysay kan nangyari na parating mina-antos sa linyang “dai ko man po ginibo, nasahutan lang ako.” Kun “tano” garo igwa na tulos nin murong nakatuldo sa prisonero na garo baga Tano mo ta nilugos? Tano ka ta naghabon? Tano mo ta ginadan? Hinapot ko man kun pirang taon na sinda sa laog. May haros duman na naggurang, may nasentensyahan na, may matolong taon na, may masarong bulan pa sana. Sa bagay na ini naiisip ko na marahay talagang an sarong kriminal nakabutas kisa an sarong inosenteng tawo an magsapo nin padusa sa laog. Hinapot ko man kun nawaran na sindang paglaom. Sabi kan saro: ‘ Sir, yan sana an dai kayang ikalabos.’

Pano tinatapos an oras sa siring na lugar iyo an saro sa pinaghorop-horopan ko kan mahiling kong garo atrasado an oras duman. An sigarilyo an garo relo ninda duman, pampalipas nin oras kun baga. May nagtitinda ngani sa laog, nagbakal si saro kong estudyante asin imbes na kuahon si sigarilyo, tinao niya na lamang sa mga prsionero na sa sakuya dakulang bagay na. Nagigiromdoman ko kami kaidto sa seminaryo, pagkatapos kan pamudtuhan garo bagong aldaw naman.

Igwa man nagpapabakal nin mga handicrafts na igwang kamahalan. Nagbakal ako nin saro, sanggatos, picture frame. Makahulugan na an parating sinasabi kan mga prisonero kun nagtatangro nin handicraft: “ Sir, bakali naman ako, pambakal lang sabon.” Dai ko ini gayong pigriparo alagad kan igwa nang limang prisonero akong nakaolay, parating sabon an hinahagad, an kamawotan na sa sakuya ‘ baad minasimbolo kan kamawotan na linigan an sadiri, mahali an ati, mahali an digta kan pagkakasala asin an impresyon na mismo kan sosyodad. Sa pag-duman mi sa Tinangis nanuga kaming mabalik asin madara kun ano an nahiling ming pangangaipuhan kan mga prisonero. Sa sunod kong pagbisita, madara ako nin sabon. Asin sa hiling ko, minsan kami kan mga estudyante ko kaipuhan man na magsabon asin banlawan nin tultol an samuyang mga mata tanganing magkaigwa giraray nin panibagong paghiling sa mga tawo sa Tinangis.

Fr. Andrew's Book Launching

for orders please call this line: 054 4727045.
Book: P 300.00

TRIA VERSUS ROBREDO?

An Relihiyon Kan Komersalisasyon
Asin An Komersalisayon Kan Relihiyon
Kristian S. Cordero

Makusog an bagong relihiyon kan komersalisasyon na minsan an relihiyon mismo pwede nang magin pasugmadan kaini: ini an komersalisasyon kan relihiyon. An relihiyon na arog kan Kristiyanismo naulaktan mismo kan komersalisasyon kan relihiyon sa daan na panahon na padagos pa man na nangyayari sa ngonyan sa iba na sanang porma. Kun pano ta hinihiling an duwang bagay na ini, makakaapekto ini sa satuyang pag-hatol kun arin an papaorogon: an relihiyon o an komersalisasyon? Pwedeng magkaigwa nin tensyon sa duwang kampo alagad malinaw kong nahihiling na arin man sa duwang bagay na ini— an nangungurog na dios iyo an kwarta, an delihensya, an tubo, an kupit, an income. Dai na manenegaran na an komersalisasyon saro naman na relihiyon asin an saro sa mga maimbod na disipulos iyo an media na nagtutulod nin kulturang popular na nagpapahiling kan mga produktong nagiging bagong paagi tanganing maging dios, suagon an oras asin panahon, orog na pagayanon an hitsura kisa sa kalag na pigtutukdo kan relihiyon na atamanon asin paorogon kisa sa hawak. Alagad bako na ini an kaso ngonyan asin minsan an relihiyon arog kan Kristiyanismo igwa naman na ginibong pagbayaw sa nasabing isyu laban sa hawak asin kalag, na pwede man magin simbolismo para sa estado asin simbahan. An estado sa hawak, an simbahan sa kalag. Alagad an tensyon mangyayari kun an estado magtulod sa pagtubod na daing kalag o an simbahan sakupon minsan an kapot na hawak kan estado.

Sa mga arog kaining orolay nahihiling ko an tensyon kan nakaaging selebrasyon kan Penafrancia kun saen hayag na sinabi nin sarong padi na an ginibo sa syudad arog kan mga street party sarong paagi nin pagpuputa. An siring na tensyon haloy na dapat nangyari asin pinag-olayan nin huli ta sa paglaog kan modernong panahon an selebrasyon bako na lamang selebrasyon kan simbahan kundi minsan kan gobyerno. An syudad nakikinabang naman sa pag-abot kan dakul na bisita, peregrino asin turista tanganing masaksihan an nasabing pinakadakulang selebrasyon sa Ina nin Dios sa Filipinas. Kun an akusasyon na nakikinabang an syudad sa mga programa asin paaging ginibo kaini katakod sa piyesta, sarong kapahayagan ini na ‘baad nakukulangan na an simbahan sa dating selebrasyon na sinda an may kapot kan monopoliya. Alagad bako man gayod ini an punto kan simbahan o kan lado kan relihiyon. Dakul pa man an donantes na nakasurat sa souvenir program na niluwas kan Basilika, dakul pa man an delihensya sa kandila na pinabakal kan mga madre. An ribok hali sa relihiyon iyo na an mismong paglingaw sa kahulugan, sa esensya kan selebrasyon na relihiyoso. Asin ini naipapahiling sa pagdakul kan mga mariribok asin puros sanang kaogmahan sa hawak na iyo man ngani an kapot kan estado.

An relihiyon an may kapot kan selebrasyon asin an dugang na kaogmahan na hinihimo kan syudad o kan estado dai dapat makalindong o makasakop sa tunay na kahulugan. Dagos pang sinabi kan padi na an selebrasyon kan Penafrancia, bakong kapiyestahan kan syudad kundi kan bilog na Bikol. Sa bagay na ini may punto an padi, na masasabi tang saro sana man sa miyembro kan klerigos kan Caceres alagad marahay na nasambit niya ini nin huli ta an simbahan mismo an nahihiling kong igwa man pagkukulang sa bagay na ini. Dawa ngani baranga na sa magkapirang parokya an Naga, an piyesta sa mga parokya limitado sana sa mga hugos sa simbahan, idtong mga harani sa kuron. Siisay an nakikipiyesta sa katedral kada Disyembre 27, sa kapiyestahan ni San Juan Evangelista? Kun kaya imbes na makipiyesta o magtaong pag-omaw sa pinipintakasing santo, an selebrasyon na hinahanap, tikapo asin limitado sana sa pagpamisa o pirang programa man ngaya kan parokya. Ini an dakulang kaibahan kan Penafrancia kun saen an gabos nakikisumaro, gabos nakikiiba nin huli ta garo igwang nangyayaring pagkapantay-pantay sa estado kan satuyang pagkabuhay. Panahon ini na an gabos minaluwas sa tinampo asin minadayon. Napapatag an dalan, an kamugtakan kan pagkabuhay sa piyesta kan Ina.

Marahay na paghorop-horopan kan duwang grupo, kan estado asin relihiyon kun ano an direksyon na kaipuhan na tahakon tanganing an selebrasyon ni Ina makadara sa satuyang orog na pag-uswag asin bako sana sa taunan na pagpabulos nin kwarta na sarong taon na pig-ipusan. Sabi ngani ni Octavio Paz: ‘ the fiesta is like a funereal.’ Kaipuhan tang hilingon giraray an mga ginigibong selebrasyon asin bako sana ini sa parte kan estado kundi mismo kan simbahan. Sa ngonyan, an saro sa malinaw na pagkakaibang nahiling ko sa street party apwera sa perwisyong trapik asin limitadong nagdayon kaini iyo an presenya ni Ina. Bako dawn a an street party katakod pa kan satuyang Traslacion? An Traslacion na saro man na street event, maribok man (relihiyosong ribok?) asin kadakul man burat, maati man pagkatapos, igwang man mga usmak na nagpapasali, nagsusuka, may mga insidenteng nagkakurulugan man. Kaipuhan man ining hilingon kan simbahan asin dai basta na sabihon na tradisyon na para sakuya, talsot asin sugong na pag-rason. An tawo an nagigibo nin tradisyon asin bako kita an ginigibo kan tradisyon.

Sa paglaog kan bulan na Oktubre, an bulan nin Santo Rosaryo, pano kaini masusuportahan si Setyembreng debosyon sa parehong Maria? O baka mas tutugotan kaini na an Oktubre magin na sanang Octoberfest? Sa satuya baga an kurahaw: VIVA LA VIRGEN! tapos KAMPAY!

PAGPASIRING SA SAUD

Sa saud kan sakuyang banwa
tulak an nagpapadalagan kan gabos.

Pig-hahanap an bulong kan pung’aw
kan dila hali sa tagok kan layas
na prutas sa harayong bulod.

Inaatado an mga ugbos nin dahon
tanganing tawan omay an lumay
kan laway na maharatihit kun hinahalon.

Binabariwas an mga labas na sira
na nagsasagin-sagin na gadan—
agid an saindang langsa sa parong kan salog.

Pigkukuta-kuta an mga laman asin tulang
pigsasalud an dugo, gabos pinapakibangan,
an rakdag, pambahog.

Sa saud, tinitimbang an gutom kan kinaban
lampas parati ini sa nahaman na kilohan.

dakitaramon

Prayer
Franz Arcellana (1939)

Close all open things, Lord.
Open all closed things.

All those who have long received, let them give.
All those who have long given, let them receive.
All those too long apart, let them come together.
All those too long together, sunder them.

Let the wise be fools for once, Lord.
And let the fools speak their minds.
Affirm the long-denied, Lord.
Fulfill the unfulfilled.

PAMIBI
Franz Arcellana (1939)

Saraha an gabos na nakabukas, Kagurangnan.
Buksi an gabos na nakasaradong bagay.

Si gabos na haloy nang nag-aako, tugutan mong mag-tao.
Si gabos na haloy nang nag-tatao, tugutan mong mag-ako.
Si gabos na haloy nang suhayan, tugutan mong magkasaro giraray.
Si gabos na haloy nang magkaibahan, sinda pagsuhayon mo.

Tugutan na an mga madunong,
magin mga bua dawa minsan, Kagurangnan.
Asin an mga bua, papagtaramon
kun ano an yaon sa saindang pag-isip.
Tugutan an haloy nang dai pigtutugatan.
Himuha an dai nahahaman.

Binikol ni Kristian S. Cordero

-saro ini sa mga paborito kong rawitdawit. dakul pa ining mga tinitipon kong pigbabalyong tataramon sa bikol. lugod mag-lawig pa.

PREMIO TOMAS AREJOLA 2007

TA NAGTATALUBO ASIN YAON AN LITERATURANG BIKOL
2007 Premio Tomas Arejola Para Sa Literaturang Bikolnon

Sinasabat nin dakul na kahapotan asin mga pagduwa-duwa asin makuring paglibak sa mga nagtutubod na para-ataman daa kan kulturang Bikol, an pang-apat na Premio Tomas Arejola Para sa Literaturang Bikol nakapahayag giraray na anuman na pinunan kun marahay an bisyon, minapadagos asin minatambo asin ini orog na nagpapatunay na an literaturang Bikol yaon asin naghihiro. Sa ikaapat na taon nin pagrokyaw sa pagpili nin nagungurog na obra sa Bikol, magkapirang paghorop-horop an orog na naglataw tanganing an ginigibong ini sa Bikol bako sanang dahilan nin pagkanali o marahay-sana-sa-puon na sintomas kan pagmating madali kitang panluyahan nin buot asin madara sa kun ano an sinasabi kan iba na dai man nganing konkretong nahahaman para sa satuyang literatura. An Premio Tomas Arejola nakagipaw na gayo sa mga ulang na ini, sa mga a’ngat na ini asin orog pa ining nagpupusog sa pagtao nin pag-omaw sa mga maninigong sinusurat asin susuraton sa mga tataramon kan Bikol.

Ginibo sa Saint Vincent de Paul Auditorium sa Holy Rosary Minor Seminary kan Setyembre 19, 2007, an nasabing okasyon pinadrinohan kan Arejola Foundation for Social Responsibility na pinamamayohan ni Hon. Ramon Arejola, sarong huwis asin kan saiyang mga kapamilya na kompwesto nin mga doktor, cultural worker, paratukdo, abogado asin padi. Sa pang-apat na taon, an nasabing grupo padagos na nagtutulod kan mga bagay na odok na nakakatabang asin nakakapararom kan paghiling kan tawo sa saiyang banwaan asin sigun ngani sa huwis, ‘An literatura an saro sa mga bagay na pwedeng gibohon na panalmingan kan sarong banwaan na nagmamawot na itugdok an pagkasararo na iyo an mabugkos kun pa’no kita nangingiturogan para sa banwaan.’

Sa okasyon na ini man kan pagrokyaw, nagin mayor na tagapagtaram an alkalde kan Naga, si Hon. Jesse Robredo na mapakumbabang inako an pirang eksperinsya kan personal na kasakitan sa tataramon na Bikol. Alagad sa bagong direksyon kan saiyang administrasyon minaluwas na yaon na an panahon tanganing an mga bagay mapapadapit sa tataramon na Bikol paorogon, suportahan asin papagdanayon tanganing makahimo nin sarong tataramon na mabukas nin mga bagong panan’awan. Inagyat niya na sa limitasyon kan satuyang kamugtakan, dai ini nangangahulugan nin katikapoan nin kusog kundi kuanon an pagkakataon na mapahiwas an pagsabot sa paagi nin paggamot sa sadiring tataramon. Inako an pag-abot kan alkade sa nasabing okasyon bilang marahay na sinyal na sigun ngani ki Fabiana Arejola, an ikaduwang pamayo kan Premio, ‘…marahay na iniandam (mo) an syudad sa paaging dai ta man dapat kaipuhan nanggad na lingawan an arte, an kultura. Ta an pagtalikod sa bagay na ini, pagtalikod man sa buhay, sa kagayonan, sa katotoohan na kaipuhan niyato gabos bilang mga tawo, bilang namamanwaan sa maogmang lugar nin Naga.’


Lain sa pagtaong onra kan mga pinakamarahay na obra sa rawitdawit, sanaysay asin osipon, nagtatao man an Premio Tomas Arejola nin lifetime achievement awards sa mga Bikolnon na parasurat, si buhay sagkod minsan si mga gadan na. Sa ikaapat na taon minidbid an kontribusyon kan cultural worker asin parasurat na Lydia Dy-Liacco kan syudad nin Naga asin an inhinyerong parasurat na si Abdon M. Balde kan banwaan nin Oas, Albay. Sa saiyang mensahe, ibiniklad ni Balde an pangangaipuhan kan banwaan nin mga parasurat orog na idtong sa osipon na iyo an nagtatao nin mga detalye asin naratibo na minahipno sa mga bakanteng parte kan satuyang istorya. Sinabi niya na minsan an parasurat naggagamit o nagsusubli na nin ibang tataramon, minabalik pa man giraray ini sa tataramon kan lugar kun sain ‘itinalbong an saiyang inulnan.’ Makangising tinapos ni Balde an saiyang halipot na diskurso sa paagi kan sarong rawitdawit sa arog niyang
‘nagugurang na’ asin tinawan na ngani ki siring an award. Magigiromdoman na an mga tinawan na kan nasabing lifetime achievement awards iyo sinda Maria Lilia Realubit, professor Emeritus kan Unibersidad nin Pilipinas, mga parasurat na si Gode Calleja asin Luis Cabalquinto, an kolumnistang si Levi Aureus asin si Luis Dato kan banwaan nin Baao.

Sa taon man na ini igwang katorseng nagdayon para sa tolong kategorya na hali sa probinsya nin Albay asin Camarines Sur. Magayon na igwa nang nagdayon hali sa banwaan kan Buhi na may halawig na pagkakalain sa ortograpiya asin sa pagtaram. Nangangahulugan ini kan makusog na buot na yaon na sa mga parasurat tanganing tawan nin pagpapadagos asin rarom an sadiring tataramon. Sa mga nagdayon, tolo an tinawan kan mayor na premyo asin sarong honorable mention. Daing gana para sa osipon. Si Victor Denis Nierva kan banwaan nin San Fernando, Camarines Sur para sa saiyang koleksyon na “Antisipasyon asin iba pang rawitdawit’ asin si Jaime Jesus Borlagdan kan syudad nin Tabaco sa Albay para sa saiyang koleksyon ‘ Ini an mga buhay ta’ an nakakua nin bulawan na medalya para sa kategorya kan rawitdawit. Mantang tinawan nin honorable mention sa parehong kategorya si Marissa Casillan para sa saiyang koleksyon ‘Paradakop nin Pangiturogan’ mantang si Judith Balares-Salamat kan banwaan nin Pili, an nakaguno kan mayor na premyo sa sanaysay asin iyong idineklarang Parasurat kan Taon para sa saiyang obrang ‘Ringgaw nin Imahinasyon, Kawat sa Pagtukdo’.

An mga nasabing obra mahihilingan nin orag asin gayon na nagtataong direksyon asin bagong pagpulso sa nangyayaring paghiro sa satuyang literatura. An mga rawitdawit ninda Borlagdan asin Nierva na parehong disipulos kan Aleman na parasurat ni Rainer Maria Rilke (sigun sa saindang sinabi), mahihilingan nin toninong asin hararom na direksyon, bagay na minarayo sa maribok asin pakurahaw na mga berso na kabaing kan satuyang Traslacion. Pilosopikal asin may pagkagamot sa reyalidad sosyal ini an dakulang kusog sa mga obra kan duwang hagbayon na parasurat. Igwa man sindang tibay nin pagpili nin tataramon asin kun paano ini gagamiton sa pinakahalangkaw na paagi, igwang sarong bisyon, siring sa kurtina na inapihap kan duros o mga bayong (gamgam) na abang gigian alagad nailaog sa kulungan. Sa sanaysay man ni Salamat, yaon an sarong eksperinsya nin pagtukdo nin literature, sarong giya ini na pwedeng gamiton tanganing orog na makalaog sa sistema kan akademya sa Bikol na pinepeste pa man giraray nin mga kaisipan na dai pwedeng itukdo an literaturang Bikol ta mayo man ini o kun igwa man, gabos sana man kauslaan, kun kaya mas pinapapaorog pa man giraray an ibang tataramon arog kan Inggles o Tagalog na Filipino daa.

Sa kabilugan, an Premio Tomas Arejola dakulang lakdang na na nagibuhan minsan kaipuhan pa kaining pahiwason an sakop, maglaog sa publikasyon tanganing mapahiwas an komunidad nin parabasa kan mga obra. Alagad, magkakanigong tawan mismo nin pagrokyaw an premyo sa pagkapital kaini an kusog-buot asin an pagtubod na mamomoton pa man giraray an mga Bikolnon sa saindang sadiring tataramon. Ipinapahiling kaini na igwang nagtatambong akdang Bikol na sa ngapit na panahon orog lugod na mamidbidan. Sa pagtiripon kan hapon na idto ipinahayag na kaipuhan an pagkaboronyog, kan lokal na gobyerno na ipinahiling kan alkalde asin kan saiyang duwang konsehal sinda Roco asin Sergio patin an mga miyembro kan akademya arog kan Ateneo de Naga, University of Nueva Caceres, St. Louis de Marillac School, Camarines Sur State Agricultural College asin kan seminaryo tanganing orog na mapauswag an nangyayaring paghirong ini sa Bikol. Yaon man an mga pribadong indibidwal na nagtutubod sa siring na paghiro, mga parasurat asin iba pang mamomoton sa literaturang Bikol na ngonyan minarokyaw kan bagong pagsirang sa panahon na pighahalat ta an darakulang malls asin mga call centers.

MAYO SA PIYESTA

1. Attend ANI launching. nakahilingan giraray si ayer arguelles, si gen asenjo saka si wasi na ka fellow ko kaidto sa UP workshop. Yaon man si vic nierva saka si jason chancoco. tapos si kris berse saka si mark angeles. sa Ani, dakul su mga bikolano kaya tolo lang kami duman, mayo si manoy marne saka si manoy jun na birthday kan aldaw na idto. baad pigreserba na sana su inumun ngonyan na miyerkules

pagkatapos diretso sa katipunan, inuman ki mikael saka ni allan pastrana, another co-fellow. dakul tawo, maray ngani nag-abot si egay samar saka si manoy marx lopez. orolay-olay. tapus nin saro ika banga beer nagpuli na ko sa condo. grabe gharayoon, garo haros nilibot ko si manila kan aldaw na idto. saka nabisto ko palan si sigh, ilusyon ni mikael.

2. nakihilingan ki alvin yapan, sadit sanang tawo pero pano-pano nin kabootan sagkod paghiling para sa kaagahan orog na sa bikol. tinawan niya akong kopya kan saiyang nobela, pinadalan kan saiyang bagong short film asin ta igwang naggamit kaidtong AVr dai mi nadalan si rolyo niya na naggana sa cinemalaya. pigkaputan ko na sana su tropy. dangan nagduman kami sa loyola, dinara ko si 2 libro ni fr. andrew ki fr. kroeger para sa review. tapus kakan kami ni alvin. dakulaon si bangus. masiramon. libre pa ni alvin kaya nagtuga ako, ako naman sa sunod. sakay sa traysikel dangan puli nang condo. dalan pelikula--unberable lightness of being ni kundera. hayop sa banatan. magian sa pagmati pagkatapos dawa parating igwang daing sugpon na hinangos na nagpapahiling an an buhay katipak sana kan reyalidad na dai malinawon.

3. hilingan ki tita dory sa makati. kakan. hablo. tapos puli na. hilingan ki mikael saka ki sigh. kakan. puling bikol. kadakul nangyari kadakul napag-olayan. mga kalag sindang arog ko man na ngangalagkalag.

AUTONOMIYA KAN KULTURANG BIKOL
Kristian S. Cordero

Igwang sadiring osipon an pag-bilog nin osipon. Asin ini sa hiling ko an pwedeng mag-lataw o dai mag-lataw an osipon na ini sa osipon (teksto) na isinurat. Pwede ining mag-lataw sa direksyon kan istorya, sa tibay kan naratibo asin dayalogo asin sa katotoohan sa osipon na isinisiwalat bilang putik, adal, pag-mati o panibagong panan’awan. Pwede man ining dai mag-lataw orog na kun dai man nag-uusip an parasurat kun pano niya isinurat an saiyang osipon minsan parati niyang nasasabatan an mga hapot na siisay an inspirasyon mo? na kadaklan na beses an buot sabihon kan hapot iyo si mahanap kan simbag para sa mga ini: siisay si tawong pig-iisip mo, pigpapadangat mo asin pigdudulutan mo kaining saimong magayon na obra?

Pa’no kun an inspirasyon ko an sadiri ko asin daing iba? Pa’ no kun mayo akong inspirasyon na garo kinatudan ko na sana an siring na proseso nin kausongan, nin kabuhaan? Pa’no kun an parasurat iyo si tawong dai nag-iisip kun siisay pa man kundi an saiyang sadiri na padagos niyang pighihimo, an saiyang hawak na sadiring ladawan kan bilog na kinaban na namamatian niya sana sa paagi kan pag-hiro kan saiyang hawak sa kinaban asin an kapalibutanna pighihiling niya bilang ekstensyon sana kan saiyang dakulaon asin maposibilidad na sadiri? Pa’ no kun an parasurat naghihiling sana sa laog kan saiyang sadiri asin dai sinseryoso an mga ismo kan akademya, an uso asin popular na kultura asin an pan-namit kan ibang tawo? Sain nalugar an parasurat sa siring na sitwasyon? O kaipuhan niya pa man daw lumugar kun siya mismo nakahimo na kan saiyang sadiring kinaban, nakabuhay na nin mga karakter na yaon sa saiyang palibot? Katapusan daw an saiyang pagpuon, an apokalipsis kan henesis?

Kadaklan na beses, sinasabi na an parasurat saro sa nangungurog na putikon, bua, daing gayong saysay kun kaya sa Republika ni Platon, hinali niya an mga tawong ini na nagmamansay sa bulan asin duman pigtutukudan an kamugtakan asin direksyon kan banwaan. Makangalas an ginibong ini kan Griyegong pilosopo nin huli ta garo ini sarong paglatigo sana man kan saiyang sadiri. Bako daw an sadiri niya mismo an pighahali niya sa saiyang republika o sa ibang paghiling an trato ni Platon sa mga parasurat kan saiyang panahon? Sa mga hapot na ini, marahay na simbagon mo na niyato an hapot manunugod sa identidad kan parasurat na sa panahon na demokratiko na kita bako nin huli sa sarong ideolohiya kundi sa kakayahan niyatong makinabang sa teknolohiya, an parasurat ngonyan, iyo na an dakul alagad mayo, an yaon alagad wara. Sabi baga ngani kaan, kun igwa kang laptap ngonyan pwede ka nang mag-surat asin magluwas nin libro kinaagahan. Asin pa’no inilaog an ispisipikong identidad kan pagiging Bikolnon sa unibersal na identidad kan parasurat?

Kompleks asin daynamiko an kahulugan kan parasurat, binabanga ini sa manlain-lain na klase alagad igwang mayor na nagbubugkos, nagtatao nin pagkaboronyog sa mga inaapod kan musa kan parasurat. Igwang mga bagay na natatada o nagiging sukulan na mismo pag-abot kan panahon kun siisay an parasurat. Pwedeng sabihon na an paghiling kun siisay an parasurat, konstrak sana man kan mga dakulang tawo o poderosong institusyon asin sa sarong pag-isip kaipuhan na rumpagon an mga gibong ini lalo na duman sa mga may radikal na pagsabot sa mga ismong dai man ngani nasasabotan. Kun kaya minaluwas na sa kadakulan na bagay mapapadapit sa identidad kan pagsurat, nagigin giraray ining sarong gibong indibidwal, solong paglapigot asin maka-sadiring pag-purga kan parasurat mismo. Sa makusog na pwersa kan konsumerismo asin kan pansulnupan na ideya, nadidiktahan kan mga pwersang ini an mga tawo kun arin an mga babasahon, arin an papaorogon asin dai ini harayo sa eksperinsya kan mga parasurat sa rehiyon. Kaibahan naman digdi an pag-abot kan iba pang midyum nin komunikasyon na sakop kan mass media.

An siring na direksyon bago sanang limitado sa literatura o kultura minsan ngani sa sistema kan ekonomiya asin an klase nin pulitika na igwa kita. Bako daw na kaipuhan ta man na magkaigwang nin autonomiya nin kultura na nagtataong oportunidad sa kolektibong paghiro na an satuyang kultura mahiling asin pakinabangan, magin ladawan kan mismong tawo na nabubuhay asin naghahangos kan kulturang ini. Dai ko ninigaran na an makusog na daguso kan globalisasyon na yaon sa satuyang bangbangan, nagtatao man nin ibang paghiling sa klase nin kulturang igwa kita. Inako, sinadiri ta na, impluwensyado na kita kan arog kaining kultura orog nang gayo sa kaso kan mga syudad na arog kan Naga o minsan an bilog na rehiyon na padagos na naghahanap nin kaabtan sa mga lideres kan gobyerno o sa uslang sistema kan pulitikang igwa kita. Bako daw an autonomiya nin kultura sarong istilo nin pag-hiling muna sa kun ano an igwa kita, kun sain yaon kita, asin pukawon an interes, an buhay sa satuya tanganing siring sa naglilinig nin bagas, mahiling ta an mga tipasi, an binlod asin an mga sadit na gapo na satuyang sinapo sa hayag na pagkalkag. Paano pupunan an nasabing pag-hiling kun gabos kita nakahiling sa sulnupan? Kun an gabos na mata nakaturuhok sa pagluwas bako sa laog, sa buot? Ano an epekto kan sistemang ini? Baka sabihon ini an kawsa kan pagiging purog. Kan pagiging bansot kun kita-kita sana ngona. Dai ako uyon sa sinasabing iyan nin huli ta maray na an purog kisa sa gadan. Gadan nin huli ta dai man lamang naaraman o a nasabotan an sadiri niya, an saiyang kultura na minasakop sa mga aspekto kan sarong pagkabuhay nin tawo sa komunidad asin man an bilog na komunidad sa saiyang mga nasasakopan. Makamundo, makangirhat an sirang nalamos, an gamgam na dinaog kan grabedad.

An autonomiya nin kultura sarong kapahayagan na saboton, paorogon muna an mga bagay na sa saiya kaibahan na idtong mga inako nyato bilang parte asin pakinabangan ini sa orog na ikakarahay, ikakabilog kan satuyang Bikolanong agimad-mad. An autonomiya kan kultura nagtataong direksyon na kaipuhan na mahiling niyato giraray an sadiri ta, an kun ano kita, bako sa lente nin pagiging eksotik o pagiging iba kundi bilang kaayon sa mas dakulang komunidad nin kinaban. Digdi sana kita magigin marahay na parakawat sa dalagan kan sistema. Tapuson ta na an osipon na kita an nakukubahan, natatakot sa satuyang sadiring ladawan. Sigun sa sarong istorya ni Pigafetta na saro sa saindang engkwentro sa sarong isla iyo na atubangon nin tribo asin sarong higante na ginamitan ninda bako nin armas kundi salming sana asin kan nahiling kan higante an saiyang sadiri nagdulag ini sa katakutan. Ini man an nahihiling ko: dai ta napapakinabangan, an satuyang kadakulaan, kakusugan na iyong ipinapahiling bilang satuyang kaluyahan, kasugungan nin pag-isip.
An pagiging iba sa sadiri o alienation asin bako nang marginalization o an pagpapasipara kan iba sa pighihiling na iba an satuyang dapat na runuton. An pagiging iba sa sadiri, an tensyon na pwedeng magdara satuya sa katibaadan o sa sarong panibagong direksyon nin pagsusugsog na iyo an direksyon na sakuyang nahihiling sa pagsurat. Ini an a’ngat sa mga parasurat na Bikolnon.

ANO AN MANGYAYARI KUN MAALANG AN SALOG?

MGA SALUGSOG SA SALOG
Parehong Sulog, Dating Kulog


Paghali sa katedral dadarahon na giraray an imahen kan Ina sa saiyang basilika kun saen mahalat naman ini nin sarong taon bago ma-utro an tensyon asin debosyon, an kurahaw asin pag-arang kan Traslacion. Sarong taon naman ining mahalat kan saiyang mga aking boyadores na mabalik naman sa dati nindang gawi, mga trabaho, sa buhay. An kapiyestahan sa kadaklan na beses sarong paglingaw, sarong pagdulag sa reyalidad, sarong paglinig kan ati, sarong pag-utob kan panuga, sarong pag-arang sa padagos na pag-ataman kan dios. Sa maabot na aldaw, ibabalik naman an imahen sa saiyang basilika sa paagi kan salog na biko-biko. Mahalat na sana ini kan mga paminsan-minsan na pagbisita nin turista, darakulang okasyon kan simbahan arog kan ordinasyon asin an regular na misa aro-aldaw kaibahan naman an mga para-dyaging sa natad kan dakulang simbahan. Arog kaini an dalagan kan buhay sa Bikol in relasyon sa saiyang ina na simbolo na nin kultura asin relihiyosong pagbuhay-buhay kan mga Bikolnon. Arog kaini minabalik sa dating estado an satuyang banwaan pagkatapos kan siyam na aldaw na pagpintakasi. Ano an kusog na minaladawan sa satuyang selebrasyon alagad nakakapanluya sa satuya bilang sarong banwa sa kadakul na bagay? Nuarin nagpuon an sakay sa salog na biko-biko? Ini an magkapirang hapot na kaipuhan ta gayod na masimbagan bako sana sa pagburubugkos kan mga historikal na detalye kundi mismong mahiling ta an kahulugan kan mga simbolismong ginibo asin kinadakulaan ta na sa haros matolong gatos na taon na.

Sa sakuyang huring sinurat para sa kolum na ini binanggit ko na an imahen kan ina bako na sanang limitado sa pagbasa asin pagtubod kan simbahan. Nagsapo naman nin ibang interpretasyon an selebrasyon asin saro na digdi an mas makusog na poder kan lalaki o kulturang machismo sa Bikol. Bagay na pinapatutuhan man kan insidenteng halangkawon an kaso kan incest asin panlulugos sa rehiyon kan mga Oragon. Lain pa kaini, mahihiling na sentral man sa selebrasyon kan ina an salog kan Naga kun saen nagpuon an daan na sibilisasyon alagad sa paglihis kan panahon, nagin na sanang dakulang kali na pano nin water lily (takay). Bako sana man ining salog na ini an nagsapo kan ati asin uslang pagkabuhay kan tawo. Hilingon ta an Pasig sa manila na maski ano pang gibohon na pakolo, mayo man giraray nangyayari. Sa kaso kan salog niyato makangalas na an mga siring na salog igwa pa man giraray kan makusog na kolor kan relihiyon.

Minsan an mga sagradong salog sa India arog man kaini na nagpapahiling gayod kan satuya man na pagiging Asyano o ‘baad nagpapahiling kan sapo kan kolonyalismo na mismong an salog na dating malinaw, naglubog sana asin naribok kan makaabot na sa satuyang rona an mga malungsing istranghero na dara an krus asin espada. Aram ko na limitado sanang paghiling an siring kaiyan na pagbasa sa sitwasyon kan salog. Alagad ano ta minsan ngani okasyon na kan ina, mayo man na ginigibo basang na paglinig, pagmangno sa salog na ini? Ano an ginigibo niyato tanganing an salog giraray na mabuhay minsan sa panahon na garo kita mga talusog na naghahalat kan pag-abot kan SM sa bangbangan ta? Baka minasarig kita na mauran asin dai matugot an ina na arog kaini an saiyang aagihan.

Ano an mangyayari sa debosyon na ini kun padagos na mawara na an tubig sa salog dahil kaining pangkinabanon na tig-init? Ilalakaw ta na sana gayod sa daga? Balik sa dating ruta kan Traslacion na garo baga ini Soledad na. Baka iyo man nanggad an talagang kaipuhan tanganing mahanap ta na an piglubngan kan satuyang mga pangiturogan na sa paglihis kan panahon tinugotan tang matambunan. Ano an pwedeng aksyon na gibohon para sa salog na ini ta hinihiling ta sana kada Setyembre? Sarong lakdang na kaipuhan kan simbahan asin kan lokal na gobyerno iyo an orog na pagmangno sa salog kan satuyang pagtubod. Siguruhon ta na sa pag-abot kan sunod na sanggatos na taon, yaon pa an salog na ini. Sa ngonyan magkakanigong hapoton ta an mga ini: mahiling ta pa daw an kahulugan kan satuyang pagtubod sa malaboy asin maitum na tubig kan salog? Kun malinigan ta gayod an salog na ini, iyan talaga an masasabing milagro kan ina na konektado an satuyang pagtubod sa pangataman kan satuyang kapalibotan, kan satuyang banwaan. Nuarin mapuon an milagrong ini asin kisay mapuon-- sa dios sa tabang kan ina ini o sa mga tawong nagsasabing mga aki ni Ina?



Setyembre 11, 2007
Anibersaryo kan 9/11