tula

SANDALI
Kristian Sendon Cordero

Napilas mula sa isang punpon
ng mga ligaw na bulaklak
ang isang petalyo
at naligaw ito sa loob
ng aking silid.
Kulay natutuyong dilaw
ang dulo nito at may balahibo
sa gilid: maliliit na pakpak
na nakipagsandugo sa hangin.

Dumaan ito sa malamig na bintana
at nagsimulang mangusap,
kung paano nabigo ang isang manliligaw
sa kanyang sinusuyo—
kung paano isa-isa silang lumayo,
kumalas sa tangkay, nagpakamatay,
natuyo at yinakap ang isang
yapak ng sawing mangingibig.
Siya lamang daw ang nakaligtas.

Ginising ng ulilang petalyo
ang dingding at pinilit na sabihin
ang mga lihim nito,
sinumbatan ang sirang bisagra ng pinto
at namahinga sa silya na inusisa niya
kung paano pilit itong umaasa
sa pagbabalik ng isang halik
na gigising sa bawat sulok.

Walang pumansin sa petalyong
nabagot na lamang sa sariling kuwento.
Lumisan ito at nag-iwan ng ilang punpon
ng mga salitang natipon niya sa daan.
Binilin niya sa antigong mesa
na maaari ko itong gawing isang tula:
at magbabalik siyang isang
ganap at tahimik na bulaklak—
huling sambit ng pailing-iling
na makinilyang lasing.

Para Kay Eric Gamalinda
3/25/0

CARAMOAN


Nangangako ang gabi ng ilang inaasahang pagdating:
ang mga labi ng tag-araw. Mapandaya ang mga ulap—

hinayaan nitong sumilip ang sinag at humalo sa hangin
at dinala ang kanais-nais na balita ng pagtatapos, ng ilang panimula:
mga kalsadang muling bubuhayin at ang balong muling sisilaban

dahil bukal pala ito ng langis na matagal ng laman
ng ating mga panaginip na kailangan sa ating pana-panahong
pagniniig, at ngayon maging ang mga kulilig ay matamang

nakikinig sa kung ano ang mga sunod-sunod na halinghing,
ang buhol-buhol na ungol, ang munting ingay mula sa higaan

matapos patayin ang ilawan, matapos dumaan ang itim na ulap:
ilang pakpak ng uwak sa ating balikat.


3/24/08
Kristian S. Cordero

ALMA MATER O INA KAN KALAG

An paglaog sa ritwal, sarong paglaog sa sarong reyalidad na halangkaw o mas minababa an posisyon kan tawo, ini depende sa kun ano an kamugtakan kan saimong disposisyon. Halimbawa, kun puros ka trabaho, an nakaaging semana na orog kabanal para sa mga Kristiyano, sarong oportunidad tanganing magbakasyon nin huli ta an ritwal kan relihiyon haros pareho-pareho man sana an paghiro, an aksyon, an mensahe. Ini an saro sa elemto kan relihiyon, istilo nin pagpauru-utro, na reyalidad man kan buhay. Sa ibong man na lado, pwede man ining maging halangkaw sa paagi nin paglaog sa ispiritwal na reyalidad na ipinapasabot kan ritwal kan okasyon. Nakagamot an siring na disposisyon sa paghiling na an hawak kaipuhan na magsakripsyo, magsayuma, mag-andam sa mas dakulang reyalidad na iyo an kalag-espirito.

Sa maabot na semana, saro pang ritwal sa bulan nin Marso an mangyayari asin ini an ritwal sa akademya, an pagtapos kan kurso, an pagpasar sa institusyonal na pagsukol kan edukasyon na inako kan sarong indibidwal. Bako ining relihiyoso, minsan pwedeng sabihon na magatabang sa ispiritwal. Kun relihiyoso man an pagtapos ini nin huli ta kadaklan nagkakaigwa pa man nin Misa nin pasasalamat, nin huli ta sa kaso niyato, dakulang milagro an makatapos sa eskwelahan, pribado man ini o publiko. An edukasyon saro pa man sa dakulang nilalaoman kan mga tawo sa satuya, siring na ini ipinag-oorgulyo ta pa man. Sain sa kinaban makahiling kita nin mga lanob na igwang mga dukot na diploma, tropeyong kataid kan mga santo asin medalya na nakakawit kaibahan an mga rosaryo? Dugang pa kaini, napamisa pa ngani baga kita bago asin matapos an board exam asin napabendisyon pa kan lapis na gagamiton an iba, An pag-adal nanggad sarong dakulang ngangalasan asin okasyon tanganing ipahiling kan Diyos an saiyang kapangyarihan sa satuya, siring na pwede ta man ining magin pruweba kun pano niyato papapararomon an relasyon sa Diyos.

Siring na an graduation sarong ritwal, igwa man ining mga simbolo na orog na nakakapayaman kan kahulugan kan seremonya. Ini mga daan na simbolo arog kan libro na sa kaso kan kadaklan na pampublikong eskwelahan kaipuhan pa man nindang magsurublian. Mga librog sarala an impormasyon asin an gramatika, an mga historikal na detalye asin mga librong napapaso, naisisurat sa gapo nin huli ta dai man tinatao an pundo. An libro na mabukas kuta nin mga bagong ideya, nin kadunongan, nagiging subo sana man. Nagtutubod ako nin igwang pagkapaha man kita na magbasa alagad sa kawaran kan libro asin sa kahugakan naman kan kadaklan, dai ta natatawan nin prayoridad an pagbasa na orog na makakapararom kan satuyang paghiling sa kinaban. Lain pa kan libro, yaon man an simbolo kan daso/ilaw/liwanag na iyo an ginigibo kan edukasyon, pinapaliwanag an marumarom o madiklom na isip kan kamangmangan. O nin huli ta sa paagi kan edukasyon, minabangraw an kinaagahan, na an edukasyon susi sa satuyang puturo na dai naman ngani totoo sa kadaklan na bagay. Kadaklan sa satuya, bakong maninigo an trabaho: mga maestra na katabang sa Hongkong o salesladies sa sarong department store nin huli ta mas makatao man nanggad an sweldo kan abroad o minsan kan pribadong tindahan kumpara sa kun ano an tinatao kan gobyerno. Siyempre apwera kan mga simbolong ini, yaon man an mga Latin na tataramon na iyong nagiging motto kan mga eskwelahan, ‘na mag-adal para sa buhay bako para sa grado’ o idtong mga ginunong bersikulo sa Bibliya para sa mga eskwelahan na sectarian, parochial school, Catholic institutions. An mga simbolong ini orog na pinapararom an kahulugan kan bisyon asin misyon, kan official hymn asin kadakul pang insignia na nagtutulod kan imahe kan eskwelahan bilang lugar nin pag-atubang sa kaagahan. Nin huli kaini an kaagahan na ini, nakabasi sa kun pano hinhiling kan mga nakatukaw sa akademya an kakaluwasan kan saindang mga estudyante. An mga simbolong ini manapahiro sa ispisipikong ladawan kan eskwelahan na orog tang mahihiling sa basketball tournament gamit kun anong hayop o kolor arog kan eagles asin blue and gold.

Bako man relihiyoso an seremonya kan graduation, a’ngay man giraray na ripasohon ta an apod sa mga eskwelahan bilang ‘alma mater’ o ina kan kalag, ini nakapadron sa pagtubod na an isip kan tawo paagi tanganing maataman an saiyang kalag. Bako an tulak, o an kamot kundi an isip na pwedeng magsabi, magpa-andar kan bilog na makinang-hawak. Kun ini an ina kan kalag, may katungdan palan an akademya na mas orog na pararomon an kapasidad kan indibidwal tanganing mahiling an kalag, an buhay sa saiyang buhay, an kahulugan kan saiyang pagkatao. Alagad, kun ini dai mahimo sa laog nin pirang taon na pag-adal, an graduation bilang ritwal, malihis sana na garo baga pagpalayog nin kwitis sa kawaran lalo na kun sa hiling kan mga estudyante an saindang alma mater, mayo man naitabang kundi supsupan sinda, kikilan nin halangkaw na tuwisyon, na an unibersidad, saro sanang kapahayagan nin poder o kaya sarong dakulang negosyo nin pribadong pamilya o grupo.

mga bagong obra

OPISINA

Magatol an bu’ol
na napapatos nin sapatos.
Daing medyas.
Tinitios niya na sana
ta makasupog kun iluwas
an bitis ‘baad magsalak
si parong sa duros.

Kaya tanganing panlingawon
kan bal’ot na magatol
pig-iisip niya si harong:
an abakang tsinelas, an buwelong
kagaw, an tubig na panlinig
asin an malipot na pulang salog.


PAGKAPAHA

Hiniling niya an ayam
sa gilid, halhal, naglalaway
an dila kaining haros
magdukot sa semento.
Abaang kapresko
sa paghiling,
nagiromduman
niya an burak kan lotus
sa namamara nang kali.

KARMA SUTRA

Naglayog an insekto
pasiring sa hawak ko.
Ginadan ko.

Binalos ako
nin parong na garo
udo nin demonyo.

****
Uni an magkapirang rawitdawit na sinurat ko sa panahon na ini, na may huruhalawig na bakasyon, mga pagmasid-masid sana, paghiling sa pirang bagay na kinatudan ko na, ngonyan, hinihihingowa ko na paluwason an mata ko asin hilingon an sadiri ko. Makabuang panahon ini, ta saro sa tinatao kan pagsurat iyo na mamatian an gabos o magkapirang pagmati sa parehong panahon, sarabay, suruhay, may buhay an kada saro.
o minsan garo daing pagmati, na abaang kulog.
****
an retrato kinua ko sa sarong flicker account. dai ining paaram.

tula sa semana santa

Crucifixion ni Ang Kiukok




SIETE PALABRAS
1. An
2. Huri
3. Kong
4. Hina'ngos--
5. Huri
6. Kong
7. pamibi.

hurop-hurop

PAGPASALI KAN PAGSAKIT
Kristian Sendon Cordero


Kun hihilingon an Pasko sa kadaklan sa satuya, Pasko sana kan Pagkamundag. Dai man kitang gayo nang naghihiling o nagririparo minsan sarado Katoliko, na igwa pang sarong Pasko asin ini an Pasko nin Pagkabuhay—an katapusan kan garo mala-komikong pangyayari kan buhay ni Jesus, an kapangganahan laban sa gabos na kaiwal, karatan, kagadanan, negatibo, diklom, asin anu pang balyong pandok kan sensilyo. Kun tawo an Diyos, di ‘garo baga ‘gila (agila) o damulag an saluyong pandok kan sensilyo an demonyo. An elemento nin ralaban asin an kapangganahan kan Diyos, an nagngungurog man na tema kan panahon na ini nin Kwaresma asin Semana Santa na sa Kristiyanong Filipinas orog man kakolor kan Pasko o Navidad. Mas dakul an nag-aabang kan pag-abot kan alas dose kan Krismas asin puon kan taon, kisa sa Pasko nin Pagkabuhay na nakabasi sa pagbilog kan bulan mantang an enot na okasyon permanenteng minaabot sa petsa 25 kan Disyembre. Alagad, sa hiling ko, mantang an Navidad nasa panahon kan tig-lipot (minsan nagbabago naman an panahon), an tig-init man an a’ngay na minapadakula, minapararom kan elementong kaipuhan sa panahon na ginigiromdom an pasyon ni Jesus na babanlawan kan desisyon na magkarigos pag-abot kan Domingo kan pagkabuhay. Orog man na nakakatabang an elemento kan mainit na panahon sa disposisyon kan paratubod na maglaog sa paghurop-hurop o kaya an pagpasali kan pagsakit na dai man maiibitaran sa buhay kan tawo. Asin bilang nagtutubod, ini minakua nin imahe sa diyos na nagsasakit na iyo man an aladawan kan tawong nagmamawot na tubuson, nagmamawot na igwang makapotan sa tahaw asin puro kan gabos na pangyayari sa kinaban, an sadit-sadit niyatong istaran sa nagdadakulang kadikloman—an uniberso. Dai man kita magin siyerto sa kamugtakan o arog baga kun ano an nagyayari sa tawo pagkatapos na ini mautsan, yaon man an institusyon kan relihiyon tanganing tabangan, piriton asin tawan kita nin paghiling sa buhay asin sa iba pang buhay sa satuyang palibot.

Lain pa kaini, kun an Navidad o Krismas mas nakasentro sa pamilya o sa sa mas sadit na komunidad, an panahon nin Kwaresma asin Semana Santa, nangangapodan sa bilog na banwaan. Mas dakul na tawo an kaipuhan sa pasali o palabas kan huring aldaw ni Jesus, kumpara sa limitadong imahe ni Jose, Maria, Jose asin magkapirang tauhan arog kan tulong mago asin pastor dangan mga hayop na. Nin huli kaini, mas nagngaipuhan nin kadakul na kaayon sa pagpasali kan sarong eksena kun sain apwera sa grasya asin indulhensya nakatagama, sa isnakan na itatao kan meyor o kaya kan kura, yaon man an elemento kan pagpenitensya na naghahagad nin balos arog kan pagpatawad, o iba pang kahagadan. Sa okasyon man na ini, mas orog na nagigin malinaw an imahe kan banwaan bilang nagsasakit o kaya bilang dahilan kan pagsakit nin sarong tawo-Diyos kun kaya nangangaipuhan nin pagsulsol asin siyempre, bilang pamibi naman mismo kan indbidwal na deboto. An panahon na ini, iyo man an pagpahiling kan elemento kan pagsakit na pwedeng maikulong sana sa pisikal na aspekto na nagsasadol na an hawak an dahilan kan pagkakasala kun kaya kaipuhan ining padusahan, kaipuhan ining mag-ayuno, kaipuhan ining magtoninong, na iyo man an istratehiya kan relihiyon na ladawan nganin nin pagsasabuhay. Kun an panahon na ini, mas panahon tanganing tawan an kundisyon kan banwaan, pa’no niyato nahihiling an buhay-kamugtakan niyato ngonyan? Sa sarong mayor na pag-adal ni Reynaldo Ileto, binanggit niya na an enot na mge rebolusyunaryo, nagkua nin dakulang inspirasyon sa pasyon, sa tula nin pagsakit asin ini man an nagin paagi tanganing an pagsakit mag-hanap nin katapusan asin kuguson an katalingkasan na orog na pinapakusog kan imahe kan nabuhay na Kristo. Alagad sa satuya, nahilingan ko na mas dakula, mas ingrande an dekorasyon kan imahe kan Nazareno (an may pas’an ni krus) mantang sadit-sadit, asin nakatapis sana an imahe kan Resurekyon. Mantang an Nazareno an an Santo Entierro yaon sa may gilid kan simbahan, an Resureksyon, saro sanang pangyayari sa sarong taon kun magpahiling. Mahiwas an kwarto tanganing ini pag-adalan pang gayo kan satuyang mga iskolar asin orog na mapaghurop-huropan asin mapag-olayan, lain kan mala-Sisyphus na pagpahiling kan huring aldaw ni Jesus—magagadan-mabubuhay- magagadan.

Mantang an gabos na ini nangyayari sa semanang ini, mapapano kita nin mga simbolismo nin pasyon, nin mga pagsakit na apwera sa pagpasali, anu pa an kayang itao kan mga simbolong ini tanganing mahiling niyato an buhay? Yaon an relihiyon sa satuyang palibot asin kita mamansay naman nin mga parada nin mga santa asin santo, okasyon ini tanganing magsiribot an pirang pamilya tanganing gubingan an saindang mga garo kandidatang santa. Debosyon asin kultura ini. Mahihiling ta naman giraray si mga mayaman asin daing sukat, an mga kandila, palmeras, krus, asin an mga makokolor na gubing kan mga mauru-Hudiyo asin Romano, an mga nagsusulsol asin an mga nagkakasala, na garo baga an panahon na ini sarong paglaog sa karnibal, sarong piyesta, sarong pagbali sa prusisyon nin dai mailubong-lubong na bangkay.

Alagad sa odok na paghiling, anu man an kaya pang gibohon kan prusisyon na arog kaini apwera sa kadaklan sa satuyang nagigin miron na sana man? Anong pasyon kan satuyang buhay asin kan banwaan an orog na kaipuhan niyatong hanapan nin resureksyon?

rebyu kan gibsaw sa salakab ni aguay

PAGDAKOP KAN LIWANAG
Kristian Sendon Cordero


Sarong pagbasa sa librong Gibsaw sa Salakab
(2007, AMS PRESS: Naga City)
ni Bernando Miguel O. Aguay


Sa satuya, an tataramon na ‘sira’ igwang pusod na katakod sa mga tataramon arog kan ‘panira’, ‘rira’. Kun kaya an sira bako sanang limitado sa kun ano man an biyayang itinatao kan satuyang kadagatan asin mga biriko-bikong salog asin sapa, kundi kun ano man an may koneksyon sa satuyang ngimot. Kun sinabi tang ‘anong panira mo?’ o ‘anong isira mo?’ Dai man baga ini nangangahulugan na an ‘sira’ idtong igwang hasang asin kaliskis? Nahapot kita kun anong sira iyan minsan aram tang gulay ini, o an sira bangot sana man ngani. Ano ta pinunan ko sa sira? Ini nin huli ta ini an rawitdawit na napukot, nadakop, nabitik ni Bobuy Aguay sa saiyang enot na koleksyon. Dawa ngani naglalanubig an koleksyon na ini nin huli sa mga imahe kan uran, kadagatan, baha, payong, bubon, iiba ta naman an dugo, an ganot, asin luha dai maiibitaran na an gibsaw na nangyari sa salakab iyo an sira na minaliwanag, sira na bako sana sa dagat, kundi si sira na metapora kan gabos na makintab, kan gabos na nagkikilyab, bulawan siring kan ‘…Sarong gugom nin paroy sa kamot/sabwagan sa lapok sarong tambubong an balos…/Dalugi sa lapok na may abono nin pagkamoot/minaburak, minabuswak nin banhing mahamot.’ Asin dai man pinalampas an liwanag na ini sa bisyon ni Aguay sa paghiling niya kan mga bitoon asin aninipot na iyong minapurong-putong sa madiklom, nagliliwanag na imahinasyon kan parasurat asin ano pa an orog kaliwanag kundi an paggamit kan tataramon na napukot kan satuyang dila, an Bikol ni Aguay na nagdakula sa Calabanga asin nagraraba-raba ngonyan sa Naga asin orog na pinapakusog asin pinapaisog siring kan pulang sirum na sigun sa sarong persona ni Aguay:
‘Kun makakapili/ nin kagadanan/muya ko kan kagadanan kan pulang sirum/nakikilaban/nangangangat/sagkod sa huring kusog/kan hinangos.’

An imahe kan ‘sira’ na iyo man an nangungurog na sa koleksyon na ini asin dai man pinalampas tawan nin relihiyosong pagpapakahulugan ni Aguay. An sira na ginamit man simbolo kan mga enot na Kristiyano, an sira na nagpapahayg ki manlain-lain na buhay, nin pagkakaiba-iba na garo baga sinda kinaban man na parehong naghahangos, naghihingowa na mabuhay sa hiwas kan kadagatan. Ini an sa hiling kong dominanteng pigtutukar kan mga parasurat ngonyan sa satuya na minapatunay na duwa pa man giraray an nangungurog na institusyon sa satuya ini an kampanaryo asin an radyo (na kadaklan kapot baga kan satuyang mga pulitiko). An mga enot na rawitdawit sa koleksyon nagpapahiling na an sekular na arog ni Aguay naghahangos man kan relihiyon Katolisismo dawa mahihilingan ngani nin pagtuytoy si Aguay sa kun ano an saiyang posisyon sa magkapirang bagay siring baga kan pagduta sa imahen, paggamit kan imahen na mga banal bilang imahe nin pagkatagalpo niya sa istatwang gapo asin an pagkakulong niyato sa siring na paagi nin pagtubod na minalihis sa odok na kahulugan kan relihiyon na iyo an paglagpas o an pagtabang sa kapwa na iyo an pinakakongkretong imahe kan Diyos na binabarnis, gadan asin nagtutukal na an pinta sa Hinulid.

Kun siring an nadakop sa salakab iyo an epipanya na kaipuhan kan lambang parasurat rawitdawit, an paghiling sa mga kinatudan na bagay sa bagong paagi asin sa paaging ini padagos na mabubuhay asin magigin posible an buhay sa kinaban, na iyo an nagungurog na katugdan kan mga disipulos nin sining, an pagkulong tanganing makatalingkas, an pagpitik kan buton, an pagkulong kan panahon tanganing padagos ining maghangos sa satuyang imahinasyon siring kan mga retrato na satuyang tinitipon, siring kan kilyab na naghahali sa kamera. Nin huli kaini kaipuhan na pakusogon kan parasurat asin kan mga nagmamawot na magsurat an gawi nin de-familiarization, sarong gawi na tinutukal mo an sadiri mo sa kinatudan na bagay tanganing hilingon sa bagong liwanag an mga kinaban na nakapalibot saimo siring na an garo mga lumot na na nakadukot sa lanob kan mga sinehan arog kan Vic Theater na padalan Xmen na hiniling ni Aguay bilang mga kuhol na nakakupot, nagsusupsop sa matagas na edipisyo, sa kudal, sa diklom. Sigun ngani ki Louise Glück: ‘The poem may embody perception so luminous it seems truth, but what keeps it alive is not fixed discovery, but the means to discovery.’

Marahay man nanggad an pagsursi, an pakadakop kan mga berso sa koleksyon na ini. Dakula ining dugang sa satuyang panahon asin minaliwanag ini, arog kan kamrang na binutasan kan ina sa lanob tanganing tapuson an pagtios, pagbalubagi kan ini rinipado kan payong sa saud kan may sadiri kan dagang iniistiran. May mga sensilyo daw na mahuhulog sa mga hariging kawayan o mga bukbok kan panahon?

Sa kabilugan, mahihiling na ‘baad an gibsaw sa salakab iyo mismo an parasurat, an parasurat na giraray niyatong pighihiling asin dinadangog, an nagliliwanag sa satuyang panahon na orog kitang pigpupurisaw, pigpapahadit kan kadakul na bagay. Pwede man nanggad na an gibsaw, an sira na naghihingowang magpulag iyo man mismo an parasurat na arog ni Aguay asin an salakab iyo an banwaan na nagdidikta, nagrereseta alagad dai nagsasarig sa mas mahiwas na kadunongan asin kabotan kan uniberso, kan kinaban na kaya bulongon an sadiring helang, an sadiring lugad. ‘ Baad an salakab digdi iyo an kadaklan sa mga Bikolnon na dai pa man pagmakulog sa kultura, sa literatura, sa tataramon asin an mga parasurat iyo an minapulag, an mga sirang dai minasunod sa daguso kundi idtong minapulag, idtong minasabuhay kan kasaysayan nin paghingowa, nin paglaban sa mga institusyon na nagin nang mga kuhol sa diklom, asin kun sa kahuri-huri, magadan an sirang minapulag, madakop, masalakaban, mapukot, dai ta dapat gayod palihison an bisyon kan liwanag, madakop ta lugod ini. Kaya hilinga baya an sira na napukot sa lambat kan parasira, presko, abang linaw kan saindang mga buklat na mata, naglalanubig kan asgad, nasasagom kan tab’ang, hilinga baya an mga sirang nagpipilik-pilik pa, minsan idtong mga gadan na sira na nakahiling sa paabot na pagsirang kan saldang, ay, abaang kintab ninda, abaang kintab.

TRAHEDYA NI RIZAL

Susog sa Aleman na pilosopo na si Nietzsche, igwang tulong klaseng pagpahayag o paagi sa kasaysayan asin sa tulong klaseng ini, buot kong hilingon ta an relasyon kan tawo ng satuyang ginigiromdom an aldaw kan saiyang kagadanan—si Jose Rizal, an pambansang bayani kan Filipinas, minsan ngani nagbabago naman an satuyang konsepto kun ano an ‘pambansa’, an an gabos na may koneksyon sa nasyon o sa pagbilog nin nasyon, sarong romantisismong pagpahayag na an buot sabihon—just for old time’s sake—kun kaya ini satuyang gingibo, kun kaya ano man na kinatudan padagos na ginigibo minsan mapagal na o dai ta naman nahihiling an kahalagahan o pinanlingaw na kita kan kahalagahan kan sarong ginigibong seremonya, o arog kaining pagrumdom na ginigibo sa bilog na Filipinas. Banggiton ko man na problematiko para sa sakuya an konsepto nin nasyon asin nasyonalismo sa panahon na ini na igwa na kitang pambansang kamao, pambansang kun ano-ano pa asin an nagiging Santa Sede o nag-cacanonize kan mga bagay-bagay iyo an media sa Filipinas kaibahan naman an pulitika. Sa ngonyan dai ta na ngani kayang kuritan an pagkakaiba, an boundary kan showbiz sa pulitika asin an pulitika sa showbiz. Halawig na orolay ini.

An enot na klase nin kasaysayan, iyo an monumental history, sigun sa pilosopo, an klaseng ini iyo si kasaysayan na nakabasi sa pagpatugdok nin mga monumento asin sain kadalan mahihiling an mga monumentong ini, kundi sa plaza, kun sain bako an pag-abot kan telebisyon asin iba pang teknolohiyang dara kan internet asin cellphone, an plaza an puso kan banwaan, sa plaza nakapalibot, an simbahan, an munusipyo asin an eskwelahan. Asin sa plazang ini mahihiling an momunemto nin sarong dakulang tawo, sarong tawo na pighihiling na modelo asin panlamingan kan bilog na banwaan, agid sa mga santo sa laog kan simbahan, an mga tawong may momumento iyo an minasimbolo kan kamawotan asin panalmingan kan mga namamanwaan asin sa kaso niyato sa Filipinas, si Jose Rizal an may pinakadakul na monumento, puon sa plaza sagkod sa eskwelahan. Alagad igwa man kitang iba pang monumento arog baga kan Quince Martires sa Naga o an mga monumento kan mga kagtugdas kan mga eskwelahan. Sa Iriga, igwang monumento an duwang dakulang atwo, si Santiago Ortega sa University of Saint Anthony asin si Felix Alfelor Sr. sa University of Northeastern Philippines. Igwa man lugar sa Metro Manila na pig-aapod na Monumento kun sain yaon an monumento kan archrival ni Rizal na si Bonifacio na para sakuya gigibohon sana kan maestra o maestro mayong maginibo sa klase kaya pagpapadebatehan na sana kun siisay dapat an pambansang bayani na sa hiling ko, gasgas nang style, garo ini nagpaukod nin tawo o agila, sa parehong sensilyo man sanang gamit. Habo ko man na tukaron an isyung ini nin huli ta bako ako padinebate sa aldaw na ini alagad makagirabong isipon asin banggiton na an trahedya ni Rizal siring man kan trahedya ni Bonifacio asin kan gabos na bayani si buhay pa asin mga gadan na. Sa monumental history na ini, mahihiling ta an pangangaipuhan nin tawo nin simbolismo, nin mga muhon, nin mga palatandaan bako sana sa paghanap nin direksyon, halimbawa, dai ka tatao sa sarong lugar na dudumann, masabi ka na sana sa katagbuan duman na kita sa may monumento, maghirilingan? Bako sana iyan an buot sabihon kan paghanap nin direksyon. An direksyon na sinasabi ko iyo si direksyon na kitang mga tawo an nagigibo, direksyon sa kun sain minamawot tang darahon an satuyang henerasyon, an satuyang panahon pasiring sa bagong panahon asin kalimitan minahiling man kita sa mga tawong nasa monumento o may monumento asin sa paagi ninda piggigiromdom ta giraray an saindnag buhay asin karahayan na naginibohan alagad ano an trahedya sa bagay na ini? Siring sa mga santo sa simbahan na bilog na taon naatian, pigdedebosyonan nin mga alpog asin kulalapnit, nalilinigan sana ini kun kapiyestahan. Arog man kaan an mga monumento sa luwas, kan simabahan, nagigiromdoman ta sana man kun arog kaining okasyon, kun siring kaini an aldaw na ipinanungod baga ki Rizal. Ano daw an Plaza Rizal sa Naga kun malinig man ngonyan nin mga paratinda? Kun kaidto an plaza an puso kan banwaan, sa estado kan Plaza Rizal sa Naga asin siyerto ako sa iba pang banwaan sa Filipinas, ngonyan masasabi ta, na an plaza iyo na an kasilyasan kan banwaan.
Sa artikulong sinurat ni Randy David, sarong sociologist, parasurat asin nagtutukdo sa Unibersidad kan Filipinas, sinabi niya na ‘Much of Philippine History is monumental.’ Asin ini nangangahulugan nin sarong pagsalingoy sa panahon asin mga tawo kan nasabing panahon na nilihisan an saindang mga sadiri, naggibo nin kabayanihan asin an kabayanihan na ini posible pa man ngonyan asin mapangyayari pa man sa ngapit na panahon. Ini an satuyang rekwerdos, satuyang paagi na makagiromdom nin huli ta kita nganing mga Filipino igwa kan birtud na rilingawon nin huli gayod ta dai ta man aram kun ano an kaipuhan na giromdomon, kun ano an dapat na giromdomon, asin sa sakuya baad nangangahulugan ini nin giraray na paghiling sa satuyang kasaysayan, sa kun pano isinurat, isinusurat an satuyang kasaysayan. Nin huli siring ki Rizal, nagtutubod ako na igwang kapangyarihan sa tawong nagsusurat asin aram an saiyang kasaysayan ta kun dai, magigin kitang mga papataw-pataw, mga istranghero, kolorum, padagos kitang magiging kita siring sa kun ano an sinasabing ano kita. Ngonyan, an a’ngat satuya iyo na laktawan na siring na klase nin kasaysayan. Dai kita makuntento sa pagpatugdok nin mga monumento, nin mga waiting sheds, nin mga eskwelahan na igwang pangaran nin mga pulitiko, nin mga trophies na itatao sa basketball tournaments, nin mga pabinggo. An kaipuhan ta iyo na masabotan ta an kasaysayan ta sigun sa kun pano kita katakod kan nakaagi asin pano niyato aatubangon an mga masunod na aldaw.

An saro sa katibaadan na anggolo kan monumental history, iyo na gibohon tang mga super heroes an mga bayani ta na katal na sinda sa daga, harayoon na sa sa satuya. Kun kaya imbes na maparani, kita nasisilaw, minarayo sa kadakulaan kan mga tawong ini na garo an saindang mga ginibo, mga unbelievable na! An mga bagay na ini parati tang nahihiling sa mga litanya kan satuyang mga pulitiko na paulit-ulit na pigsasabi an sinabi ni Rizal asin iba pang bayani, alagad mayo man nahahaman na programa para sa mga hagbayo o mga hoben na sinasabing paglaom kan banwaan. Siring na istilo kan mga lideres niyato, iyo an pagsubli nin aspekto nin kaoragan, kadakulaan sa mga bayani ta asin si Rizal an numero unong biktima kan mga siring na tawo. Paboritong sublion an mga tinaram ni Rizal, an mga sinabi ni Rizal minsan ngani sa kolehiyo haros bagsak na si nakuang marka sa Rizal course.
Kun kaya sigun ki Nietzsche, kaipuhan na magkaigwa nin antiquarian history na iyo an minatanom nin odok na pagrespeto kan mga tawo para sa mga bagay na uya sa saiyang palibot, mga bagay na masabot kan saiyang kapinunan, mga bagay na mapagiromdom kan kada panahon asin ini an dahilan kun tano ta nagsasaray kita nin mga retrato, mga lumang gamit kan satuyang mga lolo asin lola, antique kun baga. An mga bagay na ini na luma na satuyang pinagmamakulgan orog na nakakataong kusog satuya tanganing atubangon an maabot na panahon. Ini an gusto niyatong sarayon, gusto niyatong giromdomon. An antiquarian history man iyo si nagmamakalog kan palibot, kan mga bagay na igwang dakulang koneksyon sa kasaysayan kan banwaan. An siring na klase nin kasaysayan an orog na mahihiling sa pamilya ta gabos. Sinasaray ta an enot na buhok na pigbulog sa aki, enot asin huring mga bagay na minapagiromdom satuya nin huli ta ano pa an orog kangirhat sa tawong dai nakakagiromdom? Dawa sa hiling ko ngani makangirhat man an tawong dai nakakalingaw nin huli ta nagtutubod ako na bakong gabos na pagrumdom nakakatabang sa buhay. Ini an punto gayod na kaipuhan niyatong linawon, na sa paagi kan paghiling niyato kan mga bagay na luma, mapaghorop-horopan niyato na an satuyang nakaagi, igwang mga karakter na tawo na nasasala man, na igwa man darakula nganing pagkakasala, alagad igwa man sindang mga karahayan. Magkaigwa kita nin bagong panan’awan sa paghiling sa mga bagay-bagay na nakapalibot satuya, bago man ini o luma. Saraon ta kun ano an pigtatao satuya sa eskwelahan asin sa mga siring na diskurso publiko. An tunay na edukasyon, an tunay na kadunongan sa hiling ko iyo si nagigiyahan asin man nadedesisyonan kan mismong taong nagdulok tanganing makanood. Arog halimbawa kan mga heneral kan rebolusyon, iyo matitibay sinda, iyo nagigiromdoman ta sinda, sinda si mga nag-irisip kun pano papadalaganon an laban, alagad sinda man an igwang dakul na paagi tanganing makadulag kun oras na nin alanganin. Giromdoma man nindo si mga sadit na tawo, na armado sana nin gudak asin dakulang pagtubod, dai sindang mga tsinelas, mantang an mga heneral nakakabayo, nakabotas. Paano niyato ini hihilingon sa bagong panan’awan?
Siring na igwang kaluyahan an monumental history, siring man kaiyan an antiquarian history—kun ini nakasentro na sana sa bagay na luma, na kun minsan nawawaran naman kahulugan an mga bagay-bagay na ini nin huli ta dai na ini nakakabali sa paghiro kan panahon. An kasaysayan bakong si nakalihis, o lumang panahon sana, an kasaysayan nakikisabay sa paghiro kan panahon asin ini sa hiling ko an trahedya kan mga sinurat ni Rizal. An Noli asin Fili asin iba pang akda ni Rizal, mga bagay na luma na sa kadaklan satuya alagad ginagamit ta pa man, itinutukdo alagad siisay an nagmamakulog na magpadagos tanganing adalan an siring na akda o magkaigwa pa nin pagpadangat sa pagbasa sa literatura baga ngaya. Malas na si Rizal, na sarong nobelista an satuyang pambansang bayani, alagad pira satuya an nagbabasa nin nobela, nagsusurat nin nobela, nagtutulod nin literatura asin sining na orog tang mahihiling sa buhay asin gibo ni Rizal. Bilang sarong parasurat, hinihiling ko si Rizal bilang sarong panlamingan kun sain an kapangyarihan kan tataramon ginamit tanganing an katalingkasan na minamawot kan saindnag panahon mapangyari. Alagad, hain an satuyang pagmakulog sa literatura? Siisay saindo an nagbabasa kan gibo kan mga sinurat kan satuyang maoorag na parasurat sa Filipinas asin minsan an gibo kan satuyang mga Bikolanong parasurat? Literature does not make society, it is the otherwise. An banwaan an nagmumukna kan panitikan asin digdi orog na mahihiling ta an katungdan kan parasurat sa saiyang banwaan. Kun daing pakilabot sa banwaan, kun daing bago o odok na paghiling sa kamugtakan kan banwaan, mayong serbi an pagsurat, magigin sana ining maimon na ekspresyon kan sarong parasurat. Siring sa kasaysayan, an literatura, bakong pag-omaw sa kun ano man an naghihingagdan o nalalapa, kundi ini pagrokyaw sa buhay, pagrokyaw sa mga bagay-bagay sa satuyang palibot. Sinabi ni Milowz kan Poland, sarong Nobel Prize winner for Literature, an nagsabing: Sa luwasan, an sakuyang daing sapin na bitis sa maating salog. Digdi an minsabog na init, sa likod, mga puting panganoron. Namudong asin namudong ako. Garo inapod ako para digdi: na pag-omawon an gabos na bagay nin huli kun ano sinda. Ini an pangapodan sa satuya, an bagong paghiling sa mga bagay-bagay na satuyang inaagihan, na nakapalibot sa satuya. Ini an a’ngat tanganing dai sana kita magparatipon nin mga lumang bagay kundi an orog na pagmati sa hangos kan kasaysayan, na ini pinapahiro kan banwaan, kan tawo. We write history. Asin susog ki David, ‘…history is not a celebration of decay. It is meant to nurture new life.’
Sa tulong klase nin kasaysayan, para ki Nietzsche, an orog na kaipuhan iyo na kita magkaigwa nin critical history. Ini an klase nin kasaysayan na andam na hapoton an interpretasyon kan iba sa pano kita inaagyat na hilingon an satuyang nakaagi. Susog ki Nietzsche, kaipuhan na magkaigwa nin kusog na gabaon an mga sistema asin magmukna nin mga bagiong tulay tanganing mapaglingkodan an buhay, an banwaan. Ini an pinakamakulog na klase nin kasaysayan asin ini an minamaanan niyato, ini an padagos na pinagtatakupan nin huli ta igwang mga poderosong tawo na mapapababa sa pwesto. Ini an kaipuhan ta asin sa ngonyan, an satuyang literatura sa Bikol an saro sa nagserserbing alternative history kun sain mahihiling ta an saro pang paghiling sa kasaysayan ta bilang sarong banwaan. Sa sakuya, ini an dakulang a’ngat bilang sarong parasurat. Tikapo asin may kakulangan ako bilang tawo, alagad sa paagi nin orog na pagdakul nin parabasa kan satuyang sadiring literatura sa Bikol, naglalaom ako na mahihimo ta an panibagong paghiling na posibleng maghawas satuya sa katikapoan o magtao satuya nin mga paagi tanganing hawason niyato an satuyang mga sadiri sa kaoripnan kan dinastiyang pulitika, asin mga institusyon na nagbago sana nin karakter alagad pareho pa man an istilo nin pananakop, nin pagduhagi sa kapwa, nin pagtumang sa diretso kan lambang saro, na mga bagay na bako nang bago nin huli ta labi sarong gatos nang taon, igwang sarong tawo, na inatubang an kagadanan, sa siring na aldaw sa paglaom na mababago asin mabago an Pilipinas.