TRAHEDYA NI RIZAL

Susog sa Aleman na pilosopo na si Nietzsche, igwang tulong klaseng pagpahayag o paagi sa kasaysayan asin sa tulong klaseng ini, buot kong hilingon ta an relasyon kan tawo ng satuyang ginigiromdom an aldaw kan saiyang kagadanan—si Jose Rizal, an pambansang bayani kan Filipinas, minsan ngani nagbabago naman an satuyang konsepto kun ano an ‘pambansa’, an an gabos na may koneksyon sa nasyon o sa pagbilog nin nasyon, sarong romantisismong pagpahayag na an buot sabihon—just for old time’s sake—kun kaya ini satuyang gingibo, kun kaya ano man na kinatudan padagos na ginigibo minsan mapagal na o dai ta naman nahihiling an kahalagahan o pinanlingaw na kita kan kahalagahan kan sarong ginigibong seremonya, o arog kaining pagrumdom na ginigibo sa bilog na Filipinas. Banggiton ko man na problematiko para sa sakuya an konsepto nin nasyon asin nasyonalismo sa panahon na ini na igwa na kitang pambansang kamao, pambansang kun ano-ano pa asin an nagiging Santa Sede o nag-cacanonize kan mga bagay-bagay iyo an media sa Filipinas kaibahan naman an pulitika. Sa ngonyan dai ta na ngani kayang kuritan an pagkakaiba, an boundary kan showbiz sa pulitika asin an pulitika sa showbiz. Halawig na orolay ini.

An enot na klase nin kasaysayan, iyo an monumental history, sigun sa pilosopo, an klaseng ini iyo si kasaysayan na nakabasi sa pagpatugdok nin mga monumento asin sain kadalan mahihiling an mga monumentong ini, kundi sa plaza, kun sain bako an pag-abot kan telebisyon asin iba pang teknolohiyang dara kan internet asin cellphone, an plaza an puso kan banwaan, sa plaza nakapalibot, an simbahan, an munusipyo asin an eskwelahan. Asin sa plazang ini mahihiling an momunemto nin sarong dakulang tawo, sarong tawo na pighihiling na modelo asin panlamingan kan bilog na banwaan, agid sa mga santo sa laog kan simbahan, an mga tawong may momumento iyo an minasimbolo kan kamawotan asin panalmingan kan mga namamanwaan asin sa kaso niyato sa Filipinas, si Jose Rizal an may pinakadakul na monumento, puon sa plaza sagkod sa eskwelahan. Alagad igwa man kitang iba pang monumento arog baga kan Quince Martires sa Naga o an mga monumento kan mga kagtugdas kan mga eskwelahan. Sa Iriga, igwang monumento an duwang dakulang atwo, si Santiago Ortega sa University of Saint Anthony asin si Felix Alfelor Sr. sa University of Northeastern Philippines. Igwa man lugar sa Metro Manila na pig-aapod na Monumento kun sain yaon an monumento kan archrival ni Rizal na si Bonifacio na para sakuya gigibohon sana kan maestra o maestro mayong maginibo sa klase kaya pagpapadebatehan na sana kun siisay dapat an pambansang bayani na sa hiling ko, gasgas nang style, garo ini nagpaukod nin tawo o agila, sa parehong sensilyo man sanang gamit. Habo ko man na tukaron an isyung ini nin huli ta bako ako padinebate sa aldaw na ini alagad makagirabong isipon asin banggiton na an trahedya ni Rizal siring man kan trahedya ni Bonifacio asin kan gabos na bayani si buhay pa asin mga gadan na. Sa monumental history na ini, mahihiling ta an pangangaipuhan nin tawo nin simbolismo, nin mga muhon, nin mga palatandaan bako sana sa paghanap nin direksyon, halimbawa, dai ka tatao sa sarong lugar na dudumann, masabi ka na sana sa katagbuan duman na kita sa may monumento, maghirilingan? Bako sana iyan an buot sabihon kan paghanap nin direksyon. An direksyon na sinasabi ko iyo si direksyon na kitang mga tawo an nagigibo, direksyon sa kun sain minamawot tang darahon an satuyang henerasyon, an satuyang panahon pasiring sa bagong panahon asin kalimitan minahiling man kita sa mga tawong nasa monumento o may monumento asin sa paagi ninda piggigiromdom ta giraray an saindnag buhay asin karahayan na naginibohan alagad ano an trahedya sa bagay na ini? Siring sa mga santo sa simbahan na bilog na taon naatian, pigdedebosyonan nin mga alpog asin kulalapnit, nalilinigan sana ini kun kapiyestahan. Arog man kaan an mga monumento sa luwas, kan simabahan, nagigiromdoman ta sana man kun arog kaining okasyon, kun siring kaini an aldaw na ipinanungod baga ki Rizal. Ano daw an Plaza Rizal sa Naga kun malinig man ngonyan nin mga paratinda? Kun kaidto an plaza an puso kan banwaan, sa estado kan Plaza Rizal sa Naga asin siyerto ako sa iba pang banwaan sa Filipinas, ngonyan masasabi ta, na an plaza iyo na an kasilyasan kan banwaan.
Sa artikulong sinurat ni Randy David, sarong sociologist, parasurat asin nagtutukdo sa Unibersidad kan Filipinas, sinabi niya na ‘Much of Philippine History is monumental.’ Asin ini nangangahulugan nin sarong pagsalingoy sa panahon asin mga tawo kan nasabing panahon na nilihisan an saindang mga sadiri, naggibo nin kabayanihan asin an kabayanihan na ini posible pa man ngonyan asin mapangyayari pa man sa ngapit na panahon. Ini an satuyang rekwerdos, satuyang paagi na makagiromdom nin huli ta kita nganing mga Filipino igwa kan birtud na rilingawon nin huli gayod ta dai ta man aram kun ano an kaipuhan na giromdomon, kun ano an dapat na giromdomon, asin sa sakuya baad nangangahulugan ini nin giraray na paghiling sa satuyang kasaysayan, sa kun pano isinurat, isinusurat an satuyang kasaysayan. Nin huli siring ki Rizal, nagtutubod ako na igwang kapangyarihan sa tawong nagsusurat asin aram an saiyang kasaysayan ta kun dai, magigin kitang mga papataw-pataw, mga istranghero, kolorum, padagos kitang magiging kita siring sa kun ano an sinasabing ano kita. Ngonyan, an a’ngat satuya iyo na laktawan na siring na klase nin kasaysayan. Dai kita makuntento sa pagpatugdok nin mga monumento, nin mga waiting sheds, nin mga eskwelahan na igwang pangaran nin mga pulitiko, nin mga trophies na itatao sa basketball tournaments, nin mga pabinggo. An kaipuhan ta iyo na masabotan ta an kasaysayan ta sigun sa kun pano kita katakod kan nakaagi asin pano niyato aatubangon an mga masunod na aldaw.

An saro sa katibaadan na anggolo kan monumental history, iyo na gibohon tang mga super heroes an mga bayani ta na katal na sinda sa daga, harayoon na sa sa satuya. Kun kaya imbes na maparani, kita nasisilaw, minarayo sa kadakulaan kan mga tawong ini na garo an saindang mga ginibo, mga unbelievable na! An mga bagay na ini parati tang nahihiling sa mga litanya kan satuyang mga pulitiko na paulit-ulit na pigsasabi an sinabi ni Rizal asin iba pang bayani, alagad mayo man nahahaman na programa para sa mga hagbayo o mga hoben na sinasabing paglaom kan banwaan. Siring na istilo kan mga lideres niyato, iyo an pagsubli nin aspekto nin kaoragan, kadakulaan sa mga bayani ta asin si Rizal an numero unong biktima kan mga siring na tawo. Paboritong sublion an mga tinaram ni Rizal, an mga sinabi ni Rizal minsan ngani sa kolehiyo haros bagsak na si nakuang marka sa Rizal course.
Kun kaya sigun ki Nietzsche, kaipuhan na magkaigwa nin antiquarian history na iyo an minatanom nin odok na pagrespeto kan mga tawo para sa mga bagay na uya sa saiyang palibot, mga bagay na masabot kan saiyang kapinunan, mga bagay na mapagiromdom kan kada panahon asin ini an dahilan kun tano ta nagsasaray kita nin mga retrato, mga lumang gamit kan satuyang mga lolo asin lola, antique kun baga. An mga bagay na ini na luma na satuyang pinagmamakulgan orog na nakakataong kusog satuya tanganing atubangon an maabot na panahon. Ini an gusto niyatong sarayon, gusto niyatong giromdomon. An antiquarian history man iyo si nagmamakalog kan palibot, kan mga bagay na igwang dakulang koneksyon sa kasaysayan kan banwaan. An siring na klase nin kasaysayan an orog na mahihiling sa pamilya ta gabos. Sinasaray ta an enot na buhok na pigbulog sa aki, enot asin huring mga bagay na minapagiromdom satuya nin huli ta ano pa an orog kangirhat sa tawong dai nakakagiromdom? Dawa sa hiling ko ngani makangirhat man an tawong dai nakakalingaw nin huli ta nagtutubod ako na bakong gabos na pagrumdom nakakatabang sa buhay. Ini an punto gayod na kaipuhan niyatong linawon, na sa paagi kan paghiling niyato kan mga bagay na luma, mapaghorop-horopan niyato na an satuyang nakaagi, igwang mga karakter na tawo na nasasala man, na igwa man darakula nganing pagkakasala, alagad igwa man sindang mga karahayan. Magkaigwa kita nin bagong panan’awan sa paghiling sa mga bagay-bagay na nakapalibot satuya, bago man ini o luma. Saraon ta kun ano an pigtatao satuya sa eskwelahan asin sa mga siring na diskurso publiko. An tunay na edukasyon, an tunay na kadunongan sa hiling ko iyo si nagigiyahan asin man nadedesisyonan kan mismong taong nagdulok tanganing makanood. Arog halimbawa kan mga heneral kan rebolusyon, iyo matitibay sinda, iyo nagigiromdoman ta sinda, sinda si mga nag-irisip kun pano papadalaganon an laban, alagad sinda man an igwang dakul na paagi tanganing makadulag kun oras na nin alanganin. Giromdoma man nindo si mga sadit na tawo, na armado sana nin gudak asin dakulang pagtubod, dai sindang mga tsinelas, mantang an mga heneral nakakabayo, nakabotas. Paano niyato ini hihilingon sa bagong panan’awan?
Siring na igwang kaluyahan an monumental history, siring man kaiyan an antiquarian history—kun ini nakasentro na sana sa bagay na luma, na kun minsan nawawaran naman kahulugan an mga bagay-bagay na ini nin huli ta dai na ini nakakabali sa paghiro kan panahon. An kasaysayan bakong si nakalihis, o lumang panahon sana, an kasaysayan nakikisabay sa paghiro kan panahon asin ini sa hiling ko an trahedya kan mga sinurat ni Rizal. An Noli asin Fili asin iba pang akda ni Rizal, mga bagay na luma na sa kadaklan satuya alagad ginagamit ta pa man, itinutukdo alagad siisay an nagmamakulog na magpadagos tanganing adalan an siring na akda o magkaigwa pa nin pagpadangat sa pagbasa sa literatura baga ngaya. Malas na si Rizal, na sarong nobelista an satuyang pambansang bayani, alagad pira satuya an nagbabasa nin nobela, nagsusurat nin nobela, nagtutulod nin literatura asin sining na orog tang mahihiling sa buhay asin gibo ni Rizal. Bilang sarong parasurat, hinihiling ko si Rizal bilang sarong panlamingan kun sain an kapangyarihan kan tataramon ginamit tanganing an katalingkasan na minamawot kan saindnag panahon mapangyari. Alagad, hain an satuyang pagmakulog sa literatura? Siisay saindo an nagbabasa kan gibo kan mga sinurat kan satuyang maoorag na parasurat sa Filipinas asin minsan an gibo kan satuyang mga Bikolanong parasurat? Literature does not make society, it is the otherwise. An banwaan an nagmumukna kan panitikan asin digdi orog na mahihiling ta an katungdan kan parasurat sa saiyang banwaan. Kun daing pakilabot sa banwaan, kun daing bago o odok na paghiling sa kamugtakan kan banwaan, mayong serbi an pagsurat, magigin sana ining maimon na ekspresyon kan sarong parasurat. Siring sa kasaysayan, an literatura, bakong pag-omaw sa kun ano man an naghihingagdan o nalalapa, kundi ini pagrokyaw sa buhay, pagrokyaw sa mga bagay-bagay sa satuyang palibot. Sinabi ni Milowz kan Poland, sarong Nobel Prize winner for Literature, an nagsabing: Sa luwasan, an sakuyang daing sapin na bitis sa maating salog. Digdi an minsabog na init, sa likod, mga puting panganoron. Namudong asin namudong ako. Garo inapod ako para digdi: na pag-omawon an gabos na bagay nin huli kun ano sinda. Ini an pangapodan sa satuya, an bagong paghiling sa mga bagay-bagay na satuyang inaagihan, na nakapalibot sa satuya. Ini an a’ngat tanganing dai sana kita magparatipon nin mga lumang bagay kundi an orog na pagmati sa hangos kan kasaysayan, na ini pinapahiro kan banwaan, kan tawo. We write history. Asin susog ki David, ‘…history is not a celebration of decay. It is meant to nurture new life.’
Sa tulong klase nin kasaysayan, para ki Nietzsche, an orog na kaipuhan iyo na kita magkaigwa nin critical history. Ini an klase nin kasaysayan na andam na hapoton an interpretasyon kan iba sa pano kita inaagyat na hilingon an satuyang nakaagi. Susog ki Nietzsche, kaipuhan na magkaigwa nin kusog na gabaon an mga sistema asin magmukna nin mga bagiong tulay tanganing mapaglingkodan an buhay, an banwaan. Ini an pinakamakulog na klase nin kasaysayan asin ini an minamaanan niyato, ini an padagos na pinagtatakupan nin huli ta igwang mga poderosong tawo na mapapababa sa pwesto. Ini an kaipuhan ta asin sa ngonyan, an satuyang literatura sa Bikol an saro sa nagserserbing alternative history kun sain mahihiling ta an saro pang paghiling sa kasaysayan ta bilang sarong banwaan. Sa sakuya, ini an dakulang a’ngat bilang sarong parasurat. Tikapo asin may kakulangan ako bilang tawo, alagad sa paagi nin orog na pagdakul nin parabasa kan satuyang sadiring literatura sa Bikol, naglalaom ako na mahihimo ta an panibagong paghiling na posibleng maghawas satuya sa katikapoan o magtao satuya nin mga paagi tanganing hawason niyato an satuyang mga sadiri sa kaoripnan kan dinastiyang pulitika, asin mga institusyon na nagbago sana nin karakter alagad pareho pa man an istilo nin pananakop, nin pagduhagi sa kapwa, nin pagtumang sa diretso kan lambang saro, na mga bagay na bako nang bago nin huli ta labi sarong gatos nang taon, igwang sarong tawo, na inatubang an kagadanan, sa siring na aldaw sa paglaom na mababago asin mabago an Pilipinas.