Saturday, December 31, 2005

CANDABA SA SAKUYANG MEMORYA


Sa Candaba ako enot na nakaladop sa salog, kaidtong panahon na dai pa nagtuga an Pinatubo asin bako pa ining arog kaini kaati, kahiwas asin kararom. Sa Candaba namundag, nagdakula, enot na nagkabata an sakuyang ama. Kapangpangan siya na nakaagom nin babaying taga-Nabua na nagdakula sa Iriga. Siya an sakuyang ina. Tanda ko kaidto na kada summer lang kaminng magturugang nakakapa Candaba asin dagos naman na minahapit sa manila. Philtranco kaidto an parating sinasakayan mi. Daing reservation. Parati kaming chance passengers. Minsan ngani pinalaog kami ni Papa sa bintana kan bus ta nag-eerenotan si mga tawo kaidto. Ngonyan, pagkalihis nin hurhalawig na taon, nagbalik giraray ako sa Candaba, ako lang, daing kaibahan. Kun kaidto aaboton nin duwang oras o lampas pa, ngonyan saro y may kabanga na lamang. mawot ko kutang mahiling an mga migratory birds kaya lang sa takot kan bird flu, dai ako nadagos. Dai man ako nakabiyahe sa ibang banwa ta nagparaturog, kakan sana ako. Nakatapos man ako nin tolong rawit-dawit na ibabale ko sa pinagaandaman kong ikaduwang libro na plano kong iluwas ngonyan na Pebrero. Nagbisita sa kampo santo asin nagpangadye sa lolobngan kan sakuyang apoon na lalaki asin duwang tugang ni Papa. Sindang tolo nagadan sa stroke asin komplikasyon sa puso. An siring na gawe nagtatao na sakuya nin senyal kun pano man ko man aatubangon an kagadan kan sakuyang mga namomotan sa buhay asin pati naman ako. Darakula an mauseleo sa Candaba. Kaagid kan sa Nabua asin Iriga.Garo mga harong, mala ngani an saro may air conditiong unit pa asin private chapel. An mga tiyoon ko saka si apong lalaki, suruhay-suhay na ilinibong minsan suruod-sunod na nagadan. Binisita ko man an apoon kong babayi na naghehelang naman. Dakula an saiyang isinadit. Maniwang asin luhay-luhay na siyang kinakakan kan saiyang memorya, minabalik sa pag-aki, minahibi na lang kun nagigiromdoman sn saiyang agom asin duwang aki. Kaya mas orog akong naniniwala na sa kagadanan kan iba tawo, may parteng satuya nagagadan man sagkod na maubos sinda asin matada na lang an dikit na pagkamidbid niyato sa satuyang sadiri. Luhay-luhay niyatong inaatubang an kagadanan. Tinaw'an ko siya nin rosaryohan asin kinugos bago ako maghale. Sabi ni Mama, garo daa ako si apong babayi, mahilig magtipon nin pagkakan asin palapaon, gusto kong parating pano an kwarto ko nin dawa anong masimit-simit. Arog ako kaiyan. Arog kaan an apoon kong babayi na minsan kaidto nahihiling kong kadakul mga pakwan, butong pakwan, mani, tsisaron asin sampalok sa irarom kan saiyang higdaan. Minsan ngonyan, arog pa man siya kaan. Dakul akong memorya kan candaba na gusto kong suraton sa maabot na aldaw, kaipuhan ko lang garo magbalik sa Iriga asin duman ko tatapuson an mga siring na bagay.

Alimall, Cubao, Quezon City

Thursday, December 29, 2005

TRESENG PRUTAS



Treseng prutas na birilog-bilog
an tinitipon kaidto ni Tatay
kada masangli nin taon.

Piglalaag niya ini sa atubangan
kan ladawan kan sakuyang mga gadan na apoon
na kataed idtong mga rebulto kan mga santo.

Pampaswerte, tanganing maglaog
an grasya asin dagos ninda kitang antabayan.
Nahilig daa sinda hale sa langit

asin saro-saro laining pignanamitan
an mga bunga, mala ta paglipas kan alas dose
aagdahon na kami ni Tay na kakanon

an treseng prutas niyang tinipon,
napakinabangan na nin mga kalag
nakapabasog pa sa tulak kan hawak.

Dai man nagbabago an namit kan mga prutas
an hamis-alsom kan aranghita sagkod lukban
sapog kan tsisa asin lumhok kan tapayas.

Ngonyan na maabot na taon, ako naman
an maandam kan treseng prutas sa atubangan
kan ladawan ni Tay, minsan masakit an pagbuhay-buhay

hihingowaon kong matupod an treseng prutas
papanamiton ko si Tay nin mga bungang dai niya kaidto
nanamitan, papasukdan ko siya nin mansanas

buda pakwan dangan buburaton sa pirang kilong ubas
sagkod na malamog ining sakuyang puso asin magluwas
an mahamis na burabod kaining labi-labing kapung’awan.

Disyembre 28, 2005
Candaba, Pampanga

LUGAD




Nin huli kan saiyang mga lugad
kita naomayan. –Profeta Isaias


Hale sa sarong kuweba—
an tulak kan mahimbong na kinaban
giraray siyang nabuhay
dara an pagkamoot na nagsusup’ay
napara na an dakul sa saiyang mga lugad
apwera kan pinagpakoan sa bitis, kamot
asin si piggarod sa saiyang hirog—
rinirimpos garo an mga lugad na ini nin Dios.

May mga lugad garo baga dai man talaga napapara,
nin huli gayod ta nalingawan ta na an kulog
asin ipinasipara ta na sana an mga ini
o tanganing parati tang giromdomon
an dakulang paglapigot, pagmawot asin pagkamoot
garo baga an pusod sa satuyang mga tulak.

Para Ki Fr. Philip Bersabe na nagsabing kaipuhan ko man
magsurat nin siring na mga rawit-dawit.
Salamat sa angat.

Tuesday, December 27, 2005

PAGTAPOS KAN TAON

An lambang pagtapos garo sarong pagpoon. Alagad sa katotoohan, mayo man talagang tinatapos, ta an buhay ta sarong halabaon na padagos na osipon. Pigpuputol-putol sana, garo nag-aagi sana sa sarong dakulang lakdang, dakulang kabtang. Ngonyan na matalikod kita sa saro na naming taon, nahihiling ta giraray an satuyang mga sadiri sa pagsalingoy, sa paghorop-horop, mala ngani kadaklan sa satuyang mga Katoliko, minapila na sa kumpisyonaryo, minalinig kan sadiri, minapoon asin nanunuga na dai na magkakasala liwat. An pagtapos kan panahon sarong paghiling kan distansyang satuyang nalakaw, asin sa mga panahon na ini pigtatan’aw ta an rayo asin an mga lugar o pagkakataon na kinapadungkalan niyato asin man si mga sadit asin makahulugan na kapangganahan. Bilang sarong parasurat sa Bikol asin para sa Bikol, hinihilng ko an taon na ini bilang sarong kapadagusan kan mga pangyayari na marhay na senyal sa luhay-luhay na dalagan kan literaturang Bikol. May magkapirang librong nagluwas asin inilagda manunungod sa Bikol asin sa sakop kan sakuyang pagkaaram, enot an Balalong na kinolekta asin tinawan nin haralipot asin kontemporanyong paghorop-horop ni Philip Francis Bersabe, sarong padi sa seminaryo. Asin ini an pabuena manong pagpatanog kan balalong sa Bikol. Giraray tinawan kita nin angat na magbalik sa satuyang mayamanon na bubon nin mga sarabihon, mga ariwaga na marikas na nawawara sa agimadmad kan sunod na henerasyon. Dai man niyato lingawan an pagluwas kan enot na libretto kan mga tula ni Esting Jacob idtong nilagda pa sana kan enot na semana kaining Disyembre. Kagubay man na iniluwas idtong Little Freedoms ni Mary Anne Moll na naenot nang niluwas kan Giraffe Books na nakabase sa Manila. Dai ko man lingawan si Alvin Yapan na igwa man gamut sa Bikol. Siring ki Mary Anne Moll na nagsusurat nin mga osipon asin creative non-fiction sa Ingles, ini si Yapan nagsusurat nin mga osipon sa Filipino. Banggiton ta man an mga naggarana sa Premio Tomas Arejola kan nakaaging Disyembre 17, tolong mga taga-Iriga an naghiniras-hirasan kan premyo para sa osipon sa mga aki, si Frank Penones, si Jason Chancoco asin an sakuyang pinsan na si Sonny Sendon na saro man sa nakakua nin honorable mention sa Maningning Miclat Awards for Poetry. Pinapasalamatan ko man an Homelife sa pagmidbid giraray kan sakuyang obra na Agua de Mayo. Ngonyan na taon, naggana ining panduwa sunod ki Rebecca Anonuevo kan Manila. Siring katong Isda, ini si mga enot na bersyon kan sakuyang mga tula na ngonyan sana nagluwas sa Homelife. Pigpapangadyian ko na an pagluwas kan sunod kong akin in mga tula ngonyan na maabot na taon. An dalagan kan literaturang Bikol padagos pa man na nagririkas sa pagbutwa nin mga bagong pangaran, uni na si Sonny, igwa man sa CSSAC, na mga nag-agi naman sa mga literary workshops na pinapadrinohan kan mga Arejola, an ultimong pamilya digdi sa ronang Bikol na may hiling-hiling an pagmakulog sa Bikol. Idugang ta pa man an pagluwas kan bagong nobela, an Banana Heart Summer kan orog kagayon na si Merlinda Bobis, pinublikar kan Anvil, an nobela minadiskurso kan labi kasiram na kakanon asin eksperisya nin pagkamoot asin pagkanitawo na binubuhay asin pigtatahi ni Merlinda sa sarong pig ganotan asin piggataan na putahe nin buhay. Dai ko man dapat lingawan an primerang klaseng librong iniluwas kan Ina nin Bikol Foundation, panduwa sa raya kan saindang publikasyon, an Poems for Leaders, minatipon kan manlain-lain na rawit-dawit, pamibion, berso sa mga sagradong kasuratan asin pamusong tataramon. Tamang tama an klaseng ini para sa mga lideres asin bako sanang sa pulitiko na iba man an pagtambo kan burak sa saindang mga nguso. Igwa man mga paghingowa an ibang arte arog kan teatro, musika, biswal na arte asin iba pang media. An magayon kaini pagsararoon an kusog kan gabos na arte asin tanganing mas matawan pa kita nin mas magayon asin mas makahulugan na pagkabuhay. Dakul pa lugod na mga paghoron-horon asin pagtiripon an papangyarihon kun saen maorolay kita kan satuyang mga sadiri, mahorop-horop kita, masalingoy, mabalik sa mayaman na bubon asin durungan na mahiling sa bagong pagsaldang.

-Manila

Tuesday, December 13, 2005

uni pa

HENESIS


Nagadan an agom niyang babayi
sarong banggi na an bulan garo bangka.

Poon kaidto tuminubo naman
an sarong bukol sa harani
kan saiyang hirog.

“Nagbalik na an sakuyang, agom,
an gusok kan sakuyang hawak.”
an sabi kan lalaki.

Asin luhay-luhay niya naman
nalingawan an pangaran
kan gabos na bagay, hayop,
lugar asin iba pang tawo
sa saiyang palibot.

Nagadan siya kan bangging
mayong bulan.

uni pa....


PAGKARIGOS SA URAN

Bago magin syudad an banwa
kan an bagting kan simbahan
nadadangog pa ta dai pang dakul
na ribok, kan an init kan saldang
balaog na minahapihap sa kublit
asin an duros hinghing sa kalag,
kaidtong panahon na an mga bukid
pigtatanuman pa nin paroy
asin bako pang mga subdibisyon
kan an tipong pwedi sanang hagadon
kan dai pa uso an baradilan sa atubangan
kan kompyuter asin an orog sa gabos
idtong pagkarigos sa uran,
luhay-luhay ngona sagkod na magrikas
siring sa mga nakabuhing mga kabayo
sagkod na magin tumtum na abo
an langit na garo tinutuyo man an pag-abot
kun naisaray na sa sako an kinalkag na mais
asin naisirong na an mga alang na bado
dyan ako minaluwas, huba akong minadalagan
sa natad, dai pang supog, dai pang lugad,
dai pang pakasabot, dai pang takot,
idto si mga panahon na kakawat ko
an sakuyang sadiri, kakawat ko an daga,
an mga dahon na ginigibong bangka
na daing paghadit kun dagos ining ianod
an mga layog-layog asin rupit na gamgam
na pinapangaranan ko saro-saro,
dai akong labot kun ako sana
an nakakabisto sainda,
mga kakawat, na sa paglihis nin aldaw
mga nagin tubig-uran, sinupsop kan kinaban
asin ngonyan mantang nagtuturo-tagiti
nagluluwas, naglilipwas
sa daga asin asin sa sakuyang hawak
an alisngaw na mapanas sa pagrumdom.

pakalihis nin pirang aldaw na garo binubokbok ako digdi sa parokya uni an pirang rawit-dawit na nahaman asin naisurat dawa minsan lingawan an pag-udo pwera paghangos asin pakidurog sa mga mahimbong na pangiturogan----Kristian

Monday, December 12, 2005

Bagong rawit-dawit


TUBIG

Nakakahiling akong mga gadan
sa irarom kan salog.

Pasaro-saro sana sinda kan enot
sagkod na magparadakul

an iba mayong mga ngimot
kadaklan sainda daing mga kamot.

May mga lugad sinda na kakolor
kan mga burak nin dapdap.

Nagpabisto sinda sa sako
asin inagda akong makikawat

sinda daa an mga aki kan giyera
si saro man naghugot nin huli

sa pagkamoot, an iba piglugos,
piglupigan nin sadiring ama :

aki ninda an saindang mga tugang
tugang ninda an saindang ama

si iba dai ninda aram kun tano ta yaon
sinda sa irarom kan tubig

asin naglalaom na sa ngapit mamundag
nawawara sana an mga gadan kun

minalubog an tubig, kun makusog an sulog.
alagad nagpahiling sinda kaidtong

lamus-lamuson ako ni Tay sa sarong dram nin tubig
si payo ko garo baga sumsuman na pigdutdot

sa suka, naghihibi ako kaidto, nagkukubog-kubog
nagdurugo an mga lugad kan gadan
pati na an sakong talinga sagkod dungo
dai ko na sinimbag an hapot ni Tay

nin huli ta habang nagrararom
naririsa kong nawawara na an sakong ngimot

sagkod na an tubig mapano nin dugo
uminontok si Tay kan napagal na siya

nagparahibi na sana ako mantang
pighihiling an dugo asin tubig sa dram

dai ini nagkasalak, birilog-bilog an dugo
sa ibabaw kan tubig.

I just cant resist to enumerate things....


YAON AN KAGADANAN

Yaon an kagadanan sa daga, sa duros,
sa tubig sagkod man sa kalayo.

Yaon ini sa paghiling,pagdangog,
pamarong, pagmate asin pagnamit.

Yaon sa mga tinanom, sa gabos na hayop
sa luwas asin laog kaining kinaban.

Yaon ini sa katikapu’an, yaon man sa kabastantihan.
Yaon ini sa karatan, yaon man ini sa karahayaan.

Yaon ini sa simpleng pagturog, paglatog,
paglamaw sagkod komplikadong pagdurog.

Yaon ini sa paghakay, pagkiling, pagpikit
pagtaram, pagsurat, paghuba, pag-ikit.

Yaon ini sa kada paghangos, sa pagbulos,
paghale asi pagpuli, pagkakan asin pagkarigos.

Yaon ini na garo gurang na partira
sagkod akion pang imbalsamador.

Thursday, November 03, 2005

Wednesday, October 12, 2005

KITA AN SALUGSOG SA SULOG


Angay asin napapanahon an inilagdang antolohiya nin mga rawitdawit asin paghorop-horop kan oragonrepublic.com, an website na pagsasadiri ni Fer Basbas kasu naka’aging Sabado. An koleksyon na may titulong Salugsog sa Sulog pipakarhay ni Jason Chancoco, taga-Iriga asin saro sa mga nangungurog na tingog sa literaturang Bikol ngonyan. An siring na okasyon nin pagkakaigwa nin sarong babasahon sa Bikol asin isinurat sa satuyang sadiring tataramon nangangapodan nin sarong selebrasyon para satuya gabos nin huli ta bihira pa ngani ining mangyari sa satuya. Bakong suba kun pagoorolayan an gastos asin pagal na idudusay kan mga tawong imbuwelto sa siring na mga proyekto. Minsan an gobyerno lokal dai nagtatao nin magkakanigong atensyon sa siring na mga bagay. An literatura Bikol dai an pig-iintindi kan satuyang ga lideres apwera na siguro kun talagang dakula na an pangaran mo. Alagad, an mga kasaridatan o nagpopoon pa lamang sa pagsurat, ni mayong apiyap sa likod na makukua. Apwera kan limitadong tabang hale sa mga nanunungdan, kaipuhan pa talaga na sagumon an agimadmad kan ga Bikolano na pagmakulgan asin atamanon an sadiri niyang tataramon. Dikit sa mga aki asin huben an nagbabasa sa Bikol. Igwang nagliliyap na dalagan nin pag-isip na an nagsusurat asin nagbabasa sa Bikol, mga bakya asin baduy.

An siring na pag-isip dara pa kan makusog na sulog na an literatura sa Pilipinas nakasentro sana sa Manila. Bako lang yan, an literaturang ini na nakasentro sa Manila, nakikipaglaban man sa dominanteng impluwensya kan ibong na lado kan kinaban. Sa siring na sitwasyon, nababayaan talaga an literatura sa mga rehiyon. An Salugsog sa Sulog na kompuesto nin mga parasurat sa Bikol, mga bagong tingog sa satuyang rona. An enot na tomong ini sarong kasimbagan asin pagpamidbid kan satuyang kayaonan. Yaon kami. Yaon kaming mga salugsog sa sulog na nagtutubod sa pagtulod kan satuyang sadiring literartura na kaipuhan sa pagbilog kan sinasabing literatura sa Pilipinas. Makangalas na an Unibersidad nin Pilipinas sa Diliman, nagluluwas nin Student Jubilee Edition nin mga librong barato sana asin ikinakampanya nindang iyo ini an best of Philippine Literature, alagad mayo nin sarong libro o koleksyon nin mga sinurat na hale sa rehiyon. An Salugsog sa Sulog amay na pagiromdom na kun dai tatawan o dadangogon an mga tingog sa rehiyon, dai mahihimo asin minsan magparalapigot, mayong mahahaman asin magiging sulnod an pagtalubo kan literatura sa Pilipinas.

Sa kadaklan na beses ibinaing an literaturang Bikol sa mga bagay o pagtubod na pigpapasipara sana niyato. An primera klaseng parasurat na si Frank Peñones, inapod kitangmga tawong-lipod na pirit na linili’ngawan sa memorya kan kagabsan, kita idtong mga dai na nahihiling nin huli ta binuta na an satuyang mga mata kan kilyab na dara kan estranghero. Dai ko ini sinasayomahan, ta ini makakatabang man sa satuyang sadiring pagtalubo. Alagad dai kita matalubo o an satuyang sadiring literatura kun inenot na niyato an iba, bago an sadiri ta. Mayong ibang mamakulog sa satuyang sadiring tataramon, kundi kita man sana.

Sa pagluwas kan Salugsog sa Sulog, mawot ko na kitang mga Bikolnon an enot na makakamati nin pagmakulog sa satuyang sadiring tataramon. Ini lugod makataong bagong a’ngat sa satuya. Sa boot magkaigwa nin kopya kan nasabing antolohiya, dai magduwa-duwa na mag e-surat sa info@oragonrepublic.com o bisitahon an website na ini.

Wednesday, September 28, 2005

!!!

ELI'S ANGEL

CONGRATS ALLAN!

Allan Pastrana (center), (Grand Prize winner, English Category)
Maningning Miclat Awards for Literature 2005

CONGRATS BIBOY!


Sonny Sendon and Mrs. Alma Miclat (Maningning's Mother)
2005 Maningning Miclat Awards for Literature

WISH KO LANG

Wishing Well, Tagaytay

Monday, September 12, 2005

SA NGARAN NIN DIOS NA INA




An relasyon kan Dios asin tawo nagpoon kan an tawo magin tawo. Sa saiyang dakulang kapakumbaaan, nahiling niya an kakulangan kan saiyang sadiri sa pagtingkalag niya sa madiklom na kalangitan. Sa satuyang suanoy na osipon nginaran asin hiniling kan tawo an relasyon niya sa Dios sa paagi nin manlain-lain na bagay asin eksperinsya. Asin an pinakaorog kaini iyo na hilingon an Dios bilang sarong magurang. Sa enot na panahon, may mga rebelasyon asin patunay na hinihiling an Dios bako sanang sarong ama kundi saro man na ina, sarong babayi. An predominanteng pagtubod asin paghiling sa Dios bilang sarong Ama hararom na nakagamot sa patriarka asin sa simbahan na Katoliko. Daing lain sa paghiling na ini asin dai man lain gayod na punan niyatong hilingon an Dios bilang sarong ina. Sa panahon na yaon sana sa bang’bangan kan dungo niyato an karatan kan terorismo, pagraot kan satuyang kapalibutan asin an daing puknat na giyera, kapagtiosan asin iba pa, bako sanang marhay na alternatibo kundi orog karahay asin angay na hilingon niyato an satuyang Dios bilang sarong Ina.

Minsan si Papa Juan Pablo I, nagsabi sa saro sa saiyang mga diskurso na an Dios satuyang Ama, alagad siya saro man na Ina. An katotoohan na ini ipinahayag man sa lumang tipan asin minsan si Jesus sa saiyang mga parabola, ipinahiling niya an Dios, tunay an naggad na mayaman sa pagkamoot asin maluya sa pag-anggot. Totoo, na si Jesus nag’agyat satuya na apodon an Dios na Ama, alagad an saiyang Abba na ipinahiling lihis sa Dios na satuyang nabisto sa mga agi-agi sa lumang tipan. An Ama na ipinamidbid ni Jesus bakong Ama, na andam na magdara nin kilat asin pesti sa lambang pagkakasala. An Ama na ini tunay na maheherakon, mamomoton, an ama na nagdalagan asin dai na naghalat kan mahiling niyang nagdadangadang an saiyang nguhod na aki. Ini an parehong Dios na iniladawan ni Jesus sa saiyang parabola tungkol sa babaying nawawaran nin sarong plata, paliliwanagon niya an saiyang harong, sagkod na makua an saiyang hinahanap asin kun makua niya na ini, magpapaapod siya nin sarong bangkete. (Lukas 14: 8-10). Sa siring na imahe tinawan kita ni Jesus na hilingon an Dios bilang sarong babayi, bilang sarong ina. Minsan sa lumang tipan, ibinaing kan profeta an Dios bilang sarong gona na nagmamakulog sa saiyang ga siyo.

An limitadong paghiling sa Diyos bilang sarong lalaki—ama, nagiging saro sa mga dakulang kawsa kun paano nagiging lehitimo sa satuyang banwaan an pag-aabuso sa mga kababaihan. An kultura na nagdadalagan sato, iyo an kultura nin pan-ooripon. Ini an sarong lain na epekto kan patriarkiya. Kun minsan an salang lohikang nagdadalagan iyo na nin huli ta si Jesus, na aki ni Dios, namundag na sarong lalaki, bo’ot sabihon an mga lalaki, mas kabaing sa Dios. Sa kontekstong ini nangyari an pagpades-pades asin an hierarkiya. An nagtatao nin sugo asin nagsusunod. An lalaki asin an babayi, an itum asin an puti, an hawak asin kalag, an Kristiyano asin an pagano, asin kadakul pang iba. An pagsabi an Dios, lalaki, nagtataong limitasyon sa saiyang pagka-diyos. Asin kun pupunan niyatong hilingon an dios bilang sarong babayi, ini sarong gawe nin pagpapahiwas asin pagpaparom kan saiyang pagka-Dios.

Sa satuyang pagtubod, si Santa Maria, an pinakonkretong ladawan kan Dios bilang sarong ina, bilang sarong abayi. Alagad si Santa Maria bakong Dios. Kun minsan ngani mas nagdudulok pa kita ki Santa Maria asin bako sa Dios. Nin huli siguro ini sa pag-isip na an Dios, sarong lalaki asin si Santa Maria, babayi. Mas nakakaintindi, mas nahahagadan, mas madaling dulukon si Ina. An paghiling na ini konsekwensya kan lanit kan koloniyalismo, an mga Kastila an nagdara kan pagtubod na ini. Mahiwas an porma kan diskriminasyon kan mga Kastila. Dakul an kabtang asin iba an paghiling sa dugo. Iba an creole sa peninsulares, sa insulares, sa Filipino asin sa Indio.

Sa Bikol mismo, kaipuhan niyato an pagsantigwar, an pagpurga kan kultura niyato. Bakong gabos na dinara sa satuya marhay, may mga suanoy kitang kadunongan na as orog karahay asin orog kagayon na paghorop-horopan. Si Ina na nagin nang parte kan satuyang inibilog na istorya an sa paghiling ko an ago niyatong simbolo laban sa patriarkiya na mina’ilo sa satuyang kapag-arakian. Sa paagi ni Ina, matukdoan lugos niyato an sunod na henerasyon nin pagrespeto sa kababaihan. Si Ina an bagong Eba. Bako nang matarom o dai na nganing saysay an kasabihan na an babayi an nagdara kan kasalan sa kinaban, ta yaon na si Santa Maria. Si Santa Maria na sa paagi kan saiyang mapakumbabang pag-ako sa kabotan kan Dios, nagtao nin buhay ki Jesus, nag-ataman saiya, sagkod duman sa kalarayo. An pag-pangaki ni Santa Maria ki Jesus sarong ladawan kan Dios bilang sarong ina na nagtataong buhay sa kinaban.

An maldisyon ni Eba natapos na. An pangangaki bako nang sarong maldisyon, kundi ini sarong diosnon na pagheras sa pagkamoot, na iyo an Dios an sana. Si Ina an magiging enot niyatong imahen nin katalingkasan, bako sana siyang simbolo na pag-aarawagan niyato kundi lugod siya an makapagpalaad kan satuyang puso, asin makapukaw kaini na maghimo nin magkakanigong aksyon na labanan an kapagtiosan, an korupsyon, an pagra’ot kan satuyang kapalibotan, an salang porma patriarkiya na paslo sa poder. Masdan niyato sa pagprusisyon niyato. An Divino Rosto, asin an imahen kan Virgen nin Peñafrancia, mga babayi baga (si Santa Veronica asin si Santa Maria) an nagdadara kan parehong Jesus.

Viva la Virgen!

Friday, September 09, 2005

FATHER AND SUMS

COLD MOUNTAIN

NORTHERN SUNRISE--by Ken Shin


sagada, mountain province

SAGADA AGAIN


dai ko pa man giraray iriribay an gayon kan lugar na ini.

Thursday, September 08, 2005

SHADOW 1 by Ken Shin

PAGSANTIGWAR KAN BANWAAN

Kan nakaaging semana, pormal na binonyagan an bago kong espasyo sa Bicol Mail. Bo’ot kong gamiton an natatadang liwanag kan Smoldering Wick sa paagi kan pagsantigwar. Bilang sarong parasurat, ako nagtutubod na an saro sa dakulang katungdan kan mga arog ko iyo na an magsantigwar kan banwaan. Sa pagsantigwar nangangaran an ga perdisyon, an lado kan kaogmahan, an rarom kan kamundoan, lanit kan lugad, siram kan giram asin sa kabilogan an eksperinsya nin tawo sa saiyang kinaban. Ngonyan na semana, mawot ko na magta’o nin suru-salapid na paghorop-horop manunungod sa kapagtiosan kan satuyang banwa sa perspektibo nin sarong nagsusurat nin mga rawit-dawit asin magkapira naman na osipon. Gusto ko man na ipahiling saindo an dalagan kan literaturang Bikol sa ngonyan na panahon asin an tabang kan literatura sa pagbuhay asin pagbilog nin bagong kultura na iyo an kasimbagan niyato sa kapagtiosan kan satuyang mga kalag bilang mga Bikolnon. Bo’ot ko man na iheras saindo an sa paghiling ko an kaipuhan na gampanan kan satuyang mga parasurat (creative writers) sa banwaan na satuyang kinamumugtakan.

Sa pagpoon kan dekada noventa, luhay-luhay an pagbutwa kan mga bagong tingog sa literaturang Bikol. Manlain-lain na tema an saindang ipinapahayag manunungod sa pagbuhay-buhay, pag-uugali, mga eksperinsya, personal man ini o imbuwelto an kadaklan. Dai mawawara digdi an mga tema manungod sa relihiyon, pulitika, libog, mga sensitibong tema nin sekswalidad, pagkamoot asin iba pa. An mga para-surat na ini may kakayahan na magsurat sa Ingles siring man sa Filipino. Nagpoon an iba sa saindang mga school publications, nanggana sa mga local na kompetisyon, nakadayon sa prestiyosong mga national workshops arog kan UP, Ateneo de Manila, Silimman, Iligan asin Iyas sa Bacolod, asin padagos pa man an pagluwas kan saindang mga obra sa mga lokal asin nasyonal na magasin, internet, literary folios, libro asin iba pang Media. Nagigin sarong avenue naman para sa mga parasurat an poetry reading (pagbasa kan saindang mga obra) sa mga manlain-lain na okasyon. Regular man an miting kan mga nagsusurat sa Bikol asin siring sa mga nagkaerenot samuya, an grupong ini inaapod na Kabulig-Bikol. May mga aktibong miyembro sa manlalain na lugar kan Bikol asin sa iba pang parte kan kinaban. Arog baga ni Merlinda Bobis na nasa Australia asin Luis Cabalquinto na nasa New York. May mga estudyante, paratukdo, empleyado kan gobyerno, miyembro nin mga Non-government agencies, may mga tambay asin nagtitinda na sana gayod nin Tocino, longganisa asin Natasha products. Sa siring na mga pagbuhay-buhay, may mga ordinaryong tawo digdi sa probinsya na nagmamakulog asin nagtutulod na mapatalubo an literaturang Bikol.

Sa sakuyang obserbasyon, bakong mapinadangat an probinsya sa mga creative writers. Dai pa akong nabaretaan na nagsusuporta an lokal na gobyerno nin sarong programa bukas para sa satuyang mga para-surat. Ano an bo’ot kong sabihon? Sa sakuyang paghiling, maluya o kulang sa suporta an mga tawo pag-abot sa mga bagay na ini. Dai kita gayong- nagririparo sa satuyang mga sadiring parasurat. Dara siguro pa ini marahil kan koloniyalismo tang pag-isip na an lenggwaheng Bikol bakong angay na gamiton sa pagsurat nin rawit-dawit, makalawing basahon an mga osipon. Baduy an mag-Bikol. Kun binibisto man an orag kan sarong para-surat dapat nabisto muna siya sa ibang lugar, luwas sa Bikol, bago siya tawan nin onra kan probinsya. Kun kaya minsan sa mga parasurat niyato nangyayari an penomenon kan diaspora. Minahale sa saiyang sadiring banwa asin nagigin estranghero sa hararayong mga lugar. An pinakaharaning alternatibo man sa ibang parasurat iyo an Manila. Dakul sa mga maoorag na parasurat ngonyan sa Manila an hale sa Bikol, tubong Bikol, may gamut sa Bikol. Nanggana na sinda sa Palanca, naglagda nin magkapirang libro asin regular na nagluluwas an saindang mga obra sa mga babasahon, antolohiya asin iba pa.

Mantang kita digdi sa probinsya, kabilugan sana kan bulan kun makahiling nin mga bagong libro. Tolo sa sarong taon, dakul na iyan. Gusto kong hilingon an bagay na ini sa kakulangan nin mga bookstores sa satuya. Pira sana an lugar na pwedi niyatong bakalan o sublian nin libro. An mga presenteng libro man sa ngonyan na pwedi niyatong mabasa puros nakasurat sa tataramon na Ingles. Dakul pa an kakanan sa Naga kumpara sa mga bookstores. Dagul pa man giraray an nakapila sa Mcdo kaysa sa pirang tawo na mahiling mong naguukay-ukay sa booksale sa Robertson, sa LCC asin sa Bookshop. Kun igwa man pating binabasa an mga tawo, bako ining sa Bikol o manunungod sa Bikol. An pinakahuring librong nagluwas iyo an Balalong ni Fr. Philip Bersabe kan Holy Rosary Minor Seminary, ini katiripunan nin mga ariwaga (Bikol proverbs). Bihirang-bihira an mga proyektong arog kaini.
Mahalaga para sa satuya bilang mga Bikolnon an giraray na pagpadaba sa tataramon kan satuyang ugom na dila. Kun mayong mamakulog sa tataramon na ini. Siisay pa? Nagiromdoman ko an sarong anecdote sa theater. Igwa daang sarong theater major sa sarong Unibersidad sa Manila an nagtaram sa professor na garo dai angay sa entablado na gamiton an Tagalog. Napamudong an gurang na maestro asin sinabihan an estudyante: Putang Ina mo! Nabigla an estudyante sa sinabi kan professor asin luminawas ini sa klasrum. Pagluwas kan garo na magkahiribing estudyante, nagsabi an professor sa sarkastikong tingog, Tingnan nyo, Hindi ba powerful ang Tagalog?
Sa kaso niyato kuntento na kita na madangog ta an lenggwahe sa kalye, sa irinuman sa kanto asin sa laog kan simbahan. Kun kaya dai ta matatalikdan an katotoohan na sa ngonyan, simbahan pa an giraray an nangangawat sa ilang kan mga publikasyon na ilinuluwas. Alagad limitado an sana an kakayahan asin poder kan simbahan na magpaluwas. Apwera kan mga nobena, regular an pagluwas nin Misal na Bikol asin iba pang babasahon mapapadapit sa ispiritwalidad. Sa kasong ini, garo napapatunayan si sinabi kan kritiko asin iskolar na si Paz Verdades Santos na an Bikol yaon pa sa medieval period.
Kadaklan man sa mga alternatibong pagpapatalubo kan mga nagsusurat pinapadrinohan nin mga pribadong pamilya arog kan mga Arejola, asin bilang-lang-sa-murong may pagmakulog sa pagsurat. Daing suporta an gobyerno. Siring sa mga tawong-lipod, luhay-luhay na nawawara sa mapa, sa satuyang mga memorya an kahalagahan kan pagsurat, an kahalagan kan saindang mga obra. Dugang pa kaini an marahil na pagkasugong nin isip sa parte kan satuyang mga lideres. Hinohona ninda na an parasurat, mayo man nin ibang mahalagang katungdan kundi an magsurat kan saindang mga diskurso, paburakon an saindang mga alang na dila nin mga tataramon na minsan sinda dai man maintindihan. Dakul an mga angat na inaatubang kan satuyang mga parasurat. Kun pag-oolayan an kultura, daing gayong nanambitan an literatura na sabi kan mga Pranses iyo an pinaka’orog kahalangkaw na arte.
Sa satuya an kultura katakud parati kan turismo. Kun dai yan pagkwakwartahan o kun dai yan makakatabang sa political career, dai yan tatawan nin panahon kan mga nakatukaw sa pwesto. Kuntento kita na saboton an kultura bilang mga festivals, beauty pageants, street parade, pag-abot kan mga artistang hale sa Manila. Iyo ini an kultura. Iyo ini an prueba na an gobyerno nagsusuporta sa kultura. Kaya hilingon man niyato, gabos na sanang banwaan sa Camarines Sur, igwa nin festivals, kun ano-ano na sana pati an magkairisipan, poon sa natong sagkod sa malasugi. An lohikang nagdadalagan iyo na kun buhay an turismo, buhay an kultura. Nakapapogi pa si Gob, nakapacute pa si Mayor.
Hilingon man niyato pagkatapos kan mga selebrasyon na ini. Ano daw an naitabang kaini sa pagpatalubo kan pagkatawo kan mga namamanwaan? Naitulod daw kaini an mga marhay na pag-uugaling Bikolnon, an pagkasararo kan lambang saro satuya? O garo sana kita nagbutas, nagpalayog nin kwitis asin durungan kitang masabi Woooooow Bicol! asin pagkatapos masurahayan na kita, na dai man lang nahiro an satuyang puso. Dai man lang natunlag an satuyang mga kalag. Yaon pa garo kita sa pagtubod na an mga selebrasyon niyato hinihimo tanganing lingwan an satuyang mga pagsakit sa laog nin pirang aldaw dangan pagkatapos mayo na. Ogma na kita sa mga bagay na ini. Ikinakaogma ta na ini.
Gusto kong isipon na saro sa satuyang kakulangan iyo an sarong collective experience na magpapararom kan kahulugan kan satuyang mga selebrasyon. Sarong eksperinsya nin tunay na kapagtiosan, nin kapagtikapoan, na mayo na kitang ibang mahihiling na yaman kundi an kada saro satuya. Madaling maging amigo an sarong Bikolano, matin’o sa kapwa, mabinarkada. Alagad, tama an sinabi kan makatang si Pete Lacaba: Marami tayong pinag-uusapan ngunit walang tayong napag-uusapan. Hindi natin pinag-uusapan ang mga bagay na nanunuot sa kalansay.
Arog kan Negros, malinaw sainda an kahulugahan kan Masskara Festival, an okasyon na ini sarong pampagiromdom kan sunod-sunod na mga trahedya na inatubang kan mga taga-Bacolod asin kan bilog na probinsya kan Negros sa paglaog kan dekada otsenta. An pagbagsak kan ekonomiya sa asukar, an pagkalubog kan barkong MV Don Juan na kadakul na mga Negrense an binawian nin buhay, an naglalang problema sa paz y orden asin an mga retrato kan mga maniriwang asin gurutom na aki kan Negros na luminuyap sa mga babasahon sa laog asin luwas kan nasyon. Sa tahaw kan makuring pagtios na ini, kawaran nin paglaom, nagsup’ay an sarong burabod nin kusog nin bo’ot na makatalingkas sa kumunoy na idto, sa siring na sitwayon an maskara namundag bakong tanganing tahuban an kapagtiosan kundi pakusugon an boot kan tawo na atubangon an katotoohan. An maskara an nagbuhay sa naghihingagdan na kalag kan banwaan.
Dai ko sinasabi na lain an mga nasabing selebrasyon sa satuyang probinsya, alagad kun an mga selebrasyon na ini paagi tanganing itulod an mga pansadiring interes sana man, daing saysay an satuyang mga okasyon na siring. Kun an mga selebrasyon na ini nagigin dahilan nin satuyang pagka-oripon sa tradisyon, oras na gayod tanganing hilingon asin ripasohon niyato an satuyang gawe, pilosopiya asin kostumbre. Oras na tanganing santigwaron an banwaan.

Monday, August 08, 2005

SANO Posted by Picasa
Elmer, Xavier, Kristian, Nunilon and Enrico Posted by Picasa
Naga cathedral by Ken Shin Posted by Picasa
MISSION CONGRESS, Armand, Enrico, Dave and Kristian Posted by Picasa
KAWAT by KSC Posted by Picasa
PAG'ABANG Posted by Picasa
GRABA by KSC Posted by Picasa
ANG PANTALON SA BINTANA by KSC Posted by Picasa
TANGAY by KSC Posted by Picasa
LAMBAT by KSC Posted by Picasa
Moon--KSC Posted by Picasa
Paghalat Photo by Kristian Cordero Posted by Picasa
Hanging Coffins, Sagada Posted by Picasa
SAGADA, MOUNTAIN PROVINCE Posted by Picasa