TINANGIS JOURNEY

Kaipuhan Sabon sa Tinangis

Igwang gabat na dara-dara an pangaran kan lugar-- Tinangis. Sa kadaklan, ‘baad karsel an minalaog tulos sa isip. Sarong destinasyon kun saen an mga ‘nagkasala’ naghahalat kan saindang sentensya, naghahalat kun ano pa an pwedeng itao kan buhay sa sainda. Sa sarong pagbisita sa nasabing lugar kaibahan an sakuyang mga estudyante sa Sociology, nahiling ko an magkapirang bagay na mawot kong ihiras—mga paghorop-horop na ‘baad iyo man an minadalagan sa isip kan kadaklan alagad dai gayong nabobonyagan sa panurat. Enot sa mga bagay iyo an pangaran kan lugar—Tinangis, kun pano an nasabing barangay nginaranan dahil yaon duman an kulungan, dai ko aram. Alagad makahulugan na an siring na lugar nginaran kan siring na minatukoy nin pag-tangis, nin paghibi na labi pa sa mga emosyon na pwedeng maglipwas sa satuyang puso. Igwa akong pag-alangan na darahon ko duman an sakuyang klase alagad sa hiling ko malahulugan na darahon ko an pag-adal sa luwas kan klasrum kun saen dai manenegaran na sa pormal na proseso nin pag-adal igwa man ining limitasyon asin pagkukulang. Minsan sa sakuya an pagbisita sa Tinangis nagtao man nin mga kaliwanagan asin panibagong paghiling sa pirang bagay.

Itutuga ko na si pag-alangan ko na magduman, kawsa man kan sakuyang mga hona-hona asin pagkatakot bako sana para sa sadiri ko kundi man sa mga dadarahon kong estudyante. Nagdadalagan man sa isip ko an motibo kan pagduman na baka isipon kan sakuyang mga estudyante na ini saro sanang requirement na arog baga kan educational tour. Kun arog kaini an paghiling sa exposure na idto dai harayong isipon na an mga bibisitahon ming mga tawong nakakulong dai harayong ibaing sa mga artifacts o liktao na mahihiling sa museo asin mga eksibit. Natatakot ako na baad arog kaini an magluwas na impresyon asin mawalat na leksyon sa sainda. Makatakot na hilingon na an mga tawo duman garo inatado na sa saindang paghiling. Igwa nang kategorya. Minsan sa sistema kan kulungan iyo man ini, suhay an lalaki sa babaye dangan an mga hagbayon (pagduman mi igwang duwang aki na an kaso rebelyon dangan limang babaye na an kaso kan tolo, rebelyon man).

Sa pagpaduman mi, sinabat kami nin mga mabubuot na gwardya, na inako tulos kami minsan dai ngani kaming pormal na komunikasyon sa sainda. Minaluwas na mas marahay pa ngani sindang mag-asikaso kisa sa mga sekyu ta sa malls asin eskwelahan na kun makakap garo ka pigduduhagi. Igwa man sindang mga priseonero na pig-aapod na mayors na garo iyo naman an katuwang kan mga gwardya sa pagpadalagan. Dai mo hohonaon na an mga tawong idto mga prisonero apwera na sana sa tattoo na mas mahiwas pa sa kublit.

Inako kami asin dinara sa lugar kan mga prisonero na sa enot na paghirilingan, nakamati ako nin pag-alangan asin nahiling ko man ini sa mga estudyante ko. Alagad sinabihan ko sindang kaipuhan nindang makiolay asin labanan idtong takot na idto na maiintindihan man dawa siisay. Kaya minsan ako, kinaipuhan kong sunudon an sadiri ko. Sa hiling ko, igwang sadiring parong an kulungan siring na an ospital namamarong nin bulong. Igwang darang gabat an lanob asin malipot an mga bakal sa Tinangis. Sa pag-orolay mi, tulos-tulos man na nagbukas kan saindang mga osipon an mga prisonero. An iba piniling magmasid na sana sa samuya na garo baga kami man an nasa kulungan na mas mahiwas lang ngani sa sainda. Igwang mga pig-abot na surat an mga prisonero sa mga estudyante ko, nakiolay na ipadara sa nanunungdan. Siguro kapamilya.
Nakaolay ko an sarong taga-Tinambac, incest an kaso. Si hapot ko pagkatapos na magpabisto asin aramon an saindang kamugtakan, parating “Napano?” asin bakong “Tano?” na sa hiling ko mas masakit na simbagon. Sa hapot na “napano” igwang pagsasalaysay kan nangyari na parating mina-antos sa linyang “dai ko man po ginibo, nasahutan lang ako.” Kun “tano” garo igwa na tulos nin murong nakatuldo sa prisonero na garo baga Tano mo ta nilugos? Tano ka ta naghabon? Tano mo ta ginadan? Hinapot ko man kun pirang taon na sinda sa laog. May haros duman na naggurang, may nasentensyahan na, may matolong taon na, may masarong bulan pa sana. Sa bagay na ini naiisip ko na marahay talagang an sarong kriminal nakabutas kisa an sarong inosenteng tawo an magsapo nin padusa sa laog. Hinapot ko man kun nawaran na sindang paglaom. Sabi kan saro: ‘ Sir, yan sana an dai kayang ikalabos.’

Pano tinatapos an oras sa siring na lugar iyo an saro sa pinaghorop-horopan ko kan mahiling kong garo atrasado an oras duman. An sigarilyo an garo relo ninda duman, pampalipas nin oras kun baga. May nagtitinda ngani sa laog, nagbakal si saro kong estudyante asin imbes na kuahon si sigarilyo, tinao niya na lamang sa mga prsionero na sa sakuya dakulang bagay na. Nagigiromdoman ko kami kaidto sa seminaryo, pagkatapos kan pamudtuhan garo bagong aldaw naman.

Igwa man nagpapabakal nin mga handicrafts na igwang kamahalan. Nagbakal ako nin saro, sanggatos, picture frame. Makahulugan na an parating sinasabi kan mga prisonero kun nagtatangro nin handicraft: “ Sir, bakali naman ako, pambakal lang sabon.” Dai ko ini gayong pigriparo alagad kan igwa nang limang prisonero akong nakaolay, parating sabon an hinahagad, an kamawotan na sa sakuya ‘ baad minasimbolo kan kamawotan na linigan an sadiri, mahali an ati, mahali an digta kan pagkakasala asin an impresyon na mismo kan sosyodad. Sa pag-duman mi sa Tinangis nanuga kaming mabalik asin madara kun ano an nahiling ming pangangaipuhan kan mga prisonero. Sa sunod kong pagbisita, madara ako nin sabon. Asin sa hiling ko, minsan kami kan mga estudyante ko kaipuhan man na magsabon asin banlawan nin tultol an samuyang mga mata tanganing magkaigwa giraray nin panibagong paghiling sa mga tawo sa Tinangis.