Pagkalihis kan Undas

Saro sa kaipuhan na akoon sa buhay iyo an kagadanan. An buhay asin kagadanan garo tawo o ‘gila sa parehong sensilyo na pig-uukudan. Dai ta maisusuhay an buhay sa kagadanan anuman an paghiling ta sa kagadanan o sa buhay. Kun hihilingon, saro sa nakakapararom kan buhay iyo an reyalidad na an tawo igwang sagkod, igwang katapusan sa saiyang pagkabuhay sa kinaban. Ano na sana kun dai nagagadan an tawo? Pinapatunayan man ini kan manlain-lain na relihiyon na nagtutubod o nagpapatubod na an kagadanan sarong tangga, sarong pirtahan, sarong panibagong kabtang. Anu man na eskwelahan nin pagtubod an satuyang kinakaayonan, yaon parati an pagmidbid sa kagadanan bilang reyalidad na dai manenegaran. An buhay milagro, an kagadanan, siguro.

Saro sa elemento kan kagadanan o kan mga gadan iyo an danay na pagrumdom, na sa hiling ko minasalungat kan ideya na tapos na gabos pag-abot kan pagbugto nin hinangos. An pagrumdom sa mga gadan sarong paagi na laktawan an pisikal na kakulangan asin darahon an iribahan, an nagbubukos kan satuyang relasyon sa mas halangkaw, lampas sa pisikal na lebel. Dai man sinda nagagadan, sabi ngani, padagos na yaon sinda sa satuyang giromdom asin sinda padagos na mabubuhay sa paagi kan satuyang pag-usip, kan mga bagay asin pangyayari na padagos na mapagiromdom kan saindang buhay sa kaibahan. An paggiromdom sa mga gadan sarong paagi nin padagos na pagtaong halaga, pagtaong respeto sa saindang memorya.

Sa siring na punto, an kagadanan minaako nin manlain-lain na pagbasa. Kaidto, kinakaaran ko si mga kaklase ko kada pag-abot nin piyestang kalag nin huli ta dakul sindang dinudumanan: gurang na apoon, tiyoon, ninong asin ninang, tugang, pinsan. Ako, mayo, nakiiba lang ako sa tiyaon kong tugang kan tugang kan agom kan tugang ni mama, kaya harayo naman talaga dawa pa masasabing midbid ko man an mga gadan na idto. Ngonyan na yaon na ako sa puntong ini, gadan na idtong tiyaon kong idto asin gadan naman si lolo ko alagad dai ko man kinatudan an maglamay sa kampo-santo nin huli ta garo sa kadaklan na beses an nangyayari pagduman bako na piyesta nin gadan kundi kan mga buhay na nagpapamati na sa gadan. Na dai pa sinda nalingawan, na padagos ta sindang gigiromdomon. Sa librong Dominion of the Dead ni Robert Pogue Harrison, sarong professor nin ¬Italian Literature, sa Stanford University, nagpahayag na ‘…we bury our dead to humanize the lands where we build our present and imagine our future. As long as the dead are interred in graves and tombs, they never truly depart from this world, but remain, if only symbolically, among the living.
Kan nakaaging Semana, nagbisita ako sa kampo santo sa Francia digdi sa Naga tanganing ibahan an sakuyang katuod na nagsusurat kan saiyang nobela asin kaipuhan niya na makatungtong sa nasabing kampo santo nin huli ta igwang sarong eksena sa saiyang nobela na duman an tagbuan. Sa paglaog ko sa daan na kampo santo sinabat ako nin katoninongan na gadan sana an makakatao. Idtong mga gadan na binibisita kan mga buhay tanganing an buhay an magpamati sa mga gadan na dai pa an mga buhay napapanlingaw sa sainda. Pasulnop na an saldang kan kami nagduman asin an banggi nagpupuon nang magtamong sa kahiwasan, kinuahan ko nin pirang retrato an pirang pigura nin krus asin mga mga sagradong imahe na naglaladawan nin hustisya, pagkaherak, pagtubod asin mga bersikulo sa Bibliya na minarimpos kan paglaom na pagbalyo ta sa ibong na pangpang, igwang sarong dakulang reyalidad na mapaomay kan mga lugad na satuyang nakua sa satuyang pagbaklay sa kinaban. Sa mga restos asin pantyong na yaon duman, madadangog an garo hukragong na aram mong bako sa mga gadan kundi sa mga motor asin traysikel sa luwas na nag-aabang nin mga pasaherong arog ako.