AUTONOMIYA KAN KULTURANG BIKOL
Kristian S. Cordero

Igwang sadiring osipon an pag-bilog nin osipon. Asin ini sa hiling ko an pwedeng mag-lataw o dai mag-lataw an osipon na ini sa osipon (teksto) na isinurat. Pwede ining mag-lataw sa direksyon kan istorya, sa tibay kan naratibo asin dayalogo asin sa katotoohan sa osipon na isinisiwalat bilang putik, adal, pag-mati o panibagong panan’awan. Pwede man ining dai mag-lataw orog na kun dai man nag-uusip an parasurat kun pano niya isinurat an saiyang osipon minsan parati niyang nasasabatan an mga hapot na siisay an inspirasyon mo? na kadaklan na beses an buot sabihon kan hapot iyo si mahanap kan simbag para sa mga ini: siisay si tawong pig-iisip mo, pigpapadangat mo asin pigdudulutan mo kaining saimong magayon na obra?

Pa’no kun an inspirasyon ko an sadiri ko asin daing iba? Pa’ no kun mayo akong inspirasyon na garo kinatudan ko na sana an siring na proseso nin kausongan, nin kabuhaan? Pa’no kun an parasurat iyo si tawong dai nag-iisip kun siisay pa man kundi an saiyang sadiri na padagos niyang pighihimo, an saiyang hawak na sadiring ladawan kan bilog na kinaban na namamatian niya sana sa paagi kan pag-hiro kan saiyang hawak sa kinaban asin an kapalibutanna pighihiling niya bilang ekstensyon sana kan saiyang dakulaon asin maposibilidad na sadiri? Pa’ no kun an parasurat naghihiling sana sa laog kan saiyang sadiri asin dai sinseryoso an mga ismo kan akademya, an uso asin popular na kultura asin an pan-namit kan ibang tawo? Sain nalugar an parasurat sa siring na sitwasyon? O kaipuhan niya pa man daw lumugar kun siya mismo nakahimo na kan saiyang sadiring kinaban, nakabuhay na nin mga karakter na yaon sa saiyang palibot? Katapusan daw an saiyang pagpuon, an apokalipsis kan henesis?

Kadaklan na beses, sinasabi na an parasurat saro sa nangungurog na putikon, bua, daing gayong saysay kun kaya sa Republika ni Platon, hinali niya an mga tawong ini na nagmamansay sa bulan asin duman pigtutukudan an kamugtakan asin direksyon kan banwaan. Makangalas an ginibong ini kan Griyegong pilosopo nin huli ta garo ini sarong paglatigo sana man kan saiyang sadiri. Bako daw an sadiri niya mismo an pighahali niya sa saiyang republika o sa ibang paghiling an trato ni Platon sa mga parasurat kan saiyang panahon? Sa mga hapot na ini, marahay na simbagon mo na niyato an hapot manunugod sa identidad kan parasurat na sa panahon na demokratiko na kita bako nin huli sa sarong ideolohiya kundi sa kakayahan niyatong makinabang sa teknolohiya, an parasurat ngonyan, iyo na an dakul alagad mayo, an yaon alagad wara. Sabi baga ngani kaan, kun igwa kang laptap ngonyan pwede ka nang mag-surat asin magluwas nin libro kinaagahan. Asin pa’no inilaog an ispisipikong identidad kan pagiging Bikolnon sa unibersal na identidad kan parasurat?

Kompleks asin daynamiko an kahulugan kan parasurat, binabanga ini sa manlain-lain na klase alagad igwang mayor na nagbubugkos, nagtatao nin pagkaboronyog sa mga inaapod kan musa kan parasurat. Igwang mga bagay na natatada o nagiging sukulan na mismo pag-abot kan panahon kun siisay an parasurat. Pwedeng sabihon na an paghiling kun siisay an parasurat, konstrak sana man kan mga dakulang tawo o poderosong institusyon asin sa sarong pag-isip kaipuhan na rumpagon an mga gibong ini lalo na duman sa mga may radikal na pagsabot sa mga ismong dai man ngani nasasabotan. Kun kaya minaluwas na sa kadakulan na bagay mapapadapit sa identidad kan pagsurat, nagigin giraray ining sarong gibong indibidwal, solong paglapigot asin maka-sadiring pag-purga kan parasurat mismo. Sa makusog na pwersa kan konsumerismo asin kan pansulnupan na ideya, nadidiktahan kan mga pwersang ini an mga tawo kun arin an mga babasahon, arin an papaorogon asin dai ini harayo sa eksperinsya kan mga parasurat sa rehiyon. Kaibahan naman digdi an pag-abot kan iba pang midyum nin komunikasyon na sakop kan mass media.

An siring na direksyon bago sanang limitado sa literatura o kultura minsan ngani sa sistema kan ekonomiya asin an klase nin pulitika na igwa kita. Bako daw na kaipuhan ta man na magkaigwang nin autonomiya nin kultura na nagtataong oportunidad sa kolektibong paghiro na an satuyang kultura mahiling asin pakinabangan, magin ladawan kan mismong tawo na nabubuhay asin naghahangos kan kulturang ini. Dai ko ninigaran na an makusog na daguso kan globalisasyon na yaon sa satuyang bangbangan, nagtatao man nin ibang paghiling sa klase nin kulturang igwa kita. Inako, sinadiri ta na, impluwensyado na kita kan arog kaining kultura orog nang gayo sa kaso kan mga syudad na arog kan Naga o minsan an bilog na rehiyon na padagos na naghahanap nin kaabtan sa mga lideres kan gobyerno o sa uslang sistema kan pulitikang igwa kita. Bako daw an autonomiya nin kultura sarong istilo nin pag-hiling muna sa kun ano an igwa kita, kun sain yaon kita, asin pukawon an interes, an buhay sa satuya tanganing siring sa naglilinig nin bagas, mahiling ta an mga tipasi, an binlod asin an mga sadit na gapo na satuyang sinapo sa hayag na pagkalkag. Paano pupunan an nasabing pag-hiling kun gabos kita nakahiling sa sulnupan? Kun an gabos na mata nakaturuhok sa pagluwas bako sa laog, sa buot? Ano an epekto kan sistemang ini? Baka sabihon ini an kawsa kan pagiging purog. Kan pagiging bansot kun kita-kita sana ngona. Dai ako uyon sa sinasabing iyan nin huli ta maray na an purog kisa sa gadan. Gadan nin huli ta dai man lamang naaraman o a nasabotan an sadiri niya, an saiyang kultura na minasakop sa mga aspekto kan sarong pagkabuhay nin tawo sa komunidad asin man an bilog na komunidad sa saiyang mga nasasakopan. Makamundo, makangirhat an sirang nalamos, an gamgam na dinaog kan grabedad.

An autonomiya nin kultura sarong kapahayagan na saboton, paorogon muna an mga bagay na sa saiya kaibahan na idtong mga inako nyato bilang parte asin pakinabangan ini sa orog na ikakarahay, ikakabilog kan satuyang Bikolanong agimad-mad. An autonomiya kan kultura nagtataong direksyon na kaipuhan na mahiling niyato giraray an sadiri ta, an kun ano kita, bako sa lente nin pagiging eksotik o pagiging iba kundi bilang kaayon sa mas dakulang komunidad nin kinaban. Digdi sana kita magigin marahay na parakawat sa dalagan kan sistema. Tapuson ta na an osipon na kita an nakukubahan, natatakot sa satuyang sadiring ladawan. Sigun sa sarong istorya ni Pigafetta na saro sa saindang engkwentro sa sarong isla iyo na atubangon nin tribo asin sarong higante na ginamitan ninda bako nin armas kundi salming sana asin kan nahiling kan higante an saiyang sadiri nagdulag ini sa katakutan. Ini man an nahihiling ko: dai ta napapakinabangan, an satuyang kadakulaan, kakusugan na iyong ipinapahiling bilang satuyang kaluyahan, kasugungan nin pag-isip.
An pagiging iba sa sadiri o alienation asin bako nang marginalization o an pagpapasipara kan iba sa pighihiling na iba an satuyang dapat na runuton. An pagiging iba sa sadiri, an tensyon na pwedeng magdara satuya sa katibaadan o sa sarong panibagong direksyon nin pagsusugsog na iyo an direksyon na sakuyang nahihiling sa pagsurat. Ini an a’ngat sa mga parasurat na Bikolnon.