PAMITUON

Haloy nang nagtitingkalag an tawo sa kalangitan. Nangangalagkalag. May pagtubod na digdi mina-erok an mga diyos asin an mga kalag na saiyang pinili. Sa langit mahihiling niyato an mga bitoon na dai ta mabibilang buda dai ta madudumanan. Harayoon alagad garo haranihon, diyan alagad yaon duman. ‘Baad haloy na ining gadan o ‘baad ini na an mga gadan, nagigin mga bitoon, naghihiling sa satuya, nataong giya sa mga parasira sa saindang pagpuli o kun an dagat, magindarang piglalagalag an saindang mga kinatudan na ruta, an mga tinuom na mga alon.

Pamituon an apod sa astrolohiya kan satuyang mga apoon. An mga bitoon, mga muhon na pighihiling tanganing masabotan an buhay sa kinaban, an nagbabagong panahon. An mga bitoon may pormasyon na kaidto pigtuom mi, mga konstelasyon na garo baga an mito asin siyensya, saro sana. Dai pang gayong pagbanga kun ano an totoo o an posibilidad. Sagkod na mag-abot an estado nin pag-adal na kaipuhan na maabot an lohika kan rason, kan pag-isip. Dai na angay na isipon na an siyensya kagubay kan mga mito. Kaipuhan na tandaan na an saro, saro, an duwa, duwa, asin dai na tugot an mahika nin pag-isip. Niribayan an mahika kan poderosong matematika. Arog man gayod kaini nagadan an pamituon kan satuyang mga apoon, kan nag-abot na an mga parasakop dara an bago nindang kinaban. Iyo, sinakop ninda an satuyang mga kadagaan alagad dinara man ninda an saindang kinaban sa satuya. Ini an mas hararom na klase nin pagsakop. Dai sana sinda (an mga parasakop) naghahanap nin iba pang kadagaan sa kinaban. Kundi dinadara man ninda an saindang mga kinaban sa bagong sinasakop. An mga bitoon na dating binabasa, natipon na sa korona kan birhen, doseng bitoon, doseng tribo kan Israel, sarong atado nin mga disipulos.

Alagad nakaabot pa man giraray an pagtubod sa mga bitoon nakaabot pa ini sa panahon kan sakuyang pagkainaki. May kawat kaidto, o pigtutubodan na pagdebosyon sa mga bitoon. Siyam na banggi nin pagbados nin pangiturogan. Siyam na banggi nin pagbilang nin siyam na bitoon asin sa ikasiyam na banggi mapapangiturogan mo an saimong magigin ilusyon. Nobena. An pamituon nasalakan nin Kristiyanong pagpapakahulugan. An pagbados nagin balaog na nin diyos. Ay! An turos kan satuyang imahinasyon lagbas sagkod langit. An turos kan imahinasyon kan tawo, gamgam o anghel o aswang na minalayog sa kahiwasan kaibahan an mga shooting stars, mga batong pigtapok sa bubon kan kalangitan asin naghahalat kan mga paladan na masabi kan saindang mga kahagadan.

An sining asin kultura kan gabos na panahon dai mawawaran nin mga bitoon. Pinapahiro kita kan mga bitoon na naghilig gikan sa kalangitan. An mga personahe sa pulitika asin pelikula may ilusyon na sinda mga bitoon. Na an kongreso asin telon sarong entablado nin pagpapasali. Dai kita sinusuhayan kan mga bitoon sagkod ngonyan na dai ta naman sinda gayong nahihiling nin huli sa mga ati na tinapok niyato sa kalangitan.

An mga bitoon an padagos na pigrorokyaw niyatong pinakahalangkaw na ambisyon na pwedeng aboton. Sinusukol niyato an rayo kan gabos sa liwanag kan mga bitoon, sa hangos kan mga bitoon asin papatunayan ini kan siyensya. An mga bitoon na ini na pigtutubodan na mga aki kan saldang asin bulan, an pulseras na napatod, siring sa sarong mito. An mga bungang dai matutukdol!

An mga bitoon na ini na kun minahiro igwang rimalasong nangyayari sa kinaban. Kun nagagadan an mga bitoon, may paghirong nangyayari sa kinaban, gurano man ini karayo asin dai na ngani kayang manitoon kan satuyang mga laman. An mga tataramon na disaster asin an influenza konektado sa pagtubod sa mga bitoon. An paghiro kan mga astral bodies minaimpluwensya sa satuya. Asin ini man an kahulugan kun tano sa aldaw kan Kapaskuhan, may sarong bitoon (tala, kometa talaga an nahiling kan mga mago asin pastores) kitang inalaag sa satuyang mga krimas tree, kun tano ta igwa kitang mga pigpapapalaad na bombilya na manlain-lain an kolor, kun tano ta igwa kitang mga parol, asin siring sa mga parasira asin sa mga mago, sa mga pastor asin mga hade, an mga bitoon, simbolo pa man giraray kan paghanap nin direksyon, kitang mga saditon na elemento sa nagdadakulang uniberso, asin nin huli ta an pagtingkalag sa sainda, sarong pagsabot kan satuyang natura, na kita gabos naghahanap kan sabasaban sa madiklom asin halabaon na banggi nin tiglipot, bago matapos an bulan na Disyembre. Sa sarong rawitdawit ni Eduardo Calasanz, sinabi niya na marigsok an mga bitoon sa mga sawi sa pagkamoot, daing pakiaram sa satuyang kamundoan, kakulugan boot, alagad, mamoot asin mamoot pa man giraray tanganing may gibohon an mga bitoon. Maogmang Kapaskuhan!

MAYON

An kagayonan kan Mayon yaon sa saiyang makangirhat na pagkayaon. Dai na kita susuhayan kan saiyang lindong na pano nin gayon asin ngirhat. An katoninongan asin karibarawan na saiyang dinadara iyo an minapaitok sa satuyang kinaban, orog na idtong nabubuhay sa saiyang dapan, sa saiyang palibot. An mga pagtuga kan bulkan, bako nang bago sa satuya. An historya kan Kabikolan bakong kumpleto kun dai an saiyang mga pagtuga. Pagtuga na iyo man an tataramon niyato sa katotoohan. Ta satuya, kaipuhan na ituga an katotoohan, dai ini sinasaray, ta kun ini sana sa sasarayon sa laog kan bulkan, maluwas na maluwas ini giraray sa mas makatakot asin makagirabong rimalaso. Mas dakul an makukulugan ta arog kaiyan an katotoohan, makulog, alagad sa kadaklan na beses nakakatao nin omay, arog kan abo na sa paglihis kan panahon, napapakinabangan man kan daga, kan mga tawo. An gapo na nagraot kan satuyang mga harong, iyo man an gapo na gagamiton sa pagtugdok kaini. Arog kaiyan an buhay kan tawo. Arog kaini mabuhay sa alanganin na kinaban.

Sa kada pagbisita sa Albay o sa kada pag-abot ko sa Bikol, an tuktok kan Mayon an sarong pamilyar na eksena na hinahanap. Minsan sa sakuyang pagrayo o pagduman baga ngaya sa Masbate, an saiyang tuktok an hinahanap kan sakuyang mga mata. An bulkan kan Bikol, na orog na minasugpon sa imahe kan satuyang pagiging mahiligon sa lada asin an sekswal na pagpapakahulugan sa oragon. An katakod kan mga bagyo niyato, an bulkan na ini, kaibahan an Bulusan, Isarog, Asog, asin iba pang mga bukid na ginibong pailihan kan mga nagtukad.

Kan aki pa ako, sinasabi na an mga kutohon dinadara sa tuktok kan Mayon, diyan sinusulo. Patakot kan mga gurang kaidto tanganing dai magparabalad asin magparabarag-barag. Nag-uugbon an kuto sa irarom kan saldang. Madakul ining lalo sa laog kan bulkan ta sa bulkan mismo sinda mina-erok, duman an saindang altar kun sain idinudusay an mga aking saindang kinua. Kaya ngirhat an enot na nag-abot sakuya bago pa man mahiling ko an kagabsan kan bulkan o bago pa man ako darahon kan sakuyang apoon na babayi tanganing magpamibi sa Joroan, sa Tiwi, asin mahiling kun pano an gabos na inaagihan kan bus, garo nag-iitok sa bulkan. Abaang gayon ta sa pagbiyahe mo sa Albay, sa gabos na direksyon, mahihiling mo an Mayon, an toninong na bulkan na pigsasapugay kan mga panganoron, na sigun sa pigtukdo sa samuya sa eskwelahan, an saiyang mamomoton na esposo, si Ulap, an estrangherong nagadan sa ralaban ninda ni Pagtuga. Arog kaini luhay-luhay na nahaman an Mayon sa sakuyang imahinasyon na orog pang papagyamanon kan mga rawitdawit asin osipon kun sain mahihiling an bulkan na ini.

Kun kaya sa sarong tula ni Merlinda Bobis, binuhay niya giraray an daragang nagadan, an pig-agawan kan duwang lalaki. Ki Bobis, mabubuhay giraray an bulkan asin dai na na siya magigin bulkan, dai na siya magagadan. Sa mga linyang ini, mahihiling kun pano binubuhay an mga mito asin tinatawan nin panibagong paghiling o pagpapahiling tanganing maipahiling an muyang ipasabot kan rawitdawit asin malinaw an pangapodan ni Bobis na gamiton an mito kan Mayon, an simbolismo kan bulkan tanganing saboton an kamugtakan niyato sa kinaban. Basahon asin hilingon an pagkabuhay sigun sa kun pano niyato nahihiling an mga buhay na ini sa atubangan kan toninong o nagkakarabang Mayon.
Merlinda Bobis

Apwera ki Bobis, may mga rawitdawit man na sinurat an mga taga-Albay na si Rafael Banzuela asin Jun Belgica, sinda Marne Kilates, Gode Calleja asin Jimple Borlagdan. Igwang nagluwas sa Burak, na magkapirang concrete poetry na nasa porma kan Mayon na sinurat ni Rose Alibin. Si Adrian Remodo sa saro niyang rawitdawit na may titulong Mayon na maluwas sa koleksyon an Ini An Sakuyang Hawak, ibinaing an Mayon sa sarong kataed sa pagturog na naghuhukragong, asin andam na sa senswal na pagsabog nin lada asin guta. Kinarawan ni Remodo an imahe kan Mayon sa saiyang rawitdawit sa tonong duraton.

An mga osipon man ni Abdon Balde Jr., sa premyado niyang kolekesyon Mayong, na may takop nin Mayon na nagtutuga na dinesenyo ni Dan Pinto, mababasa an mga kusong na osipon na dai ka papanultolon nin huli sa mahirong imahinasyon nin Balde, kun sain tinawan niya man nin panibagong pagsasabuhay an mga mitikal na karakter, kun pano an buhay kan tawo gari nag-iitok sana man sa sarong kapaladan, gurano man karayo an panahon kun sain asin nuarin kita nabuhay. Ta tama gayod na isipon, na mantang kita nakalunad sa sarong sakayan o nagmumukoy-mukoy sa natad, anong bulkan man nanggad ining yaon sa satuya, na padagos pa man na yaon diyan, na sa kahaloyan nang panahon, yaon sana ini digdi, daing pagmidbid kun siisay an mga tawong namundag, nag-aragi, nagadan sa saiyang dapan. Ta arog ini kaini, daing pakimano, mantang kitang mga tawo nagsusurat nin rawitdawit buda osipon, natagay-tagay sa palibot asin natigsik, naarado asin nasira, nalaog sa opisina, napadagos sa buhay, sa lindong kan buhay na bulkan kan gabos na panahon. Anong mata an andam sa pagsaksi kan gayon asin ngirhat na ini na an apod Mayon?

AN BUWITRE- Franz Kafka

Artwork by Craig Houghton

An osipon na ini tinawan ko ni dakitaramon gikan sa Ingles kaining bersyon na makukua sa The Complete Stories of Franz Kafka Edited by Nahum N. Glatzer asin pinublikar kan Vintage Publications kan 1999. An Ingles na bersyon tinawan nin buhay gikan sa orihinal na Aleman ninda Tania buda James Stern.

May sarong buwitre na nagpuon ng kakanon an sakuyang mga bitis. Naraot na kan matatarom kaining tuka an sakuyang sul’ot na sapatos asin medyas na pigkuday-kuday na kaini. Ngonyan an bitis ko naman an pigtitira kaini. Uru-utro kaining pigkakan an laman sa sakuyang bitis, daing kapagalan na naglalayog paitok sa sakuya dangan pagtugpa, mapuon na naman sa saiyang pag-atake. Kan may sarong lalaki an nag-agi asin nahiling ako. Pigriparo niya an kamugtakan ko, dangan aban-aban naghapot na kun tano ta nagpapasakit ako sa buwitre. “Dai ko kayang lumaban,” an sabi ko. “Kan nag-abot ini asin nagpuon na ako atakihon, pigtunlag ko ini, pigtil’ok pa ngani, alagad an makukusog an mga hayop na ini. Asin kan mapuon na kuta kaining kakanon an sakuyang pandok, naisip ko na itangro na ngona an sakuyang bitis. Kaya uyan, garo na man nanggad mauubos na.

“Kalokohan na pigtutugotan mo an sadiri mong magsakit sa arog kaining luhay-luhay na pagtios!” sambit kan lalaki. “Saro sanang tama kaiyan nin badil asin matitigbak na iyang mga hayop na iyan.” “Talaga?” Hapot ko. “Asin gigibohon mo an pagbadil?” “Ikakaogma ko an pagtabang,” sabi kan lalaki. “Alagad kaipuhan ko munang magduman sa harong asin kuahon an badil. Makakahalat ka pa daw minsan kabangang oras?” Tibaad, an sabi ko mantang pigpipirit kong tumindog minsan labi-labi na an kulog. Dangan may pagtugot kong tinaram: “Gibohon mo man giraray tabi an pagtabang.” “Maray. Dai na akong magparahaloy, mabalik ako tulos sa madaling panahon,” paaram kan lalaki.

Sa pag-orolay mi palan na ini, toninong kaming pigdangog kan buwitre. Pighihiling na palan kami kaning duwa nin matarom. Asin ngonyan naglaog sa loba ko, na nasabotan kaming duwang tao sa samuyang orolay kan paslong hayop; kaya naglayog ini paitaas, buminuwelo dangan buminwelta na arog kan garod na initsa asin tinuka kaini an sakuyang nguso, asin duman siya nagpuon na kakanon an sakuyang pandok. Alagad igwang kaginhawan akong namati, kan garo nagpuon nang malamos an buwitre sa nagbubulos kong dugo na nagdadalihig sa gabos na kairuruman, nilalantupan an gabos na pampang.

MGA ITIK


Diri man maraut na kidikon a sadiri.
Arog ka mga itik na pigbabari-bari
pigbibirik-birik a liog tanganing maabot
a gatol ka kanyang awak.
Silngan kun pauno pig-uunat-unat
a mga pakpak na kaamu sa pinagsusukol a langit.
Ta kun kaya mong gakson sa sadiri mantang
solong nagbabatang sa lumang kutson,
unu ta diri gibowon, kun makakapamuya kanimu.
Kun minsan, nakatindog a mga itik na usad
sana gamit na tiil na kaamu sa pinababayad
ka kinabanna dawa man unu pa kaabtan,
agku mga bagay na kaipuhan sana na balansehon
panindiyan mantang nag-uulat ka pagsulnod
ka alduw: ta buko man ngamin na pauli
kaipuhan maglayog parati—agko pa man susungkat
titipon ka ngamin, mamumurot ka mga naulog na itlog
kaabay ka mga di naubos na kuhol.


Kaiba an tulang ini sa koleksyon nin mga rawitdawit na iluluwas ko ngonyan an Pebrero, 2010.

ANI 35

CCP launches 35th issue of Ani publication


11 November 2009, Pasay City – The Cultural Center of the Philippines (CCP) Literary Arts Division will launch Ani 35, The Pinoy as Asian issue, on November 26, 2009, 6:00 p.m., at the CCP Ramp with some of the featured authors reading from their works.

“Ani 35 is devoted to writings by Filipinos on their interaction with other Asian peoples and cultures. This may be interpreted as a response to the call of Dr. Bienvenido Lumbera, National Artist, on the need to reconnect with Southeast Asian literary tradition if we are to survive in this age of globalization,” Herminio S. Beltran, Jr., Literary Arts Division chief and editor of the publication, wrote in the Introduction. “We hope this will inspire the birthing of mechanisms and eventually practices in the Philippine literary/publishing world that will start off a more dynamic interaction among Filipino writers and their counterparts in the Asian continent,” Beltran continued.

Ani 35 features 54 authors who contributed for three sections: poetry; prose (essay and fiction) based on the The Pinoy as Asian theme and; Malayang Haraya for poetry and prose contributions outside the theme.

The 54 authors included in Ani 35 are Mark Angeles, Lilia F. Antonio, G. Mae Aquino, Genevieve L. Asenjo, Abdon M. Balde, Jr., Janet Tauro Batuigas, Gil Beltran, Herminio S. Beltran, Jr., Kristoffer Berse, Jaime Jesus Borlagdan, Raymond Calbay, Catherine Candano, Nonon V. Carandang, Christoffer Mitch Cerda, Joey Stephanie Chua, Kristian S. Cordero, Genaro R. Gojo Cruz, Carlomar Arcangel Daoana, Arvin Tiong Ello, Dennis Espada, Rogerick Fontanilla Fernandez, Reparado Galos III, Dr. Luis Gatmaitan, Joscephine Gomez, Malou Jacob, Ferdinand Pisigan Jarin, Karla Javier, Phillip Kimpo, Jr., Ed Nelson R. Labao, Gexter Ocampo Lacambra, Erwin C. Lareza, Jeffrey A. Lubang, Glenn Sevilla Mas, Perry C. Mangilaya, Noahlyn Maranan, Francisco Arias Monteseña, Ruth V. Mostrales, Victor Emmanuel Nadera, Jose Velando Ogatis-I, Wilhelmina S. Orozco, H. Francisco V. Peñones, Jr., Scott Magkachi Sabóy, Judith Balares Salamat, Edgar Calabia Samar, Louie Jon A. Sanchez, Soliman Agulto Santos, Dinah Roma-Sianturi, Rakki E. Sison-Buban, Jason Tabinas, Vincent Lester G. Tan, Dolores R. Taylan, Rosario Torres-Yu, Betty Uy-Regala, and Camilo M. Villanueva, Jr.

For issues of Ani, please contact the CCP Marketing Department at 551-7930 or 832-11-25 locals 1800 to 1808. For authors who want to contribute for the next issue of Ani, please contact the CCP Literary Arts Division at 832-11-25 locals 1706 and 1707, or email aniyearbook@yahoo.com.

PATALASTAS

Kan aki pa kaming magturugang. kadungan kan pag-abot kan telebisyon sa harong, saro sa mga kawat na pampaturog an ginigibo ming tolo, iyo na an mag-erenotan sa pagtukod kun ano an patalastas. Kun siisay an enot na makatukod, magkakaigwa nin sarong puntos. Utitok kami gabos sa telebisyon na iyo sana an nagliliwanag sa madiklom na kwarto. Pinagmamaanan mi an kada pagbalyo kan padalan. Sa mga panahon mas orog na kaming nagdadalan o nag-aabang sa mga patalastas kisa sa mga palabas. Saro pa sana si istasyon kaidto. Dai pa kami kapuso o kapamilya. Igwang oras na daing iniluluwas an telebisyon na pigbibirik mi pa arog kan telepono tanganing maghanap nin tsanel. Mayo pang 13 ta sagkod sana sa dose an numero, arog kan relo an nakasurat sa bibirikan. An remote control dai pa inuulpot sa harong. Kan nagpuon na ing mag-abot puon sa telebisyon sagkod sa electric fan sabi ni Mama kaidto daa kami nagpuon maghinugak. Pag an gabos nadadara na sa pindot, makahugakon na daa minsan paghali nin kanot.

Arog kan iba pang kawat , natatapos an kawat sa mga patalastas na may nadadaog, may napapagal, may napapaturog na sana o magsawa sa kawat. An mga patalastas man kaidto nasa sabon sana panlaba o pangkarigos, toothpastes, kakanon na tsit-tsiriya o kaya si pirang food chains sa Manila. Sa kawat, dai kabali si thriller kan mga pelikula na dakulun an nagluluwas orog na kun Dominggo. Dai pang patalastas kaidto nin condom, dai pang mga patalatas para iligtas an salog Pasig o an La Mesa Dam. Dai pang istasyon an mga relihiyon. Iyan si nahihiling ko sa telebisyon ming sa dai ko maintindihan na kolor—kolor ining maliwanag na pula. Sadit pa si telebisyon. Sadit pa man si kinaban, sadit pa si kayang maabot kan antenang nakatakod sa kawayan na enot pang pigpapakarhay asin sinasarahay kun may paabot na bagyo.

Ngonyan nagbuburubalyo an mga patalastas. Nagdugang na kaipuhan nin tawo. Dakul na an istasyon sa pag-abot kan cable. Dai na kami nagkakawat kan mga patalastas. Binabakal mi na an pinapahiling kan mga patalastas. Alagad may mga patalastas na lapang patatas asin tapayas an mahihiling na naman niyato. Sagmaw ini na ibinabahog sa mga istasyon kan media, kan radyo, kan diyaryo, kan iba pang highway kan mga impormasyon arog kan internet. Nabubuhay an media sa mga patalastas na ini, dakula man ining kompanya o an mga kolorum na dyaryo asin istasyon nin radyo. Sa panahon na orog tang minamaanan an kun ano an mahihiling, ganaysa an patalastas, asin digdi man kinakapitalan kan mga pulitiko an pagpapabakal kan saindnag sadiri tanganing bayadan ta sinda kan satuyang mga boto. Kaya dai na makangalas kun dai man kitang kritikal na ebalwasyon sa mga nahihiling niyato nin huli ta kinukudisyon na kita mismo kan anong nahihiling asin ini naman an dapat paniwalaan. Alagad ini an mas dakulang problema, sa kadakulan niyatong nahihiling, pwedeng dai na kita makahiro, arog kan hiling ni Medusa sa sato, pwede kitang matagalpo o maging gapo. Dai ini nangangahulugan na dai na makakahiro an satuyang hawak. An hiling kan media o an ipinapahiling kan media sarong pagpahiwas kan limitasyon kan kinaban o kan pagpipilian na pwede niyatong kuanon, pwede niyatong panindogan. An mga patalastas na ini an nagpapatubod satuya o an minakundisyon sa satuyang pag-isip tanganing digdi ta sana isipon an kinaban. Komersyo man ini o sa pulitika, kadakul kitang dapat na hapoton kun minadalan kita nin telebisyon, bako sana sa pulitika orog na kan mga pinapadalan satuya. Orog na ta an kada istasyon may mga kanya man na pulitika. Sa kaso kan Filipinas hiling-hiling na ini, an showbiz sa pulitika, an pulitika sa showbiz. An showbiz ngonyan asin an pulitika an saro sa mga tagapagtulod kan mga imaheng pigpapabakal sato asin mahihiling ini puon sa sadit na papeleta, sgakod sa darakulang billboards sa syudad. Pasibo kitang masabina ini na kaya an panahon, alagad an pag-abot kan panahon, hinihimo pa man giraray kan mga tawong nag-iisip, naghihingowa na manimbagan sa mismong panahon na nagpapahiling sa saiya.

Pirang hapot: Matubod daw kita na amigo o amiga ni pulano o pulana an naggastos para sa patalastas na ini? Kun baga man amigo o amiga ini kan pulitikong nasabi, ano an mga kondisyon na itatao kaini sainda? Bako daw ini na mismo an pigpupunan kan sistema kan patronage politics ta an mga amigo na mismo an nagbubusol kan plataporma kan sarong pulitiko? Ano an lenggwahe kan mga patalastas na ini? Bakong si mga dati nang diskurso na kaidto pa ginamit satuya na an gabos na propaganda iyo tanganing magiromdoman ta sinda. Gabos pa giraray sa pagrumdom an mga patalastas na ini. Galing at Talino, Sipag at Tiyaga, May Pag-asa, Edukasyon ang Solusyon, May Bagong Umagang Parating, Hindi Ka Nag-iisa, mapaloko pa daw kita sa mga propagandang ini na iyo na an mismong nagdudukduk satuya sa kamugtakan na ini? Sarong dakulang baktin na dai magadan-gadan an sistema kan pulitika sa Filipinas, sarong alkansya ining pigpasa asin ngonyan pigkukutay-kutay kan mga tawo, mayaman man ini o tios. Digdi kita minaituk-itok arog kun pano minaluwas an mga patalastas na garo parating may bago alagad mayo man. Sabi kan mga gurang, ulwat daang nagagadan an mga mata kan tawong gutom, totoo man gayod nanggad ulwat na nagagadan an mga tawo sa kahihiling sa mga harayoon asin tigbak na bitoon mantang nakabukas an satuyang mga telebisyon, barado an mga inidoro.

KUN TANO MAY MGA GADAN

Dai kita binabayaan kan mga gadan. Namamarong sinda sa satuyang giromdom minsan nailubong na. Relihiyon o kultura o simpleng pagtubod sa buhay an nagpapasabot satuya kaini. Sigun ngani sa sarong parasurat, an buhay kan tawo, yaon sana sa duwang lado: sa paglaom asin sa paghalat. Sa kadaklan na panahon, saro sana an duwang ini, naghahalat ta naglalaom o naglalaom ta naghahalat. Alagad sa orolay kan kagadanan, suhay asin magka-iba an duwa. Iba an paghalat sa siguradong kagadanan asin an paglaom na igwa pang ngapit pagkatapos kan pag-abot kan hinahalat. An paglaom na ini mawawara man sana sa panahon na nag-abot na an hinahalat. Kaya dai na makangalas na hilingon na saro man sana an duwang ini. An katapusan kan paghalat iyo man an katapusan kan paglaom.

An Nobyembre, an ikakag-sarong bulan kan taon, bulan nin paggiromdom sa mga gadan. Kadunongan na masasabi an siring na pagplano kan kalendaryo, ta bago an pag-abot kan Kapaskuhan naeenot na niyatong giromdomon an mga nagtalikod na sa buhay na ini, na sa ngapit iyo man an kaabtan niyato gabos. Enot na selebrasyon kaibahan an mga kalag. Sa bulan man ini, kaibahan kan mga pignenegosyong katatakotan, minalaog kita sa diskurso kan kagadanan. Arog kan pagsabot na an kagadanan sana an masasabing mapapasatuya o saimong saimo sana. Dai pwedeng proxy sa oras kan pag-apod kan kagadanan. Alagad iba man an paghihingagdan sa kagadanan mismo, minsan siyensya kan medisina papatunayan an siring na pagsabi. May kulog na dadarahon an paghihingagdan sa hawak alagad an kagadanan iyo an kapanoan na masasabi, an katapusan na kan gabos na kakulugan. Kaya dai harayong isipon na magayon an siring na pagmati, igwang ginhawa sa kagadanan. Tunay na katalingkasan. May mga diskursong nagtutulod sa arog kaini tanganing sabihon na an paghugot bako sanang simpleng kaso nin kabuahan o nin kasalan. May mga taong pinili an kagadanan kisa sa idagos an buhay, asin dai sana ini masasabotan sa paagi kan paghiling sa katalogo kan mga kasalan na dai aakoon sa langit man ini o an pigsasabing purgatoryo. Kaya, dakul na bagay man nanggad an sinasabi mapapadapit sa kagadanan, bako sana ining sarong estado na inaagihan kan buhay. Iba-ibang kultura asin relihiyon, manlain-lain na paghiling sa kagadanan.

May mga ritwal kitang inootob puon sa paghelang o puon mismo sa panahon na magadan sagkod na mailubong, sagkod umabot an ika-40 aldaw pagkatapos na magadan. Minalaog sa simbolikong kinaban an mga gadan kun kaya orog ining minakusog. Sindang mga mayo na alagad nagpapamati man sa paagi kan simbolismo mismong isinabuhay ninda. An simbolismo iyo an mayor na tataramon kan relihiyon. Paraon an kahulugan kan simbolismo, magagadan an relihiyon o malilingawan na ini o masalak sa iba pang pwersa nin pagtubod. Kaya siyempre, dai mahahali na sa kadaklan kan satuyang pagtubod yaon parati an relihiyon, an minatao nin intepretasyon asin paglaom na igwa kan buhay na daing sagkod o kan iba pang estado, depende sa kun anong relihiyon igwa ka.

Sa sarong nabasa ko, minsan an ideya kan banwaan o nasyon, nakagamot sa mga gadan. An ideya kan pagtiripon na kita sararo o dapat na kita magkasasaro, pinapakusog kan mga gadan, kan satuyang mga gadan na apoon na nabubuhay asin nagraraba-raba sa satuyang imahinasyon. Hilingon kun siisay na mga gadan an mahihiling pa niyato sagkod ngonyan minsan sa lado kan pulitika. Arog man kaini an nangyayari sa mga santo asin santa kan simbahan, sinda nagpapahiling bako sana kan mga aarogan niyato, kundi mismong an reyalidad kan simbahan nakagamot sa mga gadan na banal, na nabuhay asin nagadan para sa simbahan na ini. O kun sa pulitikal na diskurso, an mga bayani kan banwaan. Sa panahon kan Edad Medya, haros santo an mga hade asin duke, reyna asin emperador nin huli ta igwa ining mga pabor na itinatao sa Santo Papa. Kun kaya, an paggiromdom saro man na diskurso kan poder. Kun paano kita pinapagiromdom, igwa pa man giraray ining pwersang minakondisyon kan satuyang isip asin boot. Arog baga kan pulitikong nagpapamati satuya kada eleksyon nin huli ta igwa na kitang utang na boot sa sainda. Digdi ko ilalaog an sinabi kan sarong pilosopo, na kaipuhan ta man makalingaw tanganing maipadagos niyato an buhay. An dai nakakagiromdom sarong makulog na pagmati arog man kan dai nakakalingaw.

Sa pagbisita niyato sa mga kamposanto, may mga mapamating buhay pa tanganing kuanon an kalag kan satuyang mga boto. Magmaan sa mga multong ini, ini an satuyang lingawan, nin huli na lamang sa mga gadan na satuyang bibisitahon, na dawa dai man gibohon na mga bayani asin santo kan simbahan man o kan gobyerno, giromdomon ta sinda bilang si mga tawo na kinua kan diklom na dai pa man giraray nahihiling an awrora kan satuyang padangat na banwaan, na kinakalag pa man giraray kan mga kasalanan kaini kan mga tawong yaon asin paslo sa poder na iyo sana an gustong mabuhay asin mailubong nin tanos.

DAMN THE DAM

Nakasurat an mga pangaran kan mga pulitiko sa lambang kanto. Nakasurat ini sa lanob man o sa atop, sa basurahan man o sa itinaong inodoro pati sa kabaong na dinonar kan pulitiko. Nakasurat sa relief na pansit, sa mga kalye asin iba pang paagi nin pagdiskarte ninda sa satuyang boto. An mga pandok ninda iyo an mahihiling sa laog asin luwas kan satuyang buhay na abaang malinaw siring sa makagadon na pangum-om. Sa ngonyan, kaibahan an katuod na si Vic Nierva, idinudugang ko an tingog sa pagtuyaw asin pagsagang kan pagtugdok kan bagong susuratan nin pangaran kan mga pulitikong ini an planong pagpatugdok nin dam sa enot na distrito kan probinsyang ini.

Bako ini an enot na dam sa satuyang rona, sa ngonyan ngani an mga dam sa Norte kan Luzon, an pinaka-isyu sa paglangkaw kan baha. Kaya nahiling ta kun pano an mga nitso binuksan asin nagrulutang-lutang an gadan, nalutot an mga tinanom, nagkaburutod an mga pangiturogan nin pag-asenso. Signos ini kan raot na kapalibutan na kawsa kan satuyang pagratak. Sa mga pagratak na ini, numero uno pa man giraray an satuyang mga pulitiko asin an saindang mga kakuntsabang nagpapadalagan kan mga negosyong ini na garapatang minakuut sa yaman kan satuyang banwa.

Andam na pagpatugdok kan dam na ini, na magastos nin bilyon sa ngaran kan progreso asin pagbabago, sa ngaran kan pag-ako ta ki Dato. Para sain an dam na ini, na regalo ni Madam? Regalo sa pag-ampon niyato sa aking niya si Dato?

Sa pagpapatugdok kan dam na ini, niriribaraw niyato an satuyang mga sadiri, pinupurisaw sa tibaad na mangyari na pwede man nanggad na mangyaring malantupan an kinaban, mangyari an delubyo sa enot na distrito. Naggigibo kita nin mga monumento nin kagadanan sa satuyang palibot asin an signos kaini an mga pandok kan pulitiko. Magmaan ta ini man an pigtakotan kaidto kan madali nang mabusbos an dam sa Rinconada, na siring sa kadaklan na proyekto, sarong puting elepante, sa ngonyan tambakan na ini nin basura, mga lapang sugo asin kun anu-anopang ati kan tawo. Kun makakalaog ka sa impyerno ni Dante, may mga pulitiko duman, o dakul na pulitiko duman an nahihigdaan kan mga bakulaw na ining winalat ninda sa daga. Sa pagpatugdok kan mga edipisyong ini na minaagi sa kamot kan mga pulitiko niyato, siyertong igwa na ining delhinsya sa pagkua pa sana kan mga contractors, asin siring sa kadena o sa dominong pinatindog dangan pinatumba, surunudan an korapsyon na mangyayari. Titipidon an mga materyales, susuhulan an mga kapitan asin kura asin papatindogon an edispisyong matao daa nin bagong buhay sa banwaan.
Ano ta kaipuhan man nanggad an dam, na minaulang sa sulog mismo kan satuyang mga salog? Kaipuhan ta nin enerhiya na matao satuyang kuryente? Siisay an mapadalagan kan korporasyon o kooperatiba kan kuryente? Sain mabayad an mga sinasabing paraomang matatabangan kan dam na ini? Bakong an mga pulitiko mismo o an saindang mga angkan an mapadalagan kan dam na ini? Nuarin kita makakanuod sa sistemang ini na mantang tinatawan kita nin panhapin sa tulak sa sarong aldaw, ginugulgol man an satuyang mga liog kan saindang mga tataramon nin panuga.

Sistema an korapsyon sa dam na ini. Makangirhat an ginigibo kan tawo na ulangon an bulos, an sulog kan salog, tanganing an ganasya magtubo asin maglangkaw, ganasyang sa puon pa sana an kapital naghali na sa buwis kan tawo. Ano ta dai ta hagadon an marahay na gripo kun sain maluwas an malinig na tubig na satuyang inumon? Ano ta dai ta hagadon na magkaigwa nin malinig na kasilyasan an mga eskwelahan asin bako sana an opisina kan prinicipal o supervisor? Pigpupurog an satuyang pag-isip, daing pundo sa edukasyon, ta an edukasyon an mabangraw sa saindang mga pagringgaw sa banwaan. Hilnga an mga eskwelahan niyato, may mga pangaran sa atop, nakapangaran sa mayaman na nagdonar kan lote na lolohon kan mga pulitikong ini.

An mga pulitiko ta baya, pag matatapos na an torno, sakatahawan kan gabos, saka naman mapatindog kaining mga edipisyong ini, tangani sanang mapatubod kita na kaipuhan nindang tapuson an mga proyektong ini kaya kaipuhan na iboto giraray sinda. Arog kaini sa nadangog kong istilo minsan kan mga padi tanganing dai mailipat sa ibang parokya. Tama an sabi kan sarong gurang sa plasa, “An poder kun kinuputan na nin tawo, napuon na an daing sagkod na rimalaso.”

Siring sa dam na ini, tinatawan kita nin suhestiyon na ipadagos niyato an pagsuporta kan aki ni Madam sa saiyang pwesto sa kongreso. Matubod pa daw kita? O dai na sana kita mataram, ta gusto taman nin damonyong dam na ini, saka na sana kita mahiro kun nabubusbos na an tulak kan elepanteng ini? Andam na daw kita na puruton an satuyang mga butod na aki asin makuapo sa laog kan sako nin semento?

Sa sarong rawitdawit, sinabi: An dalan pa-impyerno, sementado.

BALARAW

Dai pa nagpapahiling an balaraw.
Dai pa natitiyan an tubig.
Dai pa nabibisto an mga gadan.

May namiminwit nin mga pangum-um,
naghaharabunan nin mga tamong.
Mantang an langit toninong, pasaro-saro

sa pagsabwag kan mga bitoon. Naghihimasi
an aki kan itinugon na bagas sa sainda.
Sa saiyang pagsapugay napahiling

an mga gapo. Pighahali niya ini na garo
mga kuto. Nakasablay an mga basang
gubing. Malalatom an mga kolor.

Nagpupuon nang magkakan an tagiptip
buda takla. Toninong an mga gripo.
Naglulungsi an mga omboy. Naaalang

an mga ngabil. Narumarom an paghiling.
Nagbabados nin pan’os. Naglalabar sa gilid
an mga ikos. Signos kan paabot pang uranon.

Maogayon na Diyos, lulunton mo na daw
an kinaban, tutunawon an balaraw?
Anong dulot an boot? Bulawan na kararaw?

Anong klaseng pantyong an marokyaw
kan saimong banal na ngaran? Anong tubig
an mabonyag sa mga butod na hawak?

Enot na Bulalo ni Jun Balde

From Jun Balde

Please be sure to come. You will be in good company. We have sent invitations to homes for the aged, associations of senior citizens, caregivers’ clubs, Phil. Veterans Association, Phil Undertakers Association, and select memorial homes and memorial parks. Due to the type of crowd we expect, appropriate amenities shall be provided, such as racks for wigs, glasses for false teeth, adult diapers, hearing aids, magnifying glasses, etc. Wheel chairs, stretchers and canes are available at very affordable rental rates. An ambulance will be on standby. In case of furtuitous events, a cortege is on call. The launch area will be lighted with candles. The air will be scented with frankincense. And music will be provided by monks singing Gregorian chants. The program will start with a novena for our dearly departed and for those who are already on the pre-departure stages. Food will comprise chiefly of porridge, boiled oatmeal and mashed potato. Gerber for adults will be on sale. Please notify us in advance if you have food preference, say if you are a vegetarian, humanitarian or a cannibal. Discount coupons for memorial plans will be raffled off.

If you take all of the above seriously, then the more reason for you to attend, because the book is full of such preposterous and inane propositions.


See you at the book launch on FRIDAY, 6-8 pm , OCTOBER 16, 2009 at NATIONAL BOOK STORE, GLORIETTA 5, MAKATI CITY .

Sa SM Naga, mababakal naman an mga libro kan gurang na oragon!

PANDOK/LALAWGON

Dakul kitang nahihiling na pandok aro-aldaw. Binibisto kita sa pandok. Binibisita kita kan mga pandok. Alagad kulang an mga lalawgon na satuyang namimidbiran. Marahay kita sa pandok. Bako sa lalawgon. Sa satuyang salming, pandok niyato sana an tibaad na nahihiling. An pandok iyo an nahihiling ta kun ano sana an nasa luwas, an lalawgon iyo an kaipuhan na laogon tanganing mamidbiran an tawong may pandok. An daing pandok kun minaatubang dai nangangahulugan na mayo ining lalawgon na inaataman. An lalawgon iyo an hararom na tungod kan pagkatawo kan tawo.

Sa kadaklan na panahon nahihiling ta sana an pandok asin bako an lawog. An lalawgon iyo an pinapandokan. An pandok an pantahob sa lawog kun kaya minabakal kita nin mga maskara tanganing magkaigwa kita nin dakul na mga pandok. Sa tinampo niyato ngonyan, yaon an mga pandok kan satuyang pulitiko asin kun siisay-isay pa. Tolong kongresman baga niya na garatok an hawak, garatok an pandok an nasa billboard. Bako sana man an mga kongresman na ini, kundi gabos na mga nasa ma poder. Binabaha kita nin mga pandok sa satuyang palibot puon sa mga streamers asin sa mga stickers yaon an mga pandok. Kun dati ngani an apod sa mga pulitikong ini “trapo”, pwede naman ining apodon na mga pulitikong “tarps” ta padarakulan na sinda nin mga tarps. An pigpapahiling kan tarpaulin bako sana an inaanunsyo kundi an pandok kan inaanunsyo o nag-aanunsyo. Arog baga kan mga nakapasar sa board exams, nursing, BAR o LET o kapangganahan sa military parade. Apwera kan mga eskwelahan na nag-aanunsyo kaini, pati an mga pribadong pamilya na ginikanan kan mga nakapasar o nanggana, pigpapabulat-bulat an mga pangaran asin pandok sa kahiwasan kan plasa man o sa mismong tangod kan harong. Sa pagpahiling kan mga pandok na ini nin mga nakapasar, nin mga nanggana, ipinapadagos ta an diskurso kan pagmidbid susog sa kun siisay an mga may inadalan asin kun siisay an mayo, kun siisay an igwa asin mayo. Sa sarong antigong panahon, an kamawotan kan mga tawo iyo na sinda maitala sa libro, bako ining papel, kundi mga tabletas na himo sa dalipay, tanganing sinda magiromdoman, ngonyan nagiging bentahe an pagbutwa kan mga pandok na iniimprenta ta asin binabandera sa kahiwasan kan satuyang mga natad, asin iba pang pampublikong espasyo. Sa kadaklan kan tarps o billboards sa magkaibong na parte kan Plaza Rizal, mas angay na ining apodon na Plaza LRay.

Minsan pa si mga nag-aambisyon pa sana nganing maglaog sa pulitiko, nagpapahiling na kan saindang mga pandok. An mga anunsyong nagtutulod na an tawo magboto sa paabot na eleksyon, dangan may pandok kan tawong nagbayad kan tarpaulin, nangangahulugan sana na Magluwas kamo, magduman sa prisengto asin ako an botohan nindo. Dai ini mahihiling sa tarps alagad ini an pigsasabi kan ano an yaon sa teksto. “Go and Vote!
(Pandok niya)”, buot sabihon an mga tarps na ini, trap na naman sa satuya tanganing oriponon kita nin mga pandok. An mga tarps na ini angay na bakbakon dangang gibohon mga trapal sa satuyang mga tangkal.

An mga pandok na ini mahihiling ta man sa telebisyon na iyo an nangungurog na supplier kan mga pandok na satuyang hinihiling. Binabakal ta an mga pandok na ini tanganing patubodon kita na an pagkakapandok iyo an sukulan kan etika, estetika asin pulitika. Sa simpleng pagsabi, kun ano an marahay, magayon asin may poder, ini an pandok na kaipuhan magkaigwa ka. Pagkakaigwa an pandok, mantang an lawog iyo an dai nahihiling, arog kan boot kan tawo. Nakakakan, nakukunsumo an pandok. Pandok-pirak. Bako man lawog-pirak. Pandok ni Ninoy an masiram ilaog sa bulsa. Alagad an saiyang lalawgon iyo idtong naigusgos sa tarmac kan badilon siya sa payo. An pandok kan mga kriminal, mga most wanted na mahihiling sa mga presinto, mga pandok na may presyo na. Bako ining mga lalawgon kan tawo. Boot kong sabihon, kinukodisyon kita na hilingon an pandok bako sana sa kun ano an pinapatubod satuyang karahayan asin kagayonan kundi minsan an karatan asin kakanosan. An pandok man an minagurang na hinihiling bilang kakanusan (ini an propagandang lakop na) kaya inaataman niyato sa paagi nin pag-ulang sa pagkurupos kan kublit na iyo man an ipinapanuga kan mga whitening products asin kan kubyertos nin Calayan man ini o Belo. Kubyertos nin huli ta an paghiling ko kaini, ginigibong pinggan an saimong pandok kan kun anu-anong mga instrumentong pigtutugotan mong dutduton an mga ini. An lawog na ini an kaipuhan tang mahiling, an sadiring lawog asin an lawog kan kapwa. An lawog iyo an harong kun sain an mata kan tawo iyo an bintana.

May mga pandok na magigiromdoman kita. Papadangaton man o babakalon. Alagad an pandok bako sana an yaon sa tawo, orog sa gabos inaapod kita na maglaog sa lalawgon. An lalawgon an nakakapabago mantang an pandok pwedeng iyong mag-apod satuya pasiring sa paglawod sa lawog. Makahulugan an diskurso kan pandok asin lawog tanganing makahimo kita nin kaaraman na masuhay sa kun ano pagratak asin pagparahay. Siring man, kaini nahihiling ko na an Divino Rostro, sarong lawog asin bako pandok. Ta sagkod na pandok ini sa satuya, dai kita magkakaigwa nin katalingkasan asin orog na hararom nin espiritwalidad, idtong minatubod minsan dai nakahiling. Dai kita magsarig sa mga pandok, duman kita sa may lalawgon, sa aatubangon kita sa saindang lalawgon. Pakatandai si sinabi duman sa librong The Little Prince, “Bakong gabos na esensyal nahihiling kan mga mata.”

cover studies

coming this february 2009.






book design by josh ruizo.

Deliver us Lord from all evil.

An Pagbungsod, grand launch of Bikol literary titles slated August 15

Naga City—August 15, 2009 will be a date to remember in Bicol’s literary history as Bikol writers release five books and a literary magazine. Dubbed as “An Pagbungsod” it will be held 6PM at the alfresco area of the Avenue Square in Magsaysay Avenue, Naga City.

The grand launch will feature “Yudi Man: Mga Osipon para ki Nunuy asin ki Nini,” a collection of short-stories for children by Premio Tomas Arejola para sa Literaturang Bikolnon winners as edited by Carlos A. Arejola and Lorna A. Billanes, and illustrated by Boyet Abrenica; “Pagsasatubuanan: Poetikang Bikolnon,” a book of literary criticism on Bikol poetics by Jose Jason L. Chancoco; “Tigsik,” a compilation of tigsik(s), a Bikol ethnic poetic form by Aida B. Cirujales; “Sayod Kong Tataramon/Tuwiran Kong Sasabihin,” a collection of stage and screenplays by Carlos A. Arejola; “Bagyo sa Oktubre,” a collection poems in Filipino by Honesto M. Pesimo, Jr.; and “Bangraw kan Arte, Literatura asin Kultura,” a Bikol literary magazine edited by Estelito Jacob, Jun Pesimo and Marissa R. Casillan with Manny Salak as lay-out artist. All of the titles are published by the National Commission for Culture and the Arts (NCCA) and printed by the Goldprint Publishing House.

Carlos A. Arejola has been called the poster boy of Bikol Lit. in lecture circuits. He convenes an annual Bikol writers’ workshop, chairs a region-wide literary competition, and has, along with other stout-hearted Bikol artists, initiated other projects to win wider adherence for Bikol writings. His drama and poetry have won the Palanca Awards and other national literary prizes. He works for the Camarines Sur Provincial Capitol.


Lorna A. Billanes edits, translates, and teaches language and literature at Miriam College in Quezon City. Her fiction has won prizes from the Amelia Lapeña-Bonifacio Literary Awards and the PBBY Salanga Wrters’ Prize. She holds an M.A. degree in Creative Writing from UP Diliman where she is currently pursuing a Ph.D. in English Studies. She co-edits Yudi Man Mga Osipon para ki Nunuy asin ki Nini with Carlos Arejola.

Jose Jason L. Chancoco has won national awards and fellowships for his poetry, essay and fiction in English, Filipino, Bikol Naga and Iriganon. He won two gold medallions in a single year (2005,for stories for children and 1-act play for children categories) in the Tomas Arejola para sa Literaturang Bikolnon, a feat so far unduplicated. He is currently pursuing a law degree.

Tigsik Queen Aida B. Cirujales teaches at the Gainza Central School and was a finalist in the rawitdawit (poetry) category of the Premio Arejola in 2007.

Honesto M. Pesimo, Jr. has won national awards for his poetry and was cited in the rawitdawit category of the Premio Arejola in 2004 and 2007. He teaches at the Concepcion Pequeña High School and Mariners’ Polytechnic College.

Estelito Jacob, Jun Pesimo and Marissa Reorizo-Casillan co-edits Bangraw kan Arte, Literatura asin Kultura. Issa Casillan was the gold medallion winner of the osipon (fiction) category of the Premio Arejola in 2007. Esting Jacob is an award-winning poet and fictionist and is an avid painter. Apart from his poetry prizes, Jun Pesimo is an award-winning photographer.

Boyet Abrenica is one of the region’s most notable young visual artists today. He has designed literary titles and books of history and is the art director of Biggs Food Corporation.

Manny Salak is a senior graphic designer of Goldprint Publishing House. He was a finalist in the 25th National Shell Painting Competition.

The grand launch is in coordination with the Development Institute of Bicolano Artists Foundation, Inc., Premio Tomas para sa Literaturang Bikolnon, Kabulig-Bikol and the Avenue Plaza Hotel. The Naga College Foundation Cultural Arts Center will render performances during the launch. Noted Bikol writer and scholar H. Francisco V. Penones will be the keynote speaker.

Photo by Meljohn Tatel


KALIWANG PANIG NA, AY KANAN PALAN

Sa pagmartsa makahulugan an pagkapareho-pareho kan pagbagsak kan too o walang bitis. Makahulugan an pagkapot kan badil o espada. Sa pahina kan satuyang kasaysayan, sa tunay na giyera o ralabanan, an pagmartsa paagi tanganing magkaigwa nin disiplina an mga suldados, paagi tanganing magin saro an paghiro kan pag-aatake, magin sarong bungkaras an lusob sa kaiwal. Alagad bako an pagmartsa sana an importante kundi an katapusan kan pagmartsa. Ano an obheto kan siring na gawi kun an siring na tradisyon mayo naman kahulugan apwera sa onra o tropeyo na pigbabandera kan mga eskwelahan. Sa syudad kan iriga, dakula ining onrang marahay, an manggana sa military parade asin nagkakaigwa pang parada sa mga kipot na tinampo duman kun maiuli an mga tropeyo. Nagdedeklara pa an president nin special holiday. Naglalaban-laban an duwang unibersidad duman na pigpapadalagan kan duwang magkaribal na pamilya. Sa modernong panahon na nag-aapod an kinaban nin pagdiskarga kan mga nukleyar na bomba, an parada military na arog kan nangyayari satuya, sarong malinaw na dai pagkaaram asin pakiiaaram kun ano man nanggad an satuyang mga opinyon sa pang-kinaban na isyung arog kaini.

Ngonyan na pigtutukoy ini bilang sarong isyu sa pagselebrar niyato kan debosyon sa Birhen, orog na mahihiling an dai kalinawan na posisyon kan kompormisong ginigibo kan duwang ibong na lado kan lokal na simbahan asin kan lokal na gobyerno. Daing malinaw na posisyon nin huli ta an gabos pag-aareglo sana mapa-simbahan man ini o lokal na gobyerno. An duwang nangungurog na tore nin poder sa satuyang rehiyon. Pigtukoy ko na ini sa pira kong sinurat na an komersalisasyon, kanya-kanyang interpretasyon, relihiyon ini para sa iba, asin an relihiyon saro man na sagradong komersalisasyon na may bendisyon kan sinasabing tradisyon. Alagad, edad medya an siring na panahon. Bako ini an panahon kan mga obispo asin padi na an gubing ginigibong relikwaryo nin huli sa kabanalan. Panahon ini kan obispong may mga sadiring tubuhan.

An military parade an sarong isyu na nadangog ta sa mga nakaaging semana orog na kan mag-isyu nin pahayag an Bicol Association of Catholic Schools (BACS) na dai na ini madayon sa nasabing okasyon nin huli na mismo sa pangapodan kan lokal na simbahan na siyasaton an maninigong pagsagawi kan debosyon sa Birhen, debosyon na nakatalaan na magigin tolong gatos na taon na 2010. Malinaw an sinasabi kan BACS, dai na ini madayon nin huli sa saindang paghiras sa pangapodan kan paghorop-horop asin nahihiling ninda na an parada siring kan military parade daing malinaw o mayo man ining koneksyon sa pagdebosyon ki Ina. Huri na daa an siring na pahayag, naiuli na si tropeyo, nagselebrar naman. Gabos na nagkabururat. Alagad, kun arog kaan an argumento laban sa BACS, dai na ini kita mabusol, dai na kita mahiro.

Alagad, iba man an nagluluwas na bersyon ngonyan kan mga nagtutulod pa man giraray kan nasabing aktibidad. Na ini ilalaog pa man giraray sa okasyon kan debosyon, mantang mayo ining malinaw na pahayag o pagpapaliwanag sa kampo kan simbahan asin kan mga nagtutulod kan nasabing aktibidad. Ginibong boluntaryo an pagbali. Asin ini na an puon kan pagruro kan military parade. Dai man nanggad tulos-tulos ining mahahali orog na ta igwang dakulang na nakikinabang digdi. Siisay an makakapahali kan piyestang daing patron, kun nagkakaigwa nin kwarta sa pabayle, sa pamisa?

Nasasabotan ko an BACS sa mahuyong pagsunod kaini sa pangapodan kan institusyonal na simbahan na siyasaton an debosyon sa Mahal na Birhen asin an dai kaini pagbali puon ngonyan na taon, malinaw na kapahayagan kan saindang kapamasolan, asin kan saindang epipanya sa bagay na ini. Kapamasolan na sa halawig na panahon na nagbali sinda sa paradang ini. Epipanya, na an tradisyonal na parada dai naman kahulugan sa debosyon kan Ina o dai man nanggad na kahulugan o koneksyon puon pa sa puon. Alagad bako gabos sa simbahan man o minsan an lokal na gobyerno an nalinawan sa bagay na ini. May nagsasabing an pagtugot na ginibo kan simbahan na ini ilaog sa mga aldaw kan pagdebosyon, sarong kapahayagan kan pulitika nin kompormiso sa satuyang rona. Na an parehong tore nin poder, an simbahan asin gobyerno mayong malinaw na pagsabot sa isyu, asin an gabos nagigin paagi sana tanganing plantsahon an dai pagkasinabotan.

Ngonyan, an minaluwas na hapot, iyo na, kun andam daw an simbahan na dagos-dagos na akoon an pagdara sa mga tawo sa pagbalyo nin kaisipan tungkol sa debosyon na bako na sanang pagsasadiri kan unibersal, katolikong Romanong simbahan, kundi igwa na ining identidad na himo kan mga Bikolnon. Na sa kapabayaan niyato na padalaganon an gabos kan mga poder, pigsaralak-salak ninda an mga okasyon, an relihiyoso sa bakong mas-gayong relihiyiso tanganing an gabos na ini pakinabangan kan duwang nangungurog na institusyon. Na garo baga an nahihiling ko na sistema kaidto, si bakong gayong relihiyoso, tugot na magpakasasa sa mga majorettes kan parada. Asin si mga gurang na asin madali nang mautsan duman sa katedral. Pigtugot an pagsaralak-salak na ini na mayong malinaw na mandato sa tawo, gikan man ini sa simbahan o sa gobyernong minapaampon sa parehong simbahan. Kaya mayong malinaw na pagbanga sa kabanalan asin kadustaan sa bagay na ini. Halo-halo kumbaga.

Sa sarong osipon ni Carlos Aureus, pigladawan niya an Naga bilang lugar nin mga santa asin tsimosa. Daraga ining nakikibayle magdamlag asin minasimba sa enot na misa kan sunod na aldaw tanganing pamibian an mga santa nin kabinian. Ano baya an mangyayari sa paradang ini? Siisay an nagpapasaluib sa Birhen sa ngaran nin pirak?

Sa sakuya bako ining oras tanganing magtinulduan kita, nangyari na iyan. Bako man ining oras tanganing an gabos matapos sa mga surat nin reklamasyon asin kompormiso. Panahon ini na makihiras kita sa pagbilog nin mga panibagong paagi nin pagsasabuhay, pagpadalagan kan panahon. Kun tutugotan pa daw niyato na an mga aki niyatong magdara nin mga kahoy na badil asin magpagubing nin mga mahal na sul-ot na minsan sa sarong taon sana ipaparada? Panahon man ini na siyasaton an debosyon kun ini magigin depende sana sa interpretasyon kan mga sinasabing may inadalan sa teolohiya na nakagubing nin sutana? Panahon ini nin pag-atid-atid.

Ano an pinagkaiba nin mga tawong nakasutana na nagboboya sa mga tawong nagpaparada asin nakasulot nin patig?

Kun malilinawan niyato an mga kasimbagan sa hapot na ini, dai kita mababaralanggado, minsan kadakul na tingog an satuyang madadangog. Ano man an gigibohon niyato kun an pastor dai na masabotan kun ‘kanan o kaliwang panig na’ o an alkade asin an gabos sa lokal na gobyerno mga military personnel sana man kan komandanteng pastor? Kaipuhan ta nin bagong pagmartsa para sa banwaan na ini.

Love at First Sight
Wislawa Szymborska

Both are convinced
that a sudden surge of emotion
bound them together.
Beautiful is such a certainty,
but uncertainty is more beautiful.

Because they didn't know each other
earlier, they suppose that
nothing was happening between them.
What of the streets, stairways and corridors
where they could have passed each other long ago?

I'd like to ask them
whether they remember-- perhaps
in a revolving door
ever being face to face?
an "excuse me" in a crowd
or a voice "wrong number"
in the receiver.
But I know their answer:
no, they don't remember.

They'd be greatly astonished
to learn that for a long time
chance had been playing with them.

Not yet wholly ready
to transform into fate for them
it approached them, then backed off,
stood in their way
and, suppressing a giggle,
jumped to the side.

There were signs, signals:
but what of it if they were illegible.
Perhaps three years ago,
or last Tuesday
did a certain leaflet fly
from shoulder to shoulder?

There was something lost and picked up.
Who knows but what it was a ball
in the bushes of childhood.

There were doorknobs and bells
on which earlier
touch piled on touch.
Bags beside each other in the luggage room.
Perhaps they had the same dream on a certain night,
suddenly erased after waking.

Every beginning
is but a continuation,
and the book of events
is never more than half open.

-translated by Walter Whipple

MALIGAYANG KAARAWAN RIZAL

This is one of my favorite photos of Jose Rizal,
my good friend Karola Klier took this shot
when together with a Filipino and a German student,
we visited Heidelberg with the purpose of
seeing the place where Rizal stayed and to pick some
of those wild flowers immortalized in Rizal's elegiac poetry.

Maligayang kaarawan, Rizal.

Sinong May Picture kasama sina Pacquaio at Lito Atienza?

Kuha ito sa TABOAN: The Philippine International Writers Festival. Eh, madaling kaladkarin si Sir Jimmy magphoto-ops.

Gemino Abad wins Feronia Prize in Italy

One of the Philippines foremost contemporary poets and critics is set to be awarded Italy’s most coveted literary achievement in the Foreign Author category, the “Prize Premio Feronia - Città di Fiano 2009. for his work In Ordinary Time” Gémino H. Abad will be conferred the distinction during the Nomination Ceremony on July 11, 2009 at the Castle of Fiano Romano, an historic place just outside Rome.

Below is the letter sent to Mr. Abad by the Committe President of the Prize Premio Feronia - Città di Fiano 2009, Filippo Bettini.

Dear Professor Gémino H. Abad,

“We are particularly proud to inform you that our Committee has awarded you the Prize Premio Feronia - Città di Fiano 2009, for the section ‘Foreign Author.’ “The Prize, first created 16 years ago, has an antagonistic character as compared to other major literary awards in our Country, that are tightly bound to marketing strategies of dominant publishing houses. As an example, all official meetings of our Committee are open-door to guarantee the maximum of integrity.

“The winners of previous editions of Feronia Prize - section ‘Foreign Author’ - are: Günter Grass, Adonis and Natan Zach (ex-aequo), Leroi Jones, John M. Coetzee, Alfonso Sastre, Predrag Matvejevic, Michel Butor, Ismail Kadaré, Gao Xingjian, Roberto Fernández Retamar, Mahmud Darwish, Yvonne Vera, Dubravka Ugresic, Saadi Yousef, Kunwar Narain, Muhammad Bennis, Agotha Kristof. “The Prize will be conferred to you during the Nomination Ceremony which will be held on July 11, 2009 at the Castle of Fiano Romano, an historic place just outside Rome. The amount of the Prize is 3,600 euros and it is subject to the restriction that you must be present in person at the Nomination Ceremony to receive it. I know, however, that during the same days you will be also invited to attend the Italian Festival ‘Mediterranea’ in Rome.

“This letter represents the official invitation for you in order to attend the Ceremony and the other ancillary meetings we are organizing to promote you and your activity in our Country. Obviously the Prize will take care of your travel expenses and of your stay in Italy… “We strongly trust that your visit to Italy and your participation to the Nomination Ceremony will be a major event for our organization and for our Country. We really hope to have you in Italy on July.
“With best regards,

Filippo Bettini, President of the Committee.”

Gémino H. Abad hails from Cebu. He earned his B.A. English from the University of the Philippines in 1964 and Ph.D. in English literature from the University of Chicago in 1970. He served the University of the Philippines in various capacities: as Secretary of the University, Secretary of the Board of Regents, Vice President for Academic Affairs and Director of the U.P. Institute of Creative Writing. For many years, he also taught English, comparative literature and creative writing at U.P. Diliman.

Abad co-founded the Philippine Literary Arts Council (PLAC) which published Caracoa, a poetry journal in English. His other works include Fugitive Emphasis (poems, 1973); In Another Light (poems and critical essays, 1976); A Formal Approach to Lyric Poetry (critical theory, 1978); The Space Between (poems and critical essays, 1985); Poems and Parables (1988); Index to Filipino Poetry in English, 1905-1950 (with Edna Zapanta Manlapaz, 1988) and State of Play (letter-essays and parables, 1990). He edited landmark anthologies of Filipino poetry in English, among them Man of Earth (1989), A Native Clearing (1993) and A Habit of Shores: Filipino Poetry and Verse from English, ’60s to the ’90s (1999). The University of the Philippines has elevated Abad to the rank of University Professor, the highest academic rank awarded by the university to an exemplary faculty member.

He currently sits on the Board of Advisers of the U.P. Institute of Creative Writing and teaches creative writing as Emeritus University Professor at the College of Arts and Letters, U.P. Diliman.

from www.panitikan.com.ph

URAN, URAN, TA DAI KA NAGPAPAARAM

Haloy ko nang pigtulaan an uran. Siguro ngani an enot na ekperinsya kan sakuyang hawak iyo an pagkarigos sa uran. Pigpukawan ako kaidtong tubig, an buros kaini, an hapihap sa kublit, an tanog sa atop. Buhay-buhay an kinaban kun minauran. Giromdom ko si hiling kan sarong babayi katong nag-agi mantang nagkarigos ako sa uran. Huba. Kaidto ko enot na namati kun paano an abutan nin supog mantang namamati si oagmahan na dara kan paglinig kan tubig sa hawak. May mga panahon na pigtugutan akong magkarigos, may mga panahon na pigbawalan ako, siring na pigbawalan man ako na magparabarag-barag sa irarom kan saldang ta nakakapadakul daang kuto. Kadakul na bawal sa pagkainaki ko, mantang an kinaban man sarong kakawat na nag-aalok nin paglapiga sa kalantandan, pagralamagan sa bulod, paggiro asin pagnamit kan mga layas na prutas. An kinaban ko kaidto, kinaban nin pagtugot, nagpapasabot na maboot.

Sa pagpadangat ko kan uran, orog na balaog an pag-abot, kan mga bagyo, ini si enot kong pag-isip kaidto. Masiram magturog, (magparapalatog mantang kugos an malumhok na kayong inulna), kadakul man na kakanon an nagluluwas sa harong ni kapitan, rasyon na de-lata asin an panirang muya kong kakano— batag na nilalaagan sardinas asin guta. Dai pang klase nin huli ta nagin danaw na oma, lubog an eskwelahan asin nakakapaha an baha. Nag-aalok parati nin paglubto. Instant swimming pool asin pwede pang mag-upog nin mga sira. May orkestra nin palaka pagbabangi mantang may mga osipon na pigpapaturog kami sa paurutrong pag-usip. Pula an telebisyon mantang an radyo, nagkikiri-kisi sana. Alagad yaon man an tigbaw sa pagkakarigos sa baha, gatol sa kublit na karibay. Ini an uran, an bagyo bago ako nagdakula o bago nagdakula an kinaban para sakuya. Bago an uran digdi sa dakulang syudad.

Kan an uran nagin nang katakod kan mga eksena sa pelikulang may piglulubong, o kaya may naghahadokan na duwang tawo, nagin naman bihira si pagkarigos ko sa uran. Nagkahelang na ako, napakol asin natakot sa bagyo. Dai na sana ako nagtuturog kundi natabang na sa paggakod kan mga bintana, pag-alsa kan mga sako nin bagas, (kun may naani bago naluntot) asin napila sa rasyon kan nagbabahang bulgur asin sardinas sa panahon nin bagyo. May mga gadan nang tawong kaibahan an baha asin natutupag na an bulod na pigkakawatan mi. Inanod pati su gurang na puon kan balaigang na minabunga kun Abril. An mahamis na Abril!

Dakul pang uran an nag-abot, nagbanlaw, naglamos sa kinaban. Burubalyo na an pangaran kan bagyo. Nagin na ining lalaki, babayote, asin kapangaran minsan kan enot kong pagkamoot. Dakul na an dinadara kan uran, mga baretang makangirhat asin naghihiwas an mga pangpang kan dagat. Nagigin tubig na an kinaban. Nilalamos an mga pangiturogan kan tawo. Dawa ngani dakul na an abiso asin patanid sa pag-abot kan bagyo o kan uran, may mga imahe pa man giraray na ibinabalik ini sa panahon kan sakuyang pagkainaki. Pirming mapungaw an uran. Sa bagong isyu kan ezine na pigpapakarhay kan Bikonon na si Marne Kilates, mahihiling an pirang rawitdawit tungkol sa uran, sa paggiromdom kan mga panahon na ini. Bisitahon an nasabing ezine.
(Magduman sa links ko asin maglaog sa RAWITDAWIT y RETRATO)

Asin ngonyan na yaon na ako sa dakulang syudad, may nag-aapod sakuya nin pagkarigos. Alagad iba an uran digdi, marigsok sa kublit na dara kan polusyon. Iba man an alisngaw na dara kan konkretong kinaban. Dai akong payong na dara, dai man dahon nin batag na pwedeng ipandong, asin minsan ngani, surusuan an mga bilding digdi, dai ako basta makakasiob.

the jump

photo by karola klier.

books from jimple borlagdan and john barrios

Jimple Borlagdan, one of the most prolific among the contemporary Bikol poets is set to launch his book QUE LUGAR ESTE SA SADIRING BANWA, this coming June 22, 2009. Part of this collection won in the 2006 Premio Tomas Arejola para sa Literaturang Bikolnon. Magduman sa syudad nin Tabaco, kita maghoron-horon.

Another fictionist-friend from Aklan sent me a copy of his book of stories. John requested me to write a blurb for this award-winning collection. Now available in Filipino, the stories of John promises a new blaze in the illumined terrain, that is Philippine Literature.

NCCA Writers' Prize Now Open!

The National Commission for Culture and the Arts announces that the NCCA Writers’ Prize is now open for application by Filipino writers.

The NCCA Writers’ Prize a biennial grant awarded to five (5) writers, one for each of the following categories: Poetry (Ilocano language), Novel (Filipino language), Essay (Kapampangan language), and Drama (Cebuano language/Bicolano language). The grant, in the amount of TWO HUNDRED FIFTY THOUSAND PESOS gross, will assist the Grantee during the writing stage of the project. The grant is good for one year, after which a manuscript of the writing project will be submitted to the NCCA for possible publication or staging.

The NCCA, in line with its mission to “encourage the continuing development of a pluralistic culture by the people themselves,” will be creating the opportunity to have a direct hand in the development of Filipino literature. With the grant, the NCCA Writers’ Prize winners will be freed from the demands of their work and shall be able to focus on the writing of the project for one year.

ELIGIBILITY

The grant is open to all Filipino writers, of legal age, except to the officers and members of the NCCA Secretariat and the incumbent Executive Council Members of the NCCA Committee on Literary Arts and Committee on Dramatic Arts.

MECHANICS

For the 2009 NCCA Writers’ Prize competition, the following shall be the requirements in the submission of entries:

1. Applicants must submit an accomplished application form, available at the NCCA Planning, Policy Formulation, and Programming Division (P/PFPD) or download from the NCCA website: www.ncca.gov.ph, curriculum vitae, and a 3 – 5 page concept paper discussing the rationale and significance of the project, the initial output of the project which shall be submitted in four (4) printed copies along with the concept paper. For 2009, the categories and the expected initial output are:

Category Initial Output

1. Novel – Filipino language First 50 pages
2. Poetry – Ilocano language 10 poems; 1 poem per page
3. Drama – Bicolano language 1 act for a full length drama,
2 1-act plays
4. Drama – Cebuano language 1 act for a full length drama;
2 1-act plays
5. Essay – Kapampangan language 3 chapters or no less than 50 pages


All the sample works shall be in typewritten form. Manuscript and concept paper shall not bear the name of the applicant in any of the pages.

2. Applicants are allowed to apply in only one (1) category.

3. Applications will be evaluated by an Ad Hoc Screening Committee selected by the Committee on Literary Arts and the Committee on Dramatic Arts. There will be three members of the screening committee per category.






- 2 -



4. The grant will be released in four tranches, with the first tranche to be given during the awards ceremony at the beginning of the writing period and the succeeding tranches upon submission of the following:

2nd tranche - 50% of the writing project
3rd tranche - 75% of the writing project
4th tranche - 100% of the writing project

5. The writing grant is good only for one year. The NCCA will allow a maximum extension of six (6) months only with written justification by the Grantee.

6. Completed manuscript must be submitted in two forms: one (1) printed copy and one (1) electronic copy in MSWord format in a diskette. The project output shall be as follows:

Category Project Output

1. Novel – Filipino language Minimum of 50,000 words
2. Poetry – Ilocano language 30 poems
3. Drama – Bicolano language 2 or more acts for a full-length
drama, 5 1-act plays
4. Drama – Cebuano language 2 or more acts for a full-length
drama; 5 1-act plays
5. Essay – Kapampangan language 12 chapters or no less than
200 pages

7. The grant is non-transferable. All privileges shall be enjoyed by the Grantee himself/herself based on the successful evaluation of the work in progress. A member from the Screening Committee of each category shall be assigned as Reader to evaluate the succeeding materials to be submitted by the Grantee. Upon submission of the positive evaluation of the reader for the second and third tranches, the corresponding amounts shall be released immediately to the Grantee. However, for the fourth tranche, the same will be released only upon completion of evaluation of the completed manuscript by the Reader. Revisions, however, may be recommended by the Reader. Only upon final approval of the completed manuscript shall the final tranche be released to the Grantee.

8. Deadline of submission of application together with the curriculum vitae of applicant and other requirements shall be on October 15, 2009. All applications shall be addressed to:

2009 NCCA WRITERS’ PRIZE Secretariat
Planning, Policy Formulation and Programming Div. –
Institutional Programs
National Commission for Culture and the Arts
NCCA Building, 633 General Luna St.
Intramuros, Manila

Attention: Frances S. Alincastre
Planning Officer III

9. Materials that were not selected shall not be returned anymore.


COPYRIGHT AND OWNERSHIP RIGHT

1. The Grantee hereby grants the NCCA the first option to publish the output of the Grant. The NCCA will have the right to produce or authorize to be produced, for staging, telecasting, broadcasting, or cinema or other forms of exhibition from time to time any output of the writing grant. The NCCA will also be allowed to include the output of the Grant in the NCCA Website. The first option to publish of NCCA expires one year after completion of the Grant.

2. It is understood that the literary material submitted has not been submitted to any other award body or has not received any prize and is not a completed manuscript but a work in progress. Any violation of the guidelines shall mean withdrawal of the grant and any amount paid to the Grantee shall be returned to the NCCA. The award then will be transferred to the person who garnered the second highest vote during the Screening of the materials.

from ncca website.

at 26.

photo by karola klier.

elehiya

SARONG PAG-GIROMDOM
Para ki Josefina S. Nuñez

Igwang sarong Latino Amerikanong parasurat na nagsabi na an pinakamasakit na kagadanan iyo an enot na banggi. Duwang lado nin karanasan an nahihiling ko digdi: an primerong banggi kan mga binayaan o nagadanan asin panduwa an enot man na banggi kan nagadan duman sa estado o kamugtakan harayo sa harong, harayoon sa kinaban.

Kan nakaaging semana, nagadan an sakuyang tiyaon na si Josefina Nuñez o si Auntie Pining. Kaibahan ko an babaying ini sa kadakul na kabtang kann sakuyang buhay. Panduwang ina, enot sa mga katuod ko asin kaiba-iba sa mag okasyon, mapasimbahan man, sa mag cultural events, o minsan ngani sa pagpahayay-aya sa Lolo’s Bar, sa Bichara asin minsan sa CWC. Kayang guyod-guyudon sabi ngani. Pagkatapos kan pirang aldaw na pakikipaglaban (tibaad), dagos nang nautsan an sakuyang Auntie Pining asin sagkod ngonyan dai pa natatapos ining sakuyang enot na banggi. Kulang ngani an espasyong ini tanganing isalaysay an saiyang agi-agi asin naginibohan sa sakuya asin kun paano ko man siya nahiling na mabuhay asin idusay ini sa pagtabang sa kapwa orog na sa mga kapadian asin seminarista, sa mga preso asin sa saiyang mga katuod.

Nabisto ki si Auntie kan ako seminarista pa. Puon kaidto, binuksan niya an saiyang harong para sa sakuya asin minsan ngani kan bako na akong seminarista, pinadagos niya pa man ako giraray. Nag-istar ako saiya nin halawig na panahon asin ginibo niya ako sarong sadiri niyang aki. Kaibahan an saiyang tugang na si Auntie Fe, asin an maku-apong si Jackie, nag-istar kami sa laog nin sarong harong asin nagbilog nin pamilya. Ako para sa sainda asin sinda para sa sako. Sa laog kann harong ni Auntie sinurat ko an dakul sa sakuyang mag rawitdawit, sa laog kann harong ni Auntie, nag-adal ako kan sakuyang mag leksyon, nagtsek nin mag test papers, sa laog kan harong ni Auntie, namati ko an orog na pagpadangat kan mga tawong kayang laktawan an dugo, an pagtubod, an kamugtakan sa buhay.

Kun an pagiging magurang o agom dai naitao ki Auntie, mas orog niyang pinatalubo an pagiging ina asin mamomoton na tawo sa pag-agi nin pag-ako asin pag-ataman sa dai niya man ngani kaano-ano. An buhay ni Auntie buhay para sa kapwa-tawo. Sabi ninda, igwa daang sarong eksperinya na kaipuhan gibohon an sarong tawo—ini an pagsarig sa sarong istranghero sagkod na an istranghero magin katuod, magin kasaro, magin kadaupalang-palad.

Siisay an mahona na sa buhay ko mabibisto ko an arog ni Auntie Pining. Nagin marahay daw siya sa sako ta marahay ako saiya? O marahay lang talaga siyang tawo? Dakul an masabing marahay lang siyang tawo. Sa saiyang kagadanan, may parte sakuyang luhay-luhay man na magagadan, gigiromdomon siya kan gabos kong paggiromdom, sagkod sain, sagkod nuarin. Magigiromdoman ko an saiyang mga istorya kan saiyang pagka-aki, an saiyang mga lakwatsa sa Manila sakay an tren, an saiyang mga nakatrabaho, an saiyang mga istorya tungkol sa mga Amerikanong Heswita asin mga madre kan kolehiyo, an Naga na saiyang nahiling asin pinadangat. Gigiromdomon ko an saiyang debosyon sa Mahal na Ina, an saiyang pagsarig asin pagtubod sa simbahan asin an saiyang karahayan buot. Gigiromdom ko an kalunggay na ugbos niyang ginugulay, an marigoso na sinahugan nin chirizo, an saiyang sopas asin nilabunan na sira, an dai niyang pagkakan nin tilapia, an mga ataman niyang burak, an pagtukdo niya sako nin pagtipig nin gubing, an krismas tree sa harong na pirmi sanang nakatindog, an mga pagiromdom niya sa sakuya na mag-agom n asana kun dai man sana mapadi, an saiyang mga olok, an saiyang mga hapihap kun ako naghehelang, an saiyang matarom na hiling kun sige kong inum pagbabanggi, an gabos sa babaying ini na pinadangat ako na garo sadiri niyang aki. Gigiromdom siya kan gabos kong luha na sagkod ngonyan dai pa aram kun sain matugpa.

BULAN NI BALAGTAS

Second Year hayskul ako kan enot kong mabasa an Florante at Laura ta nasa required readings ini arog kan Noli pag-third year asin man an Fili pag-fourth year. An Ibong Adarna bago ginibo ni Jolina, pigpabasa samuya kan na sa first year ako. Natatandaan ko na dai akong gayong naogma o nakasabot sa pagbasa kan Florante at Laura, nin huli ta dai man ini itinukdo samuya bilang sarong tekstong pampanitikan, kundi bilang istorya kun sain mamakanuod kami nin retorika asin bararila kan Tagalog na dai ko maintindihan kun sa panahon nin Balagtas o sa panahon kan nag-salin kan nasabing edisyon na ginamit mi sa klasrum asin kan panahon na idto. May iba-iba kaming pigbabasasang translations. Siguro mga sampulong Florante at Laura, an iba ngani samuya si komiks edisyon pa. Dai man ini pigriparo o pighiling kan samuyang paratukdo ta ‘baad kaya pareho-pareho naman sana an banghay asin an magiging dalagan kan istorya. Basta dapat dai makakan si Florante kan masisibang leyon asin bako si Laura asin Aladin an magkadagusan.

Bako pa man ako mag-abot sa pagbasa ki Balagtas na kaidto ribong kami kun Balagtas o Baltazar, pigtukdo naman siya sa elementarya bilang an Dante kan Filipinas, bilang pinakamaorag na parasurat kan saiyang panahon. Saro sa mga bayani na dai ginadan sa Bagumbayan asin an payo igwang dahon nin laurel asin nasa bintig kaidto na dyes sentabos. Aram ko ini ta digdi ako tinukdoan kan sakuyang ama na mag-adal nin kasaysayan, sa paagi nin pagtuom kan mga tawo sa sintabo. Pamuso si Balagtas sa mga linya na nagpapahayag mapapadapit sa pagkamoot. Sa mas pigtutubodan na pagbasa sa saiyang sinurat, an kahadean kan Albanya ibinaing man sa estado kan Filipinas kan saiyang panahon. Nagin man siyang muhon kan sarong tradisyon nin panulaan sa satuyang nasyon sa paagi kan pagsurat asin pagbasa kan mga rawitdawit na ini. Sa ngonyan kadaklan satuya nasa panahon pa man giraray ni Balagtas kun hinihiling an dapat na pagsurat asin pagbasa nin rawitdawit. May sadiri ining kumpas asin pagtaram kan mga linya na bako naman arog kaiyan an pagtaram niyato. Sa sarong libro ni Virgilio Almario pigtukar niya an istorya asin kaibahan kan Balagtasismo asin Modernismo sa panulaan kan Filipinas. Mantang nagtutubod akong dai ta kaipuhan na lingawan si Balagtas, siring na dai man kaipuhan lingawan si Dante minsan an kadaklan satuya dai naman nagtutubod sa kamurawayan o gagamban, langit, impyerno o purgatoryo, kaipuhan na itukdo sa mas bago asin mas ‘malikhain’ na paagi si Balagtas. Kaipuhan na siya balukaton sa kasaysayan na ginibo na sana siyang malipot na imahe nin mga parasurat rawitdawit.

Sinasabi na kita daa sarong nasyon nin mga pararawitdawit, mas dakul kitang poets kisa sa nobelista o parasurat-osipon. Siguro nin huli ta halipot sana an rawitdawit, alagad nin huli sa kahaliputan na ini man gayod, halipot man buhay asin interes na itinatao niyato sa pagsurat nin rawitdawit, sa pag-adal kaini asin sa kun paano kaini tinatawan nin kapahayagan an satuyang mga buhay. Nagsusurat kita alagad dai kita nagbabasa, sarado kita sa tradisyon asin rawitdawit kan ibang nasyon o kan ibang rehiyon. Dai nababakal na gayo an mga libro kan mga rawitdawit kun baga man hahagadon sana ini. Maray pa an baduya saka fishball pigbabakal. Alagad, dai magagadan an tradisyon nin pagrarawitdawit dawa pa ini malugi sa merkado, dawa pa lingawan na ini kan banwaan asin mabua o magpakaburat na sana an mga makata. Ibabalik giraray kita sa panahon kan mga berso, sa panahon na kakaipuhan ta an tataramon asin kun paano niyato ipapahayag an mga yaon sa satuyang buot asin isip bilang mga tawo sa kinaban. Siring ki Balagtas na sa panahon na dominante an Kastila asin an Latin bilang mga pinakapoderosong tataramon, pinili niyang magsurat sa tataramon kan mga sinakop, kan saiyang tataramon na Tagalog. Kun kaya sa bagay na ini, importanteng muhon si Balagtas sa kasaysayan kan panitikan sa banwaan na ini, kaipuhan na siya giraray na pag-adalan asin basahon. Sarong magayon na proyekto iyo na matawan siya nin tultol na dakitaramon (translations) minsan sa anuman na Bikol asin mabalukat sa parehong kasaysayan na pigtutukdo siya bilang sarong anino, bilang harayoon na bitoon na pinapagal kita sa pagtingag.

An bulan nin Abril, Bulan ni Balagtas sa Filipinas asin ini man Bulan kan mga Para-rawitdawit. Dai ining gayong pigtatawan pa nin rarom asin kolor. Sa Bulacan asin sa Manila, igwang mga selebrasyon sa pagiromdom ki Balagtas, siring man sa iba pang parte kan kinaban, na piggigiromdom an Abril bilang Month of Poetry and Poets, ini man an bulan na namundag san Ingleserong si Shakespeare na siring ki Balagtas nagsurat sa Ingles sa panahon na an dominante iyo an tataramon kan Iglesya. Sa mga pararawitdawit, mga parabinwit nin berso, sa mga biko-bikong salog kan satuyang rehiyon, yaon an sakuyang pagtagay asin pakidumamay.

bagong rawitdawit

MATA

Kun dudukliton ko an sakuyang mata
asin mahiling ko an gayon kan mga ini,
kun sa kun pa’no tinipon kaini an liwanag
asin an mga imahe kan sakuyang rawitdawit,
kun pa’no ako pinaturog sa imbong asin diklom.

Hihilingon ko an mga saradit na ugat na yaon digdi
patunay kan sakuyang tinagaman asin ginikanan
siring kan sakuyang apoon na lalaki
na dai naggamit nin antipara sagkod mautsan
o sa apoon kong babaying may rigmat
na garo sa kitkilat an paghiling orog na kun
ginagadan an mga langaw na minatugpa
sa saiyang dai napipilang balos.

Hahanapon ko an mga rason kan mata
kan mga dai paghiling nin diretso sa kamera,
‘baad may mga iwinalat na gira an panahon
sa mga pagpapasipara ko sa magkapirang bagay
arog kan surat na parong alkampor, layas na burak,
arakiak, o magin an isla kan Daruanak
na enot kong nahiling sa sarong pangiturogan.

Hihingowaon kong simbagon an pirang hapot
arog sa kun pa’no ko nagibong hilingon an mata
kan damulag kataid an natiyanan na bubon
asin an gadan na kahoy nin balaigang,
Kun pa’no ako nakakakan dawa minalaog
sa isip an buklat na mata kan orig sa karnehan
o an mga mata kan alabado sa simbahan
asin idtong mga matang pigtuod na magtaram sa laog
kan mapapas’it asin mababawang sinehan.

Kun dai ako matatakot sa dugo
asin makakayanan ko an kulog
kan sadiring pagduklit,
kun dai ako mag-aalangan sa kinaban
asin sa kun ano an sasabihon sakuya
kan mga tawong makakahiling sa sako,
saka ko pa sana maaraman an tunay
na kahulugan kan sinasabing kagayonan
na dai kaipuhan nin anuman na panalmingan.

March 30, 2009* Iriga

AN HAPON NI HARRY POTTER

Nangingirit ako sa laog kan sadiri ko kan enot kong pag-atendir kan graduation sa unibersidad kun sain ako nagtutukdo. Duwang okasyon sana an natatandaan kong naggamit ako nin toga, kasu pagtapos kan Grade 6 asin sa hayskul. Nasundan ito kan Sabadong Hapon kun sain sa giraray nahiling ko an nagraralayog na banderitas, an makokolor na toga asin an mga ranggo kan inadalan, an mga medalya asin diploma asin an mga haralawig na diskurso na minaikot sa diskurso kan paglaom, pagtubod asin an pagkamoot sa Bikol.

Bilang sarong ritwal, an graduation ceremony igwang manlain-lain na simbolo na nagtutulod nin magkapirang pagpapakahulugan. Yaon digdi an paghiling kun ano an edukasyon arog baga kan pagiging liwanag, susi, o lisensya kaini sa pag-atubang sa kaabtan, sa puturo. Yaon man digdi an mga maserbing panalmingan, mga tataramon nin kadunongan na itinatao kan sarong midbid asin respetadong tawo. Magin pribado o pampublikong eskwelahan igwang sadiring bisyon asin misyon kun paano pipilion an mga mataram sa mga graduation ceremonies na ini. An iba mga alumni, an iba mga midbid na tawo arog kan pulitiko, negosyante, asin iba pang pwedeng may koneksyon sa eskwelahan. Dai ta man manenegaran na an panahon na ini, iyo man an panahon kan pangangampanya. Dakulang katipiran na ini sa mga pulitiko, na ngonyan pa sana binabasog na an satuyang mga mata kan saindang tarpaulins asin streamers na nagpakuriyat sa satuyang mga kalye. Ini an mga bagong monumento, ini an mga bagong pana’awan kan banwaan na kulang sa kritikal na paghorop-horop.

Mantang pighihiling ko an mga estudyanteng nagpaparaso asin nagpaparetrato, nagigiromdoman ko an karakter ni Harry Potter asin an saiyang kinaban bilang repleksyon man kan sarong akademya. Kun pano an siring na gubing (toga) agid sa mga pigsusul’ot kan mga nasa kinaban ni Harry, nagpapahiling sana kan hararom na impluwensya kan pansulnupan na pagbado-bado sa satuyang sistema kan edukasyon. Kaya ngani, sabi kan kataid kong maestro, mas marahay talaga an ‘sablay’ na gamit kan mga nagtapos sa Unibersidad kan Filipinas, bakong mainit, simpleng disenyo asin praktikal. Alagad, dawa mainit asin impraktikal, pigtitios asin piglilibang na sana kan kadaklan an sadiri, sa pagtext, pagparetrato, pag-isip gayod na sarong beses sana man ini sa sarong taon, asin ‘baad an kakanon pagkatapos kan seremonya.

Sa sakuya, simbolikong marahay an paggamit kan toga na agid ki Harry Potter, enot digdi an imahe mismo kan akademya—na digdi, arog ki Harry, pigtutuklas kan mga nag-aadal asin kan mga paratukdo an saindang mga kakayahan. Ini an mahika na nasa gabos na naghihingowang mag-adal. Asin sa parte kan mga nasa faculty, orog na kaipuhan, iyo an kapangyarihan kan pagsiyasat o research na kinakaipuhan na darahon sa mas halangkaw na lebel asin bako sana sa paagi kan mga theses na minolino baga o pigpabakal nin tolo piso, magkaigwa sana nin titulo asin ranggo. Kun kaya an kapangyarihan na ini, dai minatalubo asin iyo na mismo an nagkakawsa kan pagruro kan sarong akademya o unibersidad. Orog na kun an akademya dai minaluwas sa sadiring kweba kaini, na an anino sana an pigpapaniwalaan na imahe kan reyalidad asin bako na an liwanag na nagkakawsa kan mga anino. May mga unibersidad, pribado man o publiko, na naging inbreeding an nangyari sa mga paratukdo asin sa nagpapadalagan mismo. Sinda-sinda an nagtuturokdoan. Daing tultol na Faculty Development Program nin huli ta an kadaklan kan kwarta pigbabaranga pa giraray kan pamilyang may sadiri. Kun igwa man pigserserbihan an unibersidad, iyo ini an mga political gains na maitatabang kaini sa saindang angkan sa paagi nin pagbukas nin mga scholarships asin iba pang programang makakatulod kan saindang political na agenda. Alagad bako sana sa pulitika, pwede man na magin sarong negosyo an unibersidad, sarong dakulang business enterprise asin pareho kaining kinakakan an sistema kan edukasyon sa satuyang rona.

Mantang pighihiling ko an mga estudyanteng saro-sarong nagpapaso, pighahapot ko sa sadiri ko an manlain-lain na hapot, puon sa personal sagkod sa mas mahiwas na kahapotan arog kan, ‘Natukdoan ko daw an mga estudyante ko nin tultul asin hararaom? Anong trabaho an naghahalat sa sainda? Siisay digdi an malingkod sa Bikol? Siisay an mahali asin dai na mabalik pa? Siisay man daw an matukdo? Pira na an bados o an nakabados sa mga ini? Mga hapot na dai ko tulos-tulos masisimbagan, mga hapot na daing kasigurohan kun manunumpungan ko nin simbang. Alagad, kun igwa man na kaipuhan na tungkosan gayod sa mga hapon nin kahapotan, iyo na an pagtapos sa eskwelahan saro sanang lakdang tanganing mas mapakusog an buot sa pag-atubang kan dakula pang kinaagahan, sa pagtubod na mapaparahay asin mahahanap man nanggad an kahulugan kan buhay. Ini an tunay na kapangyarihan, an mahiling an posibilidad kan satuyang pagkatawo asin mahimo ini susog sa satuyang mga kamawotan asin paghihingowa. Ini gayod an sarong leksyon sa hapon na garo kita nasa kinaban ni Harry Potter.