WATZ RONG WID INGLESH?

An tataramon saro sa bagay na pigdudurulakan ngunyan. May mga tawong nagtutulod sa pagmukna kan sarong pambansang tataramon na iyo ngani an Filipino na garo pighahadean kan sarong etno-lingwistikong grupo na iyo an mga Tagalog, mantang an ibang rehiyon nagsasapo kan makuring paghiling sa saindang tataramon bilang hababa asin daing kakayahan na makisabayan sa mga dominanteng tataramon arog kan Tagalog asin Ingles. Kaya may nagsasabi na paruro na an Bikol lalo na idtong mga nasa sentro arog kan Naga baga. Alagad dai man ini totoo ngani ta sa kadaklan na parte kan satuyang rehiyon, yaon pa man an tataramon. An pagkakaigwa nin sentro nagpoon sa kitid asin sadit na pag-isip siring kan pagsakop kan mga Kastila na mahihilingan sa siste kan patronato real. An pagmukna nin sentro kan kapangyarihan, minahimo nin bansag tanganing ipahiling na an sa luwas bilang hababang klase, layas. Sa kaso kan Pilipinas, binabaranga kita kan manlain-lain na tataramon na mas dakul pa sa partido pulitikal na saro man sa nagbabaranga sa satuya. Kun hihilingon, sa Bikol sana, manlain-lain man an tataramon asin an iba digdi nagagadan na nin huli sa kawaran nin nagsusurat asin sa dai paggamit kan tataramon nin huli ta mas inaako an ibang tataramon arog ngani kan Ingles na ngunyan sa paagi kan sugo ni Gloria Arroyo asin pag-iyo man kan DepED nakabalik na bilang medium of instruction sa satuyang mga eskwelahan an Ingles na iyo pa man an nagungurog sa akademya, sa negosyo asin sa media. Ngunyan, naribok si mga tawo na nagtutulod kan pambansang tataramon nin huli ta nangangahuluguhan ini kan padagos na dominasyon kan Ingles sa satuya na iyo pa man nanggad an tataramon kan mga poderoso asin mayayaman. Mantang nagkakaribok sa sentro na iyo an Manila, an mga rehiyonal na organisasyon dai sanang gayong ribok nin huli ta indikasyon ini nin kakulangan sa parte kan mga nagtutulod kan pambansang tataramon. Enot digdi iyo an pagbutog-butog kan mga Tagalog na dai basta-basta aakoon kan mga yaon sa Bisaya na bago pa mag-abot an mga Kastila nagiiriwal na bilang mga tribu. Nin huli kaini dai man nakakakua nin dakulang suporta an grupo nin huli ta dai pa man nangyayari kun ano an tunay na Filipino na satuyang tataramon na susog sa konstitusyon iyo an katiripunan kan mga tataramon sa Filipinas. Nin huli kaini orog ta palan na kaipuhan na paurogon an sadiring tataramon bago kita makahimo kan pambansang tataramon. Sa rehiyonal na lado, nangangahulugan ini nin pagpa-uswag kan mga tataramon sa Bikol bako sana an ginagamit sa Naga o Legazpi kundi si mga banwaan na igwa man sadiring leksikon asin ortograpiya arog baga kan tataramon sa Buhi. An pagpapakusog napuon sa padagos na paggamit asin pagsurat sa sadiring tataramon. Ini ngunyan an dakulang a’ngat sa satuya iyo na kun pano gagamiton o papakusugon an sadiring tataramon sa pwersa kan poderosong Ingles na sabi kan sarong kritiko-parasurat na si Gemino Abad naku’a ta naman na sakupon. Sa hiling ko, positibong anggolo sana an ginamit ni Abad alagad dai ta pa man giraray na manenegaran na kita an orog na sinakop kan tataramon. An pagbaybay kan mga tataramon Ingles sa salang ispeling, sa ibang pagtaram, sa ibang kahulugan dai nangangahulugan nin pagsakop kan sinakop, kundi simpleng kapatalan o kapahayagan na dai pwedeng itao na puro an tataramon nin huli ta mayo man kaiyan. Bakong sala an pag-adal sa Ingles nin huli ta iyo na ngani ini an ginigibo kan satuyang mga kahimanwa sa Asya. An mga singkit nag-aadal na mag-Ingles mantang kita man, naghahabo, ini an sabi kan sarong parasurat. Alagad, kun hihilingon, an mga Koreyano, an mga Hapones asin an mga Intsik, bago sinda nag-adal sa ibang tataramon, pinakusog muna ninda an saindang mga tataramon kasabay kan pagpapusog kan saindang nasyon. Sa kaso kan Pilipinas, iba man, dai ta binutasan an tataramon na makakapalangkaw sa satuya sa paghiling kan kinaban asin kapwa ta Pinoy. Pigpipirit tang maging damulag sa ibabaw kan udo kan damulag. Sa kadaklan kan mga Pinoy na nakakataram Ingles pira sana an igwang kakayahan na isipon an sadiring tataramon asin ipahayag an saiyang paghiling, an saiyang pangiturogan, an mga nilalaoman sa sadiring tataramon? An pagtalikod sa nasyon, napuon sa pagtalikod sa tataramon. Bakong sala an makanuod nin ibang tataramon bagay na mabukas satuya nin dakul na opurtunidad alagad mas makasupog an sabay sa pag-ako kan ibang tataramon, iyo naman an pagtalikod mo sa saimong sadiring tataramon. Garo ka kaiyan nag-agyat ki bisita tanganing mag-erok na sa harong mo sagkod na lupigan an sadiring mga aki, puon sa matuwa sagkod sa nguhod. Kun kaya nahihiling ko na sabay sa pag-adal ki Ingles, enoton ta munang suportahan an mga lakdang na ginigibo tanganing itulod an tataramon na aram kan satuyang dila. Sa bagay na ini hilingon ta an kinaban bako sa panan’awan na kita an garo nagiging istranghero. Ano an satuyang prayoridad? Ano an dapat na paurogon? Ini an dapat niyatong hapoton. Dai kita matakot na mabayaan kita sa dalagan kan kinaban kun ini nangangahulugan nin dayupot asin makahulugan na paghiling sa sadiring kamugtakan. Buksan ta sa mga kaakian an pag-adal ki mga mayor na tataramon sa Filipinas. Tukdoan ta muna sindang magtaram ki Hiligaynon, ki Kapampangan, ki Ilokano, ki Tagalog, ki Bisaya, sabay sa pagpakusog kan rehiyon na iyo an minahimo kun ano an pambansa.

KATIYAKAN

Sa harap ko ngayon ay ang kulay asul na langit
na maaaring kulay itim ngayon sa Maynila
dahil sa nagbabadyang bagyo.

At malamang pula ito sa ibang bahagi ng mundo na umuusok pa rin
ang huling bomba at ang yapak ng kombat ay nag-iiwan
ng parang kalansay ng isang suanoy na hayop.

Nakakatuwang isipin na ang katiyakan
sa akin ngayon ay mistulang mga ulap na lamang
na naghuhugis laruan, salamin, sugat o kaya’y mukha ng birhen—
malamang sabihing isa itong aparisyon at naghahangad
na ibaba ang tuwisyon sa kolehiyo.

Tiyak na mapapangiti tayo sa ganoong uri ng himala na hitik
sa bayang nakikita o nagpapakita ang banal sa takong ng sirang sapatos
sa kinakalawang na yero, sa sahig, sa isang tansan
at maging sa tubig ng isang inidoro sa isang bahay-aliwan.

Maaaring hindi ito sang-ayonan ng pilosopong santo—
itong kontradiksyon na nararanasan na sasabihin ko
sa’yong umuulan sa aking kanan, samantalang ang lupit
ng sikat ng araw sa kaliwa. Himala na nga ba itong matatawag?

Hindi man malinaw sa akin kung ano ang katiyakan—
Inaamin ko naman na tanging pananabik lamang ang katapat
na gamot sa sugat na dala ng pagbabago sa mundo.
Hinihintay ko pa rin ang paghahalo-halo
ng pitong kulay sa bahag-hari.

Kay Eduardo Calasanz

An retrato kua ni Murat Harmanlikli hali sa http://www.zonezero.com/

PAABOT NA LIBRO HALI SA SARONG ARROGANT PA!

Abangan an pagluwas kan librong ini ngonyan na taon!

THE ARROGANT

photo by Carlo Arejola, another arrogant.

MABUHAY AN MGA ORAGON!

Pagkatapos kan play na Batang Rizal. Congrats Christine!


Sa opisina ni Christine Bellen na dinalan mi an musical play
na Batang Rizal sa PETA Theater.


With Manoy Bien Lumbera sa ICW


Pagkatapos kan lecture, yaon si Abdon Balde,
si Vic Nierva dangan si Gen Asenjo.


Kaibahan si Gen Asenjo.

Lumbera Lecture sa La Salle

KABULIG Convention Meeting
Sa harong ni Jo Bisuna, sa Baao.

translation

Bienvenido Lumbera
PAGROKYAW SA MGA KURATSA

Paladan an mga kuratsa.

Sa banwaan na ini sinda sana
an daing kasagkoran.
Dai ninda kaipuhan an mga pulis
tanganing magin toninong an buhay,
ta pigtutugotan ninda an kada saro
na parehong mabata asin paslo.

Sa diklom asin kauslaan an kaibahan ninda
dai man nagpipili nin panira.
Dai man sinda nagtatanom,
o minagusi, aro-aldaw yaon pa man
sa komidor na igwang piyestang nakahanda
o minsan saen na kusina na gusto ningdang dumanan.

An mga kuratsa dai man nag-gagansilyo
lalo na an magha’bol.
Alagad hilinga an sul’ot na gubing
na nakapatos sa hugakon: gamit na an
kan an kuratsa kan ini ipinangaki, dai ninda
kaipuhan na kaherakan pa.

Kun saen muya nindang mag-erok, duman sinda,
Mayong kinakapurisawan na renta.
Dai ninda aram an tataramon na ‘ebiksyon’
Siisay man kaya an magugusto sa pagsasadiri
kan labot sa harong na inierokan ninda.

Sa gutom asin buwis daing mga pakiaram,
an gibo sana padakulaon an angkan.
Sinda minsan mag-tambay sana,
mabubuhay pa man,
kun mahib’og an basura,
tiba-tiba sa ganansya.

Pasil sana na gadanon ta halipot an buhay,
kaya dai dapat katakutan.
Sarong kupsit sana kan ilong nakakagadan,
takong na marikas, panrapadong patpat—
an sagiwsiw na paghilig kan kulog
iyo man an ultimong kagadanan.

An buhay kan kuratsa halipot sana kun ibareta,
alagad kun an sarong tawong tios magadan
ta suminuko na sa labi-labing kagutoman,
an mga kuratsa nagbabaray-basay pa man
sa mga kubyertos kan mga mayayaman,
sa makusog na matali asin tios na nagadan.

Dakitaramon ni Kristian S. Cordero

PAGROKYAW SA TATARAMON

Buhay an pagsurat sa Bikol asin an siisay man na nagsasabing nasa salang direksyon ini o gadan ini, kaipuhan nin mas huruhalawig asin hararom na pagmansay sa bagay na ini. Totoo na igwang mga panahon na ini natagalpo asin haros dai na makahiro nin huli sa mga pangyayari asin tawo man sana na imbuwelto sa pagpapalakop asin pagpapauswag kaini. An urolay manungod sa tataramon kan Bikol, Naga man o sa Rinconada, sa sentro o sa mga bulod, sa saod o sa telebisyon kaipuhan nin odok na pagriparo hali sa satuya asin igwa kitang kanya-kanyang katungdan na inaako o itinatao kan panahon sa satuya. An grupo nin mga parasurat sa Bikol na midbid sa pangaran na Kabulig-Bikol, sarong grupo nin mga parasurat na nagsusurat sa manlain-lain na tataramon alagad nangungurog digdi an pagsurat sa Bikol, an pagpadangat sa Bikol. Nahihiling ini sa saindang mga kolektibong paghiro asin mga lakdang na ginigibo tanganing orog na masiyasat an orag asin gayon kan tataramon. Inaako kan grupo na an pagbayubo kan tataramon na iyo an puso kan kultura, bakong solong katungdan kan mga parasurat kundi kan gabos na naghihimati asin naggamit kan tataramon na ini. Sa kaso kan Bikol, totoo na inaako ta na an saralak na impluwensya na naipapahiling man pati sa posisyon ta manungod sa tataramon, alagad dai ta paglingawan na sa kadaklan na banwaan sa satuya nagpapadagos pa man na gamiton an tataramon. Sa mga sentro kun saen naghaharalo an dominanteng kultura kan luwas asin kan inabotan nang laog, mahihiling an bagay na ini asin bako man ining signos nin kadaogan o ano pa. Pwedeng hilingon na normal an prosesong ini. An imahe na nagluluwas sakuya iyo an sarong tusong hayop sa atubangan tan a pwede tang atamanon o pwedeng lagbuwon. Pwede kitang magin pamaon o an parakawat. Arog man kaini an kaso kan tataramon niyato ngonyan na nag-aako nin manlain-lain na impluwensya. Sa sarong parasurat, dai niya maisusuhay an saiyang konteksto sa bagay na ini asin pwede ining mahiling sa saiyang mga obra. Hihilingon kan iba na an parasurat na ini nagpapasaluib kan tataramon na puro, kan tunay na Bikol, alagad an paghanap nin puro, saro man nganing ‘modernong imahinasyon’ kun ano dapat an tataramon. Pwedeng an bagay na pagsasaralak kan mga tataramon, hilingon na kadaogan asin kapangganahan kan luwas laban sa laog asin an parasurat, an media, asin an iba pa sektor kan banwaan an dulduon kan ibang tawo sa pagpapabaya kan pangyayari ini, alagad sa ibong na lado, an pagpabaya pwede man na gikanan nin bago, nin alternatibo asin mas hararom na pagsiyatsat kan reyalidad na ipinapahayag kan tataramon. Kadakul kan nagsasabi na gadan an Bikol, mga gadan naman sa mito kan saindang panahon. Sa katapusi, dakul pa an pwedeng sabihon sa isyu kan tataramon asin sa puntong nagkakaigwa na kita nin pag-orolay dapit digdi, ini sarong indikasyon na buhay an tataramon na dapat tang ipagrokyaw. Sa panahon ngonyan, an mga parasurat sa Bikol nagdadakul, na nagtutubod sa orog na pagpapauswag kan tataramon na Bikol sa paagi nin pagsurat sa Bikol asin sa iba pang tataramon na sabot asin aram kan mga Bikolnon. Pwedeng akoon kan mga parasurat an hambugon/oragon na imahe siring sa mga pulitiko, sa sakuya marahay na an hambugon kisa sa putikon, sa maging kabulig kisa magin parabutong, para-iwal, an magin kritiko kisa tatasador(a) na dai naman nakabase sa reyalidad kan paghiro kan mga bagay-bagay sa Bikol. Sarong a’ngat an minaluwas ngonyan na sa pagsurat sa Bikol, na kaipuhan nin radikal na bagong panan’awan. An kakayahan kan mga parasurat na gamiton an ibang tataramon bakong ulang kundi tabang tanganing mas magin mahiwas an pagbalangibog asin pagpapararom kan satuyang literatura. Manlain-lain an posisyon sa bagay na ini, alagad sa katapusi, minaluwas na dapat na pas paorogon an pagsurat sa Bikol. Kaipuhan an pagsalingoy asin an pagpadagos na pagpulso sa satuyang panahon na ngonyan mas ginigibong komplikado kan manlain-lain na ‘-ismo’ asin ‘-asyon’. Sabay sa pilosopiyang Bikol, yaon an literatura, asin sa kontemporanyong dalagan, igwa na kitang mga tumatawo digdi. May mga mag-iinarte, babalikan an saiyang panahon, mapahiling giraray sa sirkulasyon, maratak, maraway, mabutog, nin huli sa pag-abot kan mas bago, mga hoben na bukas sa kadunongan asin sa orog na ikakarahay asin bakong pusikit sa sadiring kabuahan, na mas nagtutulod kisa nagbubutong, na boronyog sa pagpadangat kan Bikol.

PAGKAKAN NIN SADIRING SUKA

PAGKAKAN NIN SADIRING SÚKA

Siring kaini minaluwas an pigsasabi kan sarong kolumnista sa ibang dyaryo manungod sa mga parasurat sa Bikol na ibinaing kami sa mga pulitiko na garo baga pigpapaluwas na nagdudurulak kami sa katungdan na dai na pa sa saiya minsan pigplanuhan lutuon kaibahan kan saiyang amigong saro man na bako sanang bantugan na batugan kundi putikon. Sa ngonyan mas nahihiling ko na nagigin malinaw para sa mga parasurat na kaipuhan kan grupong Kabulig na makisabayan sa dalagan, sa pagpadagos na pagbayubo kan tataramon asin ini dai kayang ulangon kun siisay pa man na nagsasagin-sagin sana man sa pagpadangat sa tataramon gamit an lente kan saiyang disiplina. Bilang sarong grupo nin parasurat, dai nawawara an pagiging indibidwal kan mga parasurat asin ini minaluwas sa pagkakaiba kan opinyon asin sa klase buda kalidad kan mga sinusurat. Alagad sa pagkakaibang ini, masasabing may sarong nagbubugkos sa mga parasurat asin bako ini sa kun ano man na ambisyon kundi sa pagpadangat sa tataramon, sa rehiyon Bikol. Kun pigdududahan an pagpadangat na ini, mayo sa posisyon an kolumnistang ini na dai man nganing bilog na proyekto na nahaman para sa Bikol. Kun igwa man, mayo akong nadangog apwera sa mga padaplis niyang padangog sa kun siisay an may nahahaman. Tatsador asin bakong kritiko an kolumnistang ini asin dai kaini nasasabotan na sa diretso niyang magsurat manungod sa dalagan asin buhay kan tataramon na Bikol, siya mismo an saro sa nagtatalikod, nagpapasaluib kan tataramon sa kadakul na bagay. Kinakakan niya an sadiring súka sa paagi kan pagratak sa mga nangyayaring paghiro sa Bikol. Makusog an pagmati ko na kadakul an mga tawong arog kaini sa Bikol, idtong mga para-iwal, parabutong asin bakong kabulig, pa-uli. Asin may tolo akong bisto na puros sana man hangaw an ginibo. Kun magtaram sinda garo sinda mga oragon alagad mayo man ining mga produksyon asin kun igwa man pig-iilumloman sana man an buyon nang sugok. Sarong a’ngat an minaluwas ngonyan na sa pagsurat sa Bikol, kaipuhan na radikal na magkaigwa nin bagong panan’awan. An kakayahan kan mga parasurat na gamiton an ibang tataramon bakong ulang kundi tabang tanganing mas magin mahiwas an pagbalangibog asin pagpapararom kan satuyang literatura. Manlain-lain an posisyon sa bagay na ini, alagad sa katapusi, minaluwas na dapat na pas paorogon an pagsurat sa Bikol. Kaipuhan an pagsalingoy asin an pagpadagos na pagpulso sa satuyang panahon na ngonyan mas ginigibong komplikado kan manlain-lain na ‘-ismo’ asin ‘-asyon’. Ngonyan na nakabuhi na an Kabulig sa lindong kan dating NCCA Literary Coordinator asin sa iba niya pang alipures, mas lalo lugod na mabayuboan an literaturang Bikol asin digdi minalaog an pangangaipuhan para sa mga parabasa, paratukdo asin kan bilog na banwaan tanganing mas paorogon, padangaton an sadiring tataramon. Sabay sa pilosopiyang Bikol, yaon an literatura, asin sa kontemporanyong dalagan, igwa na kitang mga tumatawo digdi. May mga mag-iinarte, babalikan an saiyang panahon, mapahiling giraray sa sirkulasyon, maratak, maraway, mabutog, nin huli sa pag-abot kan mas bago, mga hoben na bukas sa kadunongan asin sa orog na ikakarahay asin bakong pusikit sa sadiring kabuahan, na mas nagtutulod kisa nagbubutong, na boronyog sa pagpadangat kan Bikol, asin bakong siring kaidtong sarong tawo sa alegorya kan kuweba ni Platon, na dai man ngani nakaluwas sa kuweba, alagad kun magtaram, naglilitanya nin manlain-lain na signos na garo baga si Madam Auring.

PURGATORYO


Pagkatapos palipasin ang dapat sanang pag-idlip
sumagi uli, silang mga patay sa isip,
na parang telang dumadampi sa isang hiwa ng alaala.
Kagaya nang naunang gabi, sinimulan kong isipin
ang kanilang pangalan,tinangkang bigkasin
ang kinasanayang pagtawag sa kanila na parang nasa kapit-bahay
lamang ang mga ito at hindi naaksidente
o kaya nama’y binangungot sa loob ng seminaryo.

Nagreresponsaryo ako nang may biglang kumatok.
Istranghero sa alanganin at maalinsangang oras.
Humihingi ng malamig na tubig.
Kung maaari lagyan ng tipak ng yelo.
Pinatuloy ko siya kagaya ng pagtanggap ko sa telegrama noon
na naglalaman ng maiksi at diretsong mensahe:
nahulog at pumaimbulog ang kanyang katawan sa dagat.

Oo.

Katawan lamang ang tingin ko sa bagay na iyon
na inuwi nilang nasa loob ng kahon.
Hindi iyon ang tatay.

Kinausap ko ang istranghero na nagsimulang lagukin ang tubig,
halos gawing baso ang pitsel. Natuwa ako sa pananabik niya
sa tubig kaya kinausap ko na siya tungkol sa mga patay na nalunod.
Ganito ang kanilang pangalan, kuwento, kamatayan,
anibersaryo, huling pamisa, habilin at saan sila nakalibing.

Sinabi niyang naiisip niya rin ang mga patay.
Hindi rin siya napapatulog
kaya nagsimula siyang mag-alaga ng isang aso
na noon ko lamang palang napansin na kasama niya.
Nasa tarangkahan ito. Kulay puti na parang balahibo ng manok.
Gusto ko sanang makikipagtitigan sa aso kaya lamang ay natakot ako
sa maaaring makita o magpakita sa mata nito. Parang itong lobo.

Inalok ako ng istranghero kung nais kong sumama sa kanya.
Maghahanap pa raw kami ng tahanang magbubukas
upang magpainum ng malamig na tubig. ‘Yong may maraming yelo.
Sumama ako at hindi na nagpalit ng damit.
Kinuha ko ang isang pirasong buhok na nahulog sa kama,
itinapon sa isang basurahan na tila may butas ng kawalang hanggan.
Dahan-dahan kong isinara ang pinto.
Nagsimulang tumahol ang aso.

An ladawan hale sa www.zonezero.com

BEATRIZ SAW SHOW

Senador na si Chiz asin nanggana an Bikolanang si Bea Saw sa Pinoy Big Brother Season 2. Mantang an ki Escudero sa lado kan pulitika an kapangganahan man ni Bea nakatuon sa bitoon kan showbizness na sa Pilipinas dai man harayo an koneksyon. An pulitika igwang showbiz asin an showbiz igwa man pulitika. Pwedeng magin presidente si Chiz, pwede man na mas magin sikat pa ki Nora Aunor an Bea nin huli ta sa panahon na ini, bako naman gayong rarom kan arte an pighahanap kundi an kadipisilan na arogon an ngirit arog kan ki Bea asin kun hanggan saen an gibohon mong iskandalo asin intriga. Sa panggana ni Bea, nagin na siyang sarong spectacle, sarong imahe na pwedeng magladawan kan saiyang henerasyon asin kan kamugtakan kan banwaan na saiyang kinakaayonan asin bako sanang ini sa Bikol o sa Pilipinas kundi sa mas mahiwas na kinaban na abot kan telebisyon. Kun iisipon, an siisay man na maglaog sa bahay ni kuya, nagigin nang sarong spectacle o rakdag na papakinabangan tanganing gibohon na bagong pagkakan, paon sa mga paslong sira sa dagat kan konsumerismo. Arog kaini nagdadalagan an sistema kan showbiz dangan pulitika sa satuya, na dipisil man talagang ikurit an diperensya, apwera na sana ta an mga showbiz personalities pwedeng magbado ki mga usong moda sa fashion mantang an mga pulitiko, limitado sa pormal asin nakatagamang barong. Alagad bako naman ining totoo sa gabos na oras. Tubod ako na apwera sa pagiging makusog na tingog kan oposisyon, nakatabang na marahay an pagsul’ot nin maong ni Chiz sa saiyang mga campaign posters. Hilinga na sana kun na-state of the nation address, nabado man nin ingrande an satuyang mga pulitiko sa kamara asin napakarhay ta oras na ini, sarong limitadong pagkakataon na mahiling sa kamera.
Kun iisipon, an kamera an saro sa mga bagay na dai kita tuod, nali kun baga. Kun kaya, pigpipirit na ruripon kan isip ta kun pano kita mahihiling man sa kamera, sa sadiri tang pelikula o pasali. Kaya minsan nagkasulo na, nagbagyo na o nagtuga na an bulkan, an mga Pinoy, napahiling man giraray sa likodan kan nagbabareta asin minakaway. Asin sa limitadong pagkakataon na ini, napapakusog sinda, nabubuhay asin minangirit nin huli ta haloy na kitang nagngangalas, bihag kan liwanag kan kikilat na nagluluwas sa kamera, kan momentong garo pamagol ini siring na kaya kaining ikulong sa lente an oras. Asin bako kitang istranghero sa istorya kan mga tawo na nagin marahay an buhay sa puon kan saindang pagluwas sa telebisyon o pag-atubang sa kamera. Arog man kaini nagiging spectacle ngonyan si Bea, an Bikolanang nagmawot na itulod an saiyang kapangganahan nin huli sa pamilya. Lamang sa bagay na ini si Bea nin huli ta an ABS-CBN nagpapamidbid na an kada Pinoy na nagdadalan sainda, kapamilya na minaluwas na karibal kan GMA 7 na midbid bilang mga kapuso. Sa bagay na ini, istratehiya man o dai, nagibo ni Bea na ipahiling an pamilya bilang sentro kan buhay nin sarong tawo n minimidbid ini bilang saiyang pinaghalian asin pinagkakautangan nin buhay asin boot. Ini an pigriribok kan iba pang spectacles sa harong ni Kuya, ta sinda igwa man kanya-kanyang pigpapaluwas na representasyon kan kompleks tang pagkabuhay.
Hilinga an pagkamoot ni Bruce sa garo bruhang si Wendy (an bagong Lavinia/ Bella Flores) na sa kahuri-huri idinusay an saiyang kapangganahan sa Dios (Tandaan: sinabi niyang ‘to God be the glory’, pagluwas niya), an Mickey na simbolo kan mga akin in duwang rasa (saro Pinoy) na mas pinili an republikang ini, asin si Gee-an na sarong aki nin mayaman na binago kan eksperinsya niya sa laog. Asin siyempre an kuya sa bahay, an mala-dios na nakakahiling kan gabos, na agid sa nobela ni George Orwell kaidto, sarong spectacle man, nagkakawat sa imahinasyon kan henerasyon na ini bilang sarong simbolo nin all-in- one reality na kayang saboton an emosyon asin an isip kan tawo sa saiyang harong. Asin si Bea na bida sa saiyang istorya, na nagsasabi satuya na ‘follow your dreams, na sa satuyang pangiturogan nagngingirit, nagtatais nin lapis asin kun minsan iniisip tang marahay pa siya, kun kaya nagmamawot man kita na magalaog sa harong tanganing magkaigwa man kitang sadiring show na sa panahon na ini iyo an uso, iyo an uwak na nagpipiyesta sa satuyang kamugtakan. An spectacle na arog ni Bea asin kan iba pang housemates, malaog nin pirang taon o halawig na panahon sa satuyang memorya asin ini an saiyang show, ini an rakdag na didila-dilaon kan kadaklan sa satuya mantang sa lamesa kan bangkete nagkakarakan an mga kapamilya, an kapuso, iiba ta pa an government channel, an kasabwat.

BIRTHING

Paabot na...

bagong rawitdawit

HULYO

Kagayon kan banggi.
Pinapano kani ginigibo
na an gabos garo mga anino—
an mga puro kan dahon dai naghihiro,
an linya kan kuryente garo mga sablayan
mantang an kolor nagsasaralak,
anyil, pula, itum, abo
sagkod an gabos magin saro.
Ini an kapangyarihan
kan tuok na pag-ako kan liwanag,
an magwaras kan diklom
na kinukugos, na hinahapihap
na garo baga pinapatugtog na sonata
sa tahaw kan basa-basang oma
mantang an bitoon pasaro-saro
nang nagluluwas sa labot na langit.
Sa luwas kan sakuyang bintana,
nagbabago an gabos sa kada hangos
napapara an iba sa kada kiling,
sa panahon na ini nag-iitok nin marikas
an kinaban alagad dai napapara an kalayo
sa ina na nagsasapna, sa ama na igwang daso.
Kapot-kapot kan duros an gabos.

KANSER

KANSER
Duwang bagay an minalaog sa isip ko kada bulan nin Hulyo. Enot, ini si bulan na itinalaan na Nutrition Month sa mga eskwelahan. Tanda ko pa na kan ako aki pa sagkod nganing abot sa hayskul na igwang mga inaandam na programa mapapadapit sa okasyon na ini, kun saen ipinapasabot sa mga eskwela an halaga kan marahay na salud sa paagi kan pagkakan nin marahay asin masustansyang kakanon. Puon sa paggupit nin mga retrato nin masisiram na pagkakan, pagtuom kan Grow, Go and Glow Foods asin pagsurat nin mga rawitdawit manungod sa pagkakan nin gulay, pag-inom nin gatas asin pag-ehersisyo, an mga ini an mga bagay na dai ko nalilingawan minsan ngani nag-abot na ako sa punto nin pag-aabuso kan hawak sa paagi nin bisyo arog kan pag-inom, pagmatana asin pagpalihis nin pagkakan asin pag-ihi. Sa ngonyan, minsan an mga patalastas nin mga betsin asin iba pang pampanamit nagpoon naman na ilaag an gulay sa saindang recipe alagad siyempre tanganing mas manumit asin makuang kakanon, kaipuhan na isalak an saindang produkto. Dai man nin komersyal na puros gulay sana an pigpapabakal, mayo pa man pinakbet o tsapsuy na all in one. Kun baga man nagkakaigwang patalastas an mga gulay iyo ini si pagluwas kan saindang mga presyo na garo market guide.
Sunod na bagay na nagigiromdoman ko pag-Hulyo iyo na an zodiac sign na Kanser, na hona ko kaidto helang sana alagad pwede man palan na magin pormasyon kan bitoon asin maging zodiac sign nin tawo. An salud asin an helang na kanser konektadong marahay nin huli ta sagkod ngonyan an kanser an saro pa man sa peligrosong helang dawa ngani igwa naman na mga bulong asin teknolohiya na ginagamit tanganing malabanan an siring na helang. An helang na ini garo kasag na minalaog sa hawak ta por medyo gayod kan satuyang kapabayaan, minaabot sa satuya tanganing hidalion an pag-abot kan kagadanan o katapusan nin buhay. Alagad, minsan sa tahaw kan siring na helang, minalataw an mga istorya kan mga nakakabuhi sa helang na ini asin dakula an pagtubod ninda na ini nin huli sa sarong milagro, dakulang biyaya hali sa Dios. Dakula na kitang nadangog asin nahiling na arog kaini na minsan sa kadaklan kan helang sa kinaban, an espirito kan tahaw, an pwersa na nagtutulod saiya tanganing mabuhay, maisog pa man giraray, mabinino. Asin an siring na reyalidad sa tawo, an sa hiling ko an labi ka lipotok na rason kun tano padagos kitang nabubuhay dawa ngani an kinaban nagiging makuri na para sa satuya. An indibidwal na salud ngonyan bako na sanang konektado sa pagkakan kun ano an masustansya o kaya an pag-iwas sa anuman na helang kundi iyo na an pagmakulog, pagmati sa satuyang kapalibotan. Sa ngonyan dapat tang hiwasan an paghiling na an salud igwang sosyal na anggolo, siring na an helang o an epidemya nagpapahiling nin sarong signos kan pagkukulang o kauslaan kan sarong banwaan o grupo nin tawo. Dai na tama na pagparalinigan an sadiri sa tahaw kan maating kapalibutan. Dapat niyatong mas isaboot an ginigibong mga lakdang na ikakarahay minsan ngani ginagamit ta na an paghiling na gabos man kita magagadan. Alagad an kagadanan bakong ulang tanganing dai na kita mabuhay tultol. An nangyayaring pagbabago sa kinaban dai maiibitaran alagad makusog an kampanya tanganing padangaton ta an kapalibotan, an kinaban na ini sa paagi nin pagtaong respeto asin marahay na paggamit sa mga bagay na satuyang napapakinabangan. An bulan nin Hulyo minapagiromdom na sa tahaw kan taon, igwa kitang panahon tanganing mag-untok asin hilingon an kamugtakan kan hawak asin kan kinaban na nagsasapo bako sana kan kanser na helang kundi kan kanser siring sa pigtukoy ni Rizal sa saiyang enot na nobela. An saro sa satuyang mga kasag iyo an pagraot sa kapalibotan, sa kinaban na ini. An isyu kan global warming, kan baha, kan iratikong pag-abot kan mga bagyo konektado sa bilog niyatong paghiling sa hawak asin sa kinaban. Sa sadit tang paagi nin pag-asikaso, dayaday asin imbwelto an kagabsan, mayong huring gibo, mayong sayang sa pagmukna ta nin banwaan na igwang pagmati parasa saiyang kapalibutan, nin huli ta an hawak nin tawo konektado o parte sana man kan materyal na reyalidad na igwang kasagkoran alagad an katapusan na ini, pwedeng maabala tanganing padagos na masugponan an satuyang buhay.