PAGPASIRING SA SAUD

Sa saud kan sakuyang banwa
tulak an nagpapadalagan kan gabos.

Pig-hahanap an bulong kan pung’aw
kan dila hali sa tagok kan layas
na prutas sa harayong bulod.

Inaatado an mga ugbos nin dahon
tanganing tawan omay an lumay
kan laway na maharatihit kun hinahalon.

Binabariwas an mga labas na sira
na nagsasagin-sagin na gadan—
agid an saindang langsa sa parong kan salog.

Pigkukuta-kuta an mga laman asin tulang
pigsasalud an dugo, gabos pinapakibangan,
an rakdag, pambahog.

Sa saud, tinitimbang an gutom kan kinaban
lampas parati ini sa nahaman na kilohan.

dakitaramon

Prayer
Franz Arcellana (1939)

Close all open things, Lord.
Open all closed things.

All those who have long received, let them give.
All those who have long given, let them receive.
All those too long apart, let them come together.
All those too long together, sunder them.

Let the wise be fools for once, Lord.
And let the fools speak their minds.
Affirm the long-denied, Lord.
Fulfill the unfulfilled.

PAMIBI
Franz Arcellana (1939)

Saraha an gabos na nakabukas, Kagurangnan.
Buksi an gabos na nakasaradong bagay.

Si gabos na haloy nang nag-aako, tugutan mong mag-tao.
Si gabos na haloy nang nag-tatao, tugutan mong mag-ako.
Si gabos na haloy nang suhayan, tugutan mong magkasaro giraray.
Si gabos na haloy nang magkaibahan, sinda pagsuhayon mo.

Tugutan na an mga madunong,
magin mga bua dawa minsan, Kagurangnan.
Asin an mga bua, papagtaramon
kun ano an yaon sa saindang pag-isip.
Tugutan an haloy nang dai pigtutugatan.
Himuha an dai nahahaman.

Binikol ni Kristian S. Cordero

-saro ini sa mga paborito kong rawitdawit. dakul pa ining mga tinitipon kong pigbabalyong tataramon sa bikol. lugod mag-lawig pa.

PREMIO TOMAS AREJOLA 2007

TA NAGTATALUBO ASIN YAON AN LITERATURANG BIKOL
2007 Premio Tomas Arejola Para Sa Literaturang Bikolnon

Sinasabat nin dakul na kahapotan asin mga pagduwa-duwa asin makuring paglibak sa mga nagtutubod na para-ataman daa kan kulturang Bikol, an pang-apat na Premio Tomas Arejola Para sa Literaturang Bikol nakapahayag giraray na anuman na pinunan kun marahay an bisyon, minapadagos asin minatambo asin ini orog na nagpapatunay na an literaturang Bikol yaon asin naghihiro. Sa ikaapat na taon nin pagrokyaw sa pagpili nin nagungurog na obra sa Bikol, magkapirang paghorop-horop an orog na naglataw tanganing an ginigibong ini sa Bikol bako sanang dahilan nin pagkanali o marahay-sana-sa-puon na sintomas kan pagmating madali kitang panluyahan nin buot asin madara sa kun ano an sinasabi kan iba na dai man nganing konkretong nahahaman para sa satuyang literatura. An Premio Tomas Arejola nakagipaw na gayo sa mga ulang na ini, sa mga a’ngat na ini asin orog pa ining nagpupusog sa pagtao nin pag-omaw sa mga maninigong sinusurat asin susuraton sa mga tataramon kan Bikol.

Ginibo sa Saint Vincent de Paul Auditorium sa Holy Rosary Minor Seminary kan Setyembre 19, 2007, an nasabing okasyon pinadrinohan kan Arejola Foundation for Social Responsibility na pinamamayohan ni Hon. Ramon Arejola, sarong huwis asin kan saiyang mga kapamilya na kompwesto nin mga doktor, cultural worker, paratukdo, abogado asin padi. Sa pang-apat na taon, an nasabing grupo padagos na nagtutulod kan mga bagay na odok na nakakatabang asin nakakapararom kan paghiling kan tawo sa saiyang banwaan asin sigun ngani sa huwis, ‘An literatura an saro sa mga bagay na pwedeng gibohon na panalmingan kan sarong banwaan na nagmamawot na itugdok an pagkasararo na iyo an mabugkos kun pa’no kita nangingiturogan para sa banwaan.’

Sa okasyon na ini man kan pagrokyaw, nagin mayor na tagapagtaram an alkalde kan Naga, si Hon. Jesse Robredo na mapakumbabang inako an pirang eksperinsya kan personal na kasakitan sa tataramon na Bikol. Alagad sa bagong direksyon kan saiyang administrasyon minaluwas na yaon na an panahon tanganing an mga bagay mapapadapit sa tataramon na Bikol paorogon, suportahan asin papagdanayon tanganing makahimo nin sarong tataramon na mabukas nin mga bagong panan’awan. Inagyat niya na sa limitasyon kan satuyang kamugtakan, dai ini nangangahulugan nin katikapoan nin kusog kundi kuanon an pagkakataon na mapahiwas an pagsabot sa paagi nin paggamot sa sadiring tataramon. Inako an pag-abot kan alkade sa nasabing okasyon bilang marahay na sinyal na sigun ngani ki Fabiana Arejola, an ikaduwang pamayo kan Premio, ‘…marahay na iniandam (mo) an syudad sa paaging dai ta man dapat kaipuhan nanggad na lingawan an arte, an kultura. Ta an pagtalikod sa bagay na ini, pagtalikod man sa buhay, sa kagayonan, sa katotoohan na kaipuhan niyato gabos bilang mga tawo, bilang namamanwaan sa maogmang lugar nin Naga.’


Lain sa pagtaong onra kan mga pinakamarahay na obra sa rawitdawit, sanaysay asin osipon, nagtatao man an Premio Tomas Arejola nin lifetime achievement awards sa mga Bikolnon na parasurat, si buhay sagkod minsan si mga gadan na. Sa ikaapat na taon minidbid an kontribusyon kan cultural worker asin parasurat na Lydia Dy-Liacco kan syudad nin Naga asin an inhinyerong parasurat na si Abdon M. Balde kan banwaan nin Oas, Albay. Sa saiyang mensahe, ibiniklad ni Balde an pangangaipuhan kan banwaan nin mga parasurat orog na idtong sa osipon na iyo an nagtatao nin mga detalye asin naratibo na minahipno sa mga bakanteng parte kan satuyang istorya. Sinabi niya na minsan an parasurat naggagamit o nagsusubli na nin ibang tataramon, minabalik pa man giraray ini sa tataramon kan lugar kun sain ‘itinalbong an saiyang inulnan.’ Makangising tinapos ni Balde an saiyang halipot na diskurso sa paagi kan sarong rawitdawit sa arog niyang
‘nagugurang na’ asin tinawan na ngani ki siring an award. Magigiromdoman na an mga tinawan na kan nasabing lifetime achievement awards iyo sinda Maria Lilia Realubit, professor Emeritus kan Unibersidad nin Pilipinas, mga parasurat na si Gode Calleja asin Luis Cabalquinto, an kolumnistang si Levi Aureus asin si Luis Dato kan banwaan nin Baao.

Sa taon man na ini igwang katorseng nagdayon para sa tolong kategorya na hali sa probinsya nin Albay asin Camarines Sur. Magayon na igwa nang nagdayon hali sa banwaan kan Buhi na may halawig na pagkakalain sa ortograpiya asin sa pagtaram. Nangangahulugan ini kan makusog na buot na yaon na sa mga parasurat tanganing tawan nin pagpapadagos asin rarom an sadiring tataramon. Sa mga nagdayon, tolo an tinawan kan mayor na premyo asin sarong honorable mention. Daing gana para sa osipon. Si Victor Denis Nierva kan banwaan nin San Fernando, Camarines Sur para sa saiyang koleksyon na “Antisipasyon asin iba pang rawitdawit’ asin si Jaime Jesus Borlagdan kan syudad nin Tabaco sa Albay para sa saiyang koleksyon ‘ Ini an mga buhay ta’ an nakakua nin bulawan na medalya para sa kategorya kan rawitdawit. Mantang tinawan nin honorable mention sa parehong kategorya si Marissa Casillan para sa saiyang koleksyon ‘Paradakop nin Pangiturogan’ mantang si Judith Balares-Salamat kan banwaan nin Pili, an nakaguno kan mayor na premyo sa sanaysay asin iyong idineklarang Parasurat kan Taon para sa saiyang obrang ‘Ringgaw nin Imahinasyon, Kawat sa Pagtukdo’.

An mga nasabing obra mahihilingan nin orag asin gayon na nagtataong direksyon asin bagong pagpulso sa nangyayaring paghiro sa satuyang literatura. An mga rawitdawit ninda Borlagdan asin Nierva na parehong disipulos kan Aleman na parasurat ni Rainer Maria Rilke (sigun sa saindang sinabi), mahihilingan nin toninong asin hararom na direksyon, bagay na minarayo sa maribok asin pakurahaw na mga berso na kabaing kan satuyang Traslacion. Pilosopikal asin may pagkagamot sa reyalidad sosyal ini an dakulang kusog sa mga obra kan duwang hagbayon na parasurat. Igwa man sindang tibay nin pagpili nin tataramon asin kun paano ini gagamiton sa pinakahalangkaw na paagi, igwang sarong bisyon, siring sa kurtina na inapihap kan duros o mga bayong (gamgam) na abang gigian alagad nailaog sa kulungan. Sa sanaysay man ni Salamat, yaon an sarong eksperinsya nin pagtukdo nin literature, sarong giya ini na pwedeng gamiton tanganing orog na makalaog sa sistema kan akademya sa Bikol na pinepeste pa man giraray nin mga kaisipan na dai pwedeng itukdo an literaturang Bikol ta mayo man ini o kun igwa man, gabos sana man kauslaan, kun kaya mas pinapapaorog pa man giraray an ibang tataramon arog kan Inggles o Tagalog na Filipino daa.

Sa kabilugan, an Premio Tomas Arejola dakulang lakdang na na nagibuhan minsan kaipuhan pa kaining pahiwason an sakop, maglaog sa publikasyon tanganing mapahiwas an komunidad nin parabasa kan mga obra. Alagad, magkakanigong tawan mismo nin pagrokyaw an premyo sa pagkapital kaini an kusog-buot asin an pagtubod na mamomoton pa man giraray an mga Bikolnon sa saindang sadiring tataramon. Ipinapahiling kaini na igwang nagtatambong akdang Bikol na sa ngapit na panahon orog lugod na mamidbidan. Sa pagtiripon kan hapon na idto ipinahayag na kaipuhan an pagkaboronyog, kan lokal na gobyerno na ipinahiling kan alkalde asin kan saiyang duwang konsehal sinda Roco asin Sergio patin an mga miyembro kan akademya arog kan Ateneo de Naga, University of Nueva Caceres, St. Louis de Marillac School, Camarines Sur State Agricultural College asin kan seminaryo tanganing orog na mapauswag an nangyayaring paghirong ini sa Bikol. Yaon man an mga pribadong indibidwal na nagtutubod sa siring na paghiro, mga parasurat asin iba pang mamomoton sa literaturang Bikol na ngonyan minarokyaw kan bagong pagsirang sa panahon na pighahalat ta an darakulang malls asin mga call centers.

MAYO SA PIYESTA

1. Attend ANI launching. nakahilingan giraray si ayer arguelles, si gen asenjo saka si wasi na ka fellow ko kaidto sa UP workshop. Yaon man si vic nierva saka si jason chancoco. tapos si kris berse saka si mark angeles. sa Ani, dakul su mga bikolano kaya tolo lang kami duman, mayo si manoy marne saka si manoy jun na birthday kan aldaw na idto. baad pigreserba na sana su inumun ngonyan na miyerkules

pagkatapos diretso sa katipunan, inuman ki mikael saka ni allan pastrana, another co-fellow. dakul tawo, maray ngani nag-abot si egay samar saka si manoy marx lopez. orolay-olay. tapus nin saro ika banga beer nagpuli na ko sa condo. grabe gharayoon, garo haros nilibot ko si manila kan aldaw na idto. saka nabisto ko palan si sigh, ilusyon ni mikael.

2. nakihilingan ki alvin yapan, sadit sanang tawo pero pano-pano nin kabootan sagkod paghiling para sa kaagahan orog na sa bikol. tinawan niya akong kopya kan saiyang nobela, pinadalan kan saiyang bagong short film asin ta igwang naggamit kaidtong AVr dai mi nadalan si rolyo niya na naggana sa cinemalaya. pigkaputan ko na sana su tropy. dangan nagduman kami sa loyola, dinara ko si 2 libro ni fr. andrew ki fr. kroeger para sa review. tapus kakan kami ni alvin. dakulaon si bangus. masiramon. libre pa ni alvin kaya nagtuga ako, ako naman sa sunod. sakay sa traysikel dangan puli nang condo. dalan pelikula--unberable lightness of being ni kundera. hayop sa banatan. magian sa pagmati pagkatapos dawa parating igwang daing sugpon na hinangos na nagpapahiling an an buhay katipak sana kan reyalidad na dai malinawon.

3. hilingan ki tita dory sa makati. kakan. hablo. tapos puli na. hilingan ki mikael saka ki sigh. kakan. puling bikol. kadakul nangyari kadakul napag-olayan. mga kalag sindang arog ko man na ngangalagkalag.

AUTONOMIYA KAN KULTURANG BIKOL
Kristian S. Cordero

Igwang sadiring osipon an pag-bilog nin osipon. Asin ini sa hiling ko an pwedeng mag-lataw o dai mag-lataw an osipon na ini sa osipon (teksto) na isinurat. Pwede ining mag-lataw sa direksyon kan istorya, sa tibay kan naratibo asin dayalogo asin sa katotoohan sa osipon na isinisiwalat bilang putik, adal, pag-mati o panibagong panan’awan. Pwede man ining dai mag-lataw orog na kun dai man nag-uusip an parasurat kun pano niya isinurat an saiyang osipon minsan parati niyang nasasabatan an mga hapot na siisay an inspirasyon mo? na kadaklan na beses an buot sabihon kan hapot iyo si mahanap kan simbag para sa mga ini: siisay si tawong pig-iisip mo, pigpapadangat mo asin pigdudulutan mo kaining saimong magayon na obra?

Pa’no kun an inspirasyon ko an sadiri ko asin daing iba? Pa’ no kun mayo akong inspirasyon na garo kinatudan ko na sana an siring na proseso nin kausongan, nin kabuhaan? Pa’no kun an parasurat iyo si tawong dai nag-iisip kun siisay pa man kundi an saiyang sadiri na padagos niyang pighihimo, an saiyang hawak na sadiring ladawan kan bilog na kinaban na namamatian niya sana sa paagi kan pag-hiro kan saiyang hawak sa kinaban asin an kapalibutanna pighihiling niya bilang ekstensyon sana kan saiyang dakulaon asin maposibilidad na sadiri? Pa’ no kun an parasurat naghihiling sana sa laog kan saiyang sadiri asin dai sinseryoso an mga ismo kan akademya, an uso asin popular na kultura asin an pan-namit kan ibang tawo? Sain nalugar an parasurat sa siring na sitwasyon? O kaipuhan niya pa man daw lumugar kun siya mismo nakahimo na kan saiyang sadiring kinaban, nakabuhay na nin mga karakter na yaon sa saiyang palibot? Katapusan daw an saiyang pagpuon, an apokalipsis kan henesis?

Kadaklan na beses, sinasabi na an parasurat saro sa nangungurog na putikon, bua, daing gayong saysay kun kaya sa Republika ni Platon, hinali niya an mga tawong ini na nagmamansay sa bulan asin duman pigtutukudan an kamugtakan asin direksyon kan banwaan. Makangalas an ginibong ini kan Griyegong pilosopo nin huli ta garo ini sarong paglatigo sana man kan saiyang sadiri. Bako daw an sadiri niya mismo an pighahali niya sa saiyang republika o sa ibang paghiling an trato ni Platon sa mga parasurat kan saiyang panahon? Sa mga hapot na ini, marahay na simbagon mo na niyato an hapot manunugod sa identidad kan parasurat na sa panahon na demokratiko na kita bako nin huli sa sarong ideolohiya kundi sa kakayahan niyatong makinabang sa teknolohiya, an parasurat ngonyan, iyo na an dakul alagad mayo, an yaon alagad wara. Sabi baga ngani kaan, kun igwa kang laptap ngonyan pwede ka nang mag-surat asin magluwas nin libro kinaagahan. Asin pa’no inilaog an ispisipikong identidad kan pagiging Bikolnon sa unibersal na identidad kan parasurat?

Kompleks asin daynamiko an kahulugan kan parasurat, binabanga ini sa manlain-lain na klase alagad igwang mayor na nagbubugkos, nagtatao nin pagkaboronyog sa mga inaapod kan musa kan parasurat. Igwang mga bagay na natatada o nagiging sukulan na mismo pag-abot kan panahon kun siisay an parasurat. Pwedeng sabihon na an paghiling kun siisay an parasurat, konstrak sana man kan mga dakulang tawo o poderosong institusyon asin sa sarong pag-isip kaipuhan na rumpagon an mga gibong ini lalo na duman sa mga may radikal na pagsabot sa mga ismong dai man ngani nasasabotan. Kun kaya minaluwas na sa kadakulan na bagay mapapadapit sa identidad kan pagsurat, nagigin giraray ining sarong gibong indibidwal, solong paglapigot asin maka-sadiring pag-purga kan parasurat mismo. Sa makusog na pwersa kan konsumerismo asin kan pansulnupan na ideya, nadidiktahan kan mga pwersang ini an mga tawo kun arin an mga babasahon, arin an papaorogon asin dai ini harayo sa eksperinsya kan mga parasurat sa rehiyon. Kaibahan naman digdi an pag-abot kan iba pang midyum nin komunikasyon na sakop kan mass media.

An siring na direksyon bago sanang limitado sa literatura o kultura minsan ngani sa sistema kan ekonomiya asin an klase nin pulitika na igwa kita. Bako daw na kaipuhan ta man na magkaigwang nin autonomiya nin kultura na nagtataong oportunidad sa kolektibong paghiro na an satuyang kultura mahiling asin pakinabangan, magin ladawan kan mismong tawo na nabubuhay asin naghahangos kan kulturang ini. Dai ko ninigaran na an makusog na daguso kan globalisasyon na yaon sa satuyang bangbangan, nagtatao man nin ibang paghiling sa klase nin kulturang igwa kita. Inako, sinadiri ta na, impluwensyado na kita kan arog kaining kultura orog nang gayo sa kaso kan mga syudad na arog kan Naga o minsan an bilog na rehiyon na padagos na naghahanap nin kaabtan sa mga lideres kan gobyerno o sa uslang sistema kan pulitikang igwa kita. Bako daw an autonomiya nin kultura sarong istilo nin pag-hiling muna sa kun ano an igwa kita, kun sain yaon kita, asin pukawon an interes, an buhay sa satuya tanganing siring sa naglilinig nin bagas, mahiling ta an mga tipasi, an binlod asin an mga sadit na gapo na satuyang sinapo sa hayag na pagkalkag. Paano pupunan an nasabing pag-hiling kun gabos kita nakahiling sa sulnupan? Kun an gabos na mata nakaturuhok sa pagluwas bako sa laog, sa buot? Ano an epekto kan sistemang ini? Baka sabihon ini an kawsa kan pagiging purog. Kan pagiging bansot kun kita-kita sana ngona. Dai ako uyon sa sinasabing iyan nin huli ta maray na an purog kisa sa gadan. Gadan nin huli ta dai man lamang naaraman o a nasabotan an sadiri niya, an saiyang kultura na minasakop sa mga aspekto kan sarong pagkabuhay nin tawo sa komunidad asin man an bilog na komunidad sa saiyang mga nasasakopan. Makamundo, makangirhat an sirang nalamos, an gamgam na dinaog kan grabedad.

An autonomiya nin kultura sarong kapahayagan na saboton, paorogon muna an mga bagay na sa saiya kaibahan na idtong mga inako nyato bilang parte asin pakinabangan ini sa orog na ikakarahay, ikakabilog kan satuyang Bikolanong agimad-mad. An autonomiya kan kultura nagtataong direksyon na kaipuhan na mahiling niyato giraray an sadiri ta, an kun ano kita, bako sa lente nin pagiging eksotik o pagiging iba kundi bilang kaayon sa mas dakulang komunidad nin kinaban. Digdi sana kita magigin marahay na parakawat sa dalagan kan sistema. Tapuson ta na an osipon na kita an nakukubahan, natatakot sa satuyang sadiring ladawan. Sigun sa sarong istorya ni Pigafetta na saro sa saindang engkwentro sa sarong isla iyo na atubangon nin tribo asin sarong higante na ginamitan ninda bako nin armas kundi salming sana asin kan nahiling kan higante an saiyang sadiri nagdulag ini sa katakutan. Ini man an nahihiling ko: dai ta napapakinabangan, an satuyang kadakulaan, kakusugan na iyong ipinapahiling bilang satuyang kaluyahan, kasugungan nin pag-isip.
An pagiging iba sa sadiri o alienation asin bako nang marginalization o an pagpapasipara kan iba sa pighihiling na iba an satuyang dapat na runuton. An pagiging iba sa sadiri, an tensyon na pwedeng magdara satuya sa katibaadan o sa sarong panibagong direksyon nin pagsusugsog na iyo an direksyon na sakuyang nahihiling sa pagsurat. Ini an a’ngat sa mga parasurat na Bikolnon.

ANO AN MANGYAYARI KUN MAALANG AN SALOG?

MGA SALUGSOG SA SALOG
Parehong Sulog, Dating Kulog


Paghali sa katedral dadarahon na giraray an imahen kan Ina sa saiyang basilika kun saen mahalat naman ini nin sarong taon bago ma-utro an tensyon asin debosyon, an kurahaw asin pag-arang kan Traslacion. Sarong taon naman ining mahalat kan saiyang mga aking boyadores na mabalik naman sa dati nindang gawi, mga trabaho, sa buhay. An kapiyestahan sa kadaklan na beses sarong paglingaw, sarong pagdulag sa reyalidad, sarong paglinig kan ati, sarong pag-utob kan panuga, sarong pag-arang sa padagos na pag-ataman kan dios. Sa maabot na aldaw, ibabalik naman an imahen sa saiyang basilika sa paagi kan salog na biko-biko. Mahalat na sana ini kan mga paminsan-minsan na pagbisita nin turista, darakulang okasyon kan simbahan arog kan ordinasyon asin an regular na misa aro-aldaw kaibahan naman an mga para-dyaging sa natad kan dakulang simbahan. Arog kaini an dalagan kan buhay sa Bikol in relasyon sa saiyang ina na simbolo na nin kultura asin relihiyosong pagbuhay-buhay kan mga Bikolnon. Arog kaini minabalik sa dating estado an satuyang banwaan pagkatapos kan siyam na aldaw na pagpintakasi. Ano an kusog na minaladawan sa satuyang selebrasyon alagad nakakapanluya sa satuya bilang sarong banwa sa kadakul na bagay? Nuarin nagpuon an sakay sa salog na biko-biko? Ini an magkapirang hapot na kaipuhan ta gayod na masimbagan bako sana sa pagburubugkos kan mga historikal na detalye kundi mismong mahiling ta an kahulugan kan mga simbolismong ginibo asin kinadakulaan ta na sa haros matolong gatos na taon na.

Sa sakuyang huring sinurat para sa kolum na ini binanggit ko na an imahen kan ina bako na sanang limitado sa pagbasa asin pagtubod kan simbahan. Nagsapo naman nin ibang interpretasyon an selebrasyon asin saro na digdi an mas makusog na poder kan lalaki o kulturang machismo sa Bikol. Bagay na pinapatutuhan man kan insidenteng halangkawon an kaso kan incest asin panlulugos sa rehiyon kan mga Oragon. Lain pa kaini, mahihiling na sentral man sa selebrasyon kan ina an salog kan Naga kun saen nagpuon an daan na sibilisasyon alagad sa paglihis kan panahon, nagin na sanang dakulang kali na pano nin water lily (takay). Bako sana man ining salog na ini an nagsapo kan ati asin uslang pagkabuhay kan tawo. Hilingon ta an Pasig sa manila na maski ano pang gibohon na pakolo, mayo man giraray nangyayari. Sa kaso kan salog niyato makangalas na an mga siring na salog igwa pa man giraray kan makusog na kolor kan relihiyon.

Minsan an mga sagradong salog sa India arog man kaini na nagpapahiling gayod kan satuya man na pagiging Asyano o ‘baad nagpapahiling kan sapo kan kolonyalismo na mismong an salog na dating malinaw, naglubog sana asin naribok kan makaabot na sa satuyang rona an mga malungsing istranghero na dara an krus asin espada. Aram ko na limitado sanang paghiling an siring kaiyan na pagbasa sa sitwasyon kan salog. Alagad ano ta minsan ngani okasyon na kan ina, mayo man na ginigibo basang na paglinig, pagmangno sa salog na ini? Ano an ginigibo niyato tanganing an salog giraray na mabuhay minsan sa panahon na garo kita mga talusog na naghahalat kan pag-abot kan SM sa bangbangan ta? Baka minasarig kita na mauran asin dai matugot an ina na arog kaini an saiyang aagihan.

Ano an mangyayari sa debosyon na ini kun padagos na mawara na an tubig sa salog dahil kaining pangkinabanon na tig-init? Ilalakaw ta na sana gayod sa daga? Balik sa dating ruta kan Traslacion na garo baga ini Soledad na. Baka iyo man nanggad an talagang kaipuhan tanganing mahanap ta na an piglubngan kan satuyang mga pangiturogan na sa paglihis kan panahon tinugotan tang matambunan. Ano an pwedeng aksyon na gibohon para sa salog na ini ta hinihiling ta sana kada Setyembre? Sarong lakdang na kaipuhan kan simbahan asin kan lokal na gobyerno iyo an orog na pagmangno sa salog kan satuyang pagtubod. Siguruhon ta na sa pag-abot kan sunod na sanggatos na taon, yaon pa an salog na ini. Sa ngonyan magkakanigong hapoton ta an mga ini: mahiling ta pa daw an kahulugan kan satuyang pagtubod sa malaboy asin maitum na tubig kan salog? Kun malinigan ta gayod an salog na ini, iyan talaga an masasabing milagro kan ina na konektado an satuyang pagtubod sa pangataman kan satuyang kapalibotan, kan satuyang banwaan. Nuarin mapuon an milagrong ini asin kisay mapuon-- sa dios sa tabang kan ina ini o sa mga tawong nagsasabing mga aki ni Ina?



Setyembre 11, 2007
Anibersaryo kan 9/11

PREMIO TOMAS AREJOLA SEASON

Multi-awarded Writer, Pioneering Cultural Worker
to be Honored in Premio Arejola

Writer Abdon M. Balde, Jr. and culural advocate
Leonor Dy-Liaco are this year’s
recipients of the Premio Tomas Arejola Lifetime Achievement Award.

Balde, a native of Busac, Oas, Albay, has won prestigious national literary awards, including the Palanca, Gintong Aklat and the National Book Award. Although written in Tagalog, Balde’s tales are set in the region and distinguished for their celebratory Bikol sensibility. Dy-Liaco, on the other hand, is a Naga city resident and a long-time president of the Kabikolan Foundation Inc. and is a pioneering figure in Bikol cultural promotion and research. They will be presented the Lifetime Achievement medallion and a testimonial plaque at the awards rites of the 4th Premio Tomas Arejola para sa Literaturang Bikolnon on Sept. 19, this year at the St. Vincent de Paul Auditorium of the historic Holy Rosary Minor Seminary in Naga City.

Balde and Dy-liaco were chosen by a committee chaired by Judge Ramon A. Arejola of the Arejola Foundation for Social Responsibility, the body running the annual literary prize. Judge Arejola is the presiding judge of the Daet Municipal Trial Court. The other members of the selection committee include Carlos Arejola, Kristian S. Cordero, Fabiana A. Arejola and Mrs. Amelita Zaens.

The Lifetime Achievement Award was first conferred to Prof. Ma. Lilia F. Realubit, Ph.D in 2004. Dr. Realubit is widely regarded as Bicol’s foremost critic and cultural researcher. It has since been awarded to celebrated poets Luis Cabalquinto and Gode Calleja in 2005, noted Bikolista Levy Aureus and posthumously to Luis G. Dato last year.

Also expected to grace the occasion are the honorees in the Osipon (fiction), Rawitdawit (poetry) and the Salaysay (essay) categories, namely Judith Balares-Salamat, Adrian V. Remodo, Marissa Reorizo-Casillan, Irene L. Taniegra, Jaime Jesus Borlagdan, Ryan B. de los Reyes, Aida B. Cirujales, Eurely P. Arroyo, Jerico Rebadeo, Jhonald A. Caballero, Christine P. Cordez, Victor Dennis T. Nierva. They will be presented the Premio Arejola Diploma of Merit and are eligible to win medallions, the category prize of P2,500 and, ultimately, the Parasurat kan Taon title and P10,000 cash prize. Excerpts of the winning entries will be read during the awards rites by Janet Fabay, Evangeline Pontejos and Merlie Arnante. The public is cordially invited.

ego

ini an gusto kong maka-olay.

SanAG 7

ISANG PAGBULIG SA MGA ORAGON
Mga Binalaybay mula Bikol
Kristian S. Cordero

Kalimitan na ang gawain ng isang editor para sa mga ganitong koleksyon ay limitado lamang sa pagsasaayos ng mga obra ayon sa personal na pamantayan ng patnugot at ang paghahanap ng mga kawing na mauugnay o napapanahong tema na maaaring lumitaw at tingnan sa halos lahat ng akdang iniaambag para sa nasabing publikasyon. Ganito ang naging disposisyon ko sa pagtanggap ko ng mga lahok mula sa mga kapwa ko manunulat na Bikolnon na ipinagdiwang ang balitang bukas ang SanAg sa paglimbag ng mga akdang Bikol. Dito higit na mapapapatunayan ang kahalagahan ng pagiging kabulig ng bawat isa. Hindi naman malayo ang pusod ng Bikol sa Iloilo. Sa muling pamumulaklak ng panitikang Bikol sa huling bahagi ng ikalabing siyam na siglo ay makikita ang malinaw na koneksyon ng dalawang rehiyon sa pamamagitan ni Mariano Perfecto mula Iloilo na nagdala ng unang imprenta sa lungsod ng Naga, ang eklesiyastikong kabisera ng Bikol. Matatandaan na bago pa ang imprenta ni Perfecto sa Naga ay mayroon na itong pinapatakbo sa syudad ng Ilong-Ilong kung kaya hindi naiwasan ang paghahalo-halo at pagkakarooon ng tatak Bikol sa wikang Ilonggo at wikang Ilonggo naman sa wikang Bikol-Naga. Sabi nga ni Maria Lilia Realubit, isa sa pangunahing mananaliksik— a Bikol that is almost an Ilonggo and an Ilonggo that is almost Bikol.
Maging sa panahon ng dekada 50 ng nakaraang siglo ay patuloy pa rin ang ginawang palitan ng mga sulatin sa dalawang pook. Sa isang isyu ng kalendaryong Bikol ay may mga ginawang pagsasalin sa orihinal na Hiligaynon patungo sa wikang Bikol isa na rito ang talambuhay ni Papa Pio XII na sinulat sa Hiligaynon ni Padre Melecio Fegarido na isinalin naman na Casimiro Perfecto na siyang editor at nagmamay-ari ng La Panayana isang imprenta sa Calle Ledesma, Iloilo. Kung babatayan naman ang pagkakaugnay ng mga wika sa Pilipinas, masasabing tila magkakapatid ang mga wika sa Timog na bahagi ng bansa at kabilang na dito ang maraming wika sa Bikol. Kung kaya maging ang salitang kabulig sa Bikol man o sa mga Ilonggo ay nauunawaan bilang kasama, kaagapay, kaibigan sa pagbuhat ng isang layunin upang marating ang ideyal na estado, ang alternatibong dapat.
Pangbuena-manong handog sa koleksyon na ito ang ilang binalaybay o rawitdawit ng mga makatang Bikolnon na sina H. Francisco V. Peñones at Jason Chancoco ng Lungsod ng Iriga, Abdon M. Balde (Oas) Jaime Jesus Borlagdan (Lungsod ng Tabaco) sa Albay, Judith Balares-Salamat at Carlos A. Arejola (Pili), Adrian V. Remodo (Lagonoy) Victor Denis Nierva (San Fernando), Estelito Jacob (Camaligan) at ang seminaristang si Eric Bobis (Ocampo) sa probinsya ng Timog Camarines.
Sa pagbasa sa kanilang mga obra kakikitaan na ito ng mga agarang bahid na palasak na namamayani sa mga paksang tinatalakay ng mga makatang Bikolnon katulad ng mga isyung panlipunan at eksistansiyalismo o ang paraan at pagtataguyod ng pag-iral. Kung kaya kapansin-pansin na lumilitaw pa rin ang sensitibong pakikiramdam sa panahon at espasyong kinakabilangan ng makatang taglay ang kapangyarihang gawing biyaya ang parusa ng mga araw-araw na pakikipagbuno sa mga ordinaryo at kinasanayang tagpo. Ito ang makikita sa mga tula nina Salamat, Bobis at Nierva kung saan mahiwagang ikinukulong ang mga sandali sa pamamagitan ng pagtula. Tahimik at halos parang nakikipag-usap o naglalarawan lamang ng karanasan ang namamayaning boses. Ang kanilang mga tula ay may kakayahang dalhin ang mambabasa sa mga pamilyar na eksena na hindi aakalaing maaaring tulaan o isulat sa bersong matatalinhaga—matalim ang hiwaga. Madalas namang parang nangungumpisal lamang ang naratibo ni Jacob sa kanyang tula. Subalit kakaiba sa ordinaryong pakikipag-usap, naroon ang pagtatangka ng makatang ikulong sa kahon ng tula ang kanyang karanasan at ito’y sa pamamagitan ng paghahanap ng mga angkop na salita na siya rin namang kulungan ng pananaw, bisyon at karanasan. Bilang isang manunulat, ang makata ang siya ring nagiging tagapagtala, siya ang nagbibinyag upang bigyang kahulugan o lalim ang nakakapanlumong trahedya, upang magsindi ng isang palitong puno ng pag-asa at manawagan sa muling pagbuo, sa muling pagtayo ng mga guhong pangarap. Ito ang makikitang tono sa mga binalaybay ni Balde at Peñones: kung ang una ay nagsasalaysay ng lupit ng bagyong puti, ang huli naman ay panawagan o kansyon sa Habagat upang ang pulitikal na diskurso ng makata ay maiangkop sa kalupitan ng panahon na pinapatay/binubuhay ng kawalang katotohanan at makabagong pagtingin sa kagandahan.
Isa pang makabuluhang pagtingin ang kailangang igawad sa binalaybay ni Borlagdan na nagsasalaysay ng kuwento ni Handyong, isa sa mga bayani sa epikong Ibalon. Ang ganitong mga hakbang ay mapupulsuhan sa mga manunulat sa Bikol ngayon na tila isang mahiwaga at matubig na balon ang Ibalon kung saan patuloy na nag-iigib ang mga manunulat ng kanilang pagtatangkang bigyang pag-uugnay ang ating karanasan sa mga kuwentong tila paulit-ulit lamang nating isinasabuhay. Kung tutuusin ilang akda na rin ang naisulat na nakabase o tungkol sa mga mito ng Griyego at maging sa mga alamat ng Timog Amerika. Muli’t muli isinusuot ang blusa, isinusubo ang agimat, tinatangka ng makata na buksan ang kahon ni Pandora o ang mapangahas na pagtingin sa mata ni Medusa. Ang ganitong pagkilos ay makikita naman sa binalaybay ni Remodo na nagtatangka mag-tanong at mag-usisa sa mga sistemang kinasanayan. Sa unang pagkakataon kakikitaan ng ordinaryong sulat ang tula subalit may ipinapakita itong lalim ng emosyon na isa sa mga elementong nasasakripisyo ng mga tulang higit na tinitingnan ang disiplina ng sukat at tugma na madalas maging dahilan ng pagbabangayan na rin mismo ng mga makata.
Mula sa mga mala-epikong tula ni Borlagdan at mga melo-dramatikong linya ni Remodo, narito naman ang mga binalaybay ni Chancoco at Arejola na may taglay na kakaibang sigla at pagkutya na likas na makikita sa mga obrang Bikol mula sa mga tigsik at mga awiting bayan. Sa mga binalaybay ni Chancoco, makikita ang ekonomiya ng salita ngunit buong naipakikita ang mga imahe, ang nais at ang lagusang maaaring magbukas ng iba pang interpretasyon sa pagbasa na para sa akin ay isang katangian ng mahusay na tula.
Isinalin ko sa Filipino ang mga binalaybay nina Remodo, Jacob, Salamat, Bobis at Nierva samantalang ang natitirang lima ay kanilang sariling salin. Isang katangian ng mga kontemporanyong manunulat sa Bikol ay ang kakayahang magsulat sa hindi bababa sa apat na wika. Bagay na tinitingnan ko bilang isang dagdag na pulgada sa pagsusulat. Sa koleksyong ito makikita rin ang iba’t ibang uri ng Bikol katulad ng Oasnon ni Balde, Rinconada ni Chancoco na sinisimulan na ring gamitin upang patunayan na ang pagkakaroon ng maraming wika ay hindi dagok kundi isang tulong sapagkat patunay lamang ito ng mayamang pananaw na nakakubli sa mga wikang ito. Bagamat tinitingnan pa ring isang malaking hamon ang bagay na ito, isang hakbang pasulong na ang ginawa ng ating mga manunulat.
Sa pagbulig sa mga Oragon, inuulit ng mga manunulat ang kasaysayan ng pakikipagtulungan sapagkat higit nating matutuklasan ang pusod na parehong nagdudugtong sa atin at ang muling pagbukas ng mga bagong pananaw na sa ating pagkakaiba, sa ating angking kalikasan ay naroon ang ating pagkakapareho at pagkakaisa na hindi lamang nakatuon sa ‘pakikibagay’ kundi kailangang nasa pagpapalagay ng loob sa kasama, sa kabulig. Bilang bisitang patnugot para sa seksyon na ito, malaking pasasalamat ang nararapat na ihandog kan John Iremil Teodoro sa ginawa niyang hakbang na pagbuksan kami ng pinto na inaasahan naming magagawa rin namin sa aming mga kabulig sa Unibersidad ng San Agustin at sa buong isla ng Panay.


-----
Ilulunsad ang dyornal sa Nobyembre 13, 2007 sa University of San Agustin sa Iloilo.

YAON

Ngonyan na mga aldaw
garo harayoon parati
an sunod kong lakang.
Na pano ako nin katibaadan
na masabat an subang
dai ko kakayanon nin huli
ta tinais ining garod sa diklom
mantang naghihimo
ako nin pangiturogan
na mahamis, na maboot.

Ngonyan na mga aldaw
garo nagiging kapandok
kan saro an saro
asin nagiging pareho
na an saindang ngirit
na garo baga kurag’it nin kikik
sa alanganin na panahon
na nauran-nasaldang,
nalipot, nahalipot
an mga banggi.

Ngonyan na mga aldaw
napapahibi ako sa mga burak
na minabuk’ad sana sa kada aga.
Ta minalaog sa isip ko na mayong iba
na an nakakahiling sainda kundi ako
kaya minagutos ako nin saro, duwa, tolo
dangan sarabay na pigkukurumos.
Dai ko kakayanon
na mahiling sindang naluluyos.

Ngonyan na mga aldaw
itinao ko an kapot kong libro.
sa alabadong sigeng hagad piso.
Kasubago, inangat ko sa karera an relo
Parikasan kami nin paghangos,
Nin paglakang, pakulugan nin suba,
padakulan kinurumos na burak
kaya maandam na ako—
Sabaton mo ako pagkamoot.

VIVA LA VIRGEN!

SI INA TA
Kristian S. Cordero

Bago isipon an pag-abot kan Disyembre, an Katolikong Bikol sibot na sa pag-andam asin pagpintakasi sa saiyang Ina. Sa dokumento kan simbahan, haros matolong gatos na an espesyal na relasyon kan mga Bikolnon sa babaying ini minsan bakong gayo sa kapot niyang aki na iyo an pinapamidbid na dyos kan Katolikong simbahan.Kaya, dawa ano pang kapahayagan o katekesis an gibohon dai manenegaran na an okasyon na ini, okasyon kan birhen, okasyon kan ina. Dakul naman na mga bagay an ginibong paghiling sa birhen bako sana sa lado kan teyolohiya kundi minsan sa iba pang disiplina arog kan antropolohiya, pilosopiya, sosyolohiya asin iba pa. Nangangahulugan ini na an simbolong pigdadara kan imahen bako na sanang limitado sa orihinal na diskurso kan sarong relihiyon. Sa sarong sanaysay na sinurat ni Rolando Tolentino kan Unibersidad nin Pilipinas ipinahiling niya an relasyon kan pagkapot sa imahen sa siring na paagi na nagkaribok asin nagmawot man si mga tawong makapotan an sikat na parakanta kan grupong South Border na kaidto itinaon man na igwang konsyerto sa Naga katakod na ngani kan selebrasyon sa Penafrancia. Kaipuhan na makaduta an sarong deboto ta kun dai nagigi ining dusta, sabi ngani. Igwa pang ibang pagbasa an ibang para-isip sa selebrasyon na ini asin ini nagpapahayag sana na an imahen kan birhen nakagamot naman sa kolonisadong kultura kan mga Bikolnon. Nagluwas man an imahen kan Ina sa mga sinurat puon pa kaidro sagkod ngonyan. Sa nahiling kong dokumento na saray-saray ni Fabiana Arejola, curator kan Museo Seminario, mahihiling na minsan an mga enot na parasurat sa Bikol igwang magkakanigong atensyon na itinao sa imahen. Sa mga kalendaryong Bikol, nagluwas an mga rawitdawit mapapadapit sa birhen. Igwang mga publikasyon an simbahan na iniluwas manunugod sa pagsaysay kan istorya asin mahahalagang kabtang kan debosyon sa paagi nin rawitdawit. Pwedeng magtao ini nin magkapirang suhestiyon asin ini digdi an katotoohan na makusogon na marhay an impluwesya kan relihiyon sa mga parasurat na anas man mga Katoliko o kaya nag-adal sa seminaryo. Kun baga maibabaing na an Ina an enot na musa kan mga parasurat asin iyo man idto an nababagay sa saindang panahon. Bako sana man pati ining limitaho sa imahen kan ina bilang an birhen sa Naga kundi minsan sa ibang lugar sa Bikol o magin sa entering nasyon igwang mga espesyal na selebrasyon para sa babaying ini. Sinususogan man ini kan pagtubod sa mga balyana asin halangkaw na paghiling sa mga babayi bago umabot an mga malungsing istranghero. Kun kaya sa sarong pagbasa, an imahen kan birhen, sarong ladawan na nin kapakumbabaan asin kan iba pang birtud nin mga Kristiyano na ginamit kan mga parasakop tanganing maitulod an agenda nin kolonisasyon sa mas toninong asin makabangag ( ta opium kan masa sigun ki Marx) sa paagi kan relihiyon. Sa kadaklan na bagay na ini, kaipuhan na orog pang mahiling kan mga Bikolnon an imahen bilang sarong bagong simbolo na lihis na sa kolonisasyon kundi bilang simbolo nin odok na pagkaboronyog, odok na pag-sabot kan satuyang kultura. An imahen kan Ina pwede man na magpahiling kan satuyang mga karigsokan, mga helang, mga palyadong institusyon na giraray kitang pigbabahog sa komersalisayon sa ngaran kan relihiyosidad asin bako kan tunay na ispiritwalidad na nakagamot sa mga bagay na mataong katalingkasan sa tawo. An imahen kan Ina igwa nang gira sa mga Bikolnon, sunod sa pili asin sili, sa Mayon asin sa mga bagyo, an birhen an saro sa toreng simbolo kan mga Bikolnon. Dai ta na ini manenegaran alagad igwa kita katungdan na magmukna o maghimo nin mga panibagong kahulugan o magsalingoy sa mga tunay na kahulugan na pigtahuban kan dominanteng pwersa kan kwarta asin bakong grasya, kan bakasyon asin bako kan debosyon, kan pagtiripon nin mga mariribok na istranghero asin bako nin toninong na paglaog sa panahon na orog niyatong mahihiling an sadiri asin an direksyon kan banwaan sa imahen na nababadoan nin bulawan, si Ina ta.

TADI NA!

Finalists for 4th Premio Tomas Arejola Named

Two essays, two short stories and ten collections of poetry are in contention for top honors in the Region’s most coveted literary prize.

This was announced recently by Carlos Arejola, chairman of the Bicol-wide Premio Tomas Arejola para sa Literaturang Bikolnon. The literature award is named in honor of the Bicolano nationalist writer and patriot, and a leading member of the Propaganda Movement and the Malolos Congress.

Cited in the essay category are: “Ringgaw nin Imahinasyon, Kawat sa Pagtukdo” by Judith Balares-Salamat of Pili, Camarines Sur” and “An Dalan nin Pakikisumaro” by Adrian V. Remodo of Lagonoy, Camarines Sur.

The finalists for the fiction category are: “Abaniko” by Marissa Reorizo-Casillan of Naga City and “An Kris” by Irene L. Taniegra of Pili, Camarines Sur.

The ten poetry collections cited this year are as follows: “Ini, an mga buhay ta” by Jaime Jesus Borlagdan of Tabaco City; “Tinalbong ko su Tibabong” by Ryan B. de los Reyes of Baao, Camarines Sur; “Mga Tigsik” by Aida B. Cirujales of Naga City; “Agbay a Oras Sana” by Eurely P. Arroyo of Buhi, Camarines Sur; “Paradakop kan Pangiturugan” by Marissa Reorizo-Casillan of Naga City; “Hapiyap kan Kalangitan” by Jerico Rebadeo of Calabanga, Camarines Sur; “Rawitdawit Haleng Camaligan”
by Jhonald A. Caballero of Camaligan, Camarines Sur; “Sa Banal asin sa Mga Tampalasan” by Adrian V. Remodo of Lagonoy, Camarines Sur: “Lagatak sa Riles kan Tren”by Christine P. Cordez of Milaor, Camarines Sur; and “Antisipasyon asin iba pang mga rawitdawit” by Victor Dennis T. Nierva of San Fernando, Camarines Sur.

The said finalists will receive the PTALB Diploma of Merit on September 19, this year at the St. Vincent de Paul Auditorium of the Holy Rosary Minor Seminary in Naga City. The best entries, to be named in said occasion, will receive P2,500 and
the PTALB gold medallion. A grand prize winner shall then be chosen from the among the category winners and will be conferred the title Parasurat nin Taon (Writer
of the Year) and receive P10,000 cash. The public is invited to the awarding ceremonies.

The Arejola Foundation for Social Responsibility, the prime mover of the annual literary tilt, also spearheads the Juliana Arejola-Fajardo Workshop sa Pagsurat-Bikol and the Aldaw ni Ludovico outreach program. The latter commemorates the 1900 ascension of Gen. Ludovico Arejola as over-all commander of Ambos Camarines during the Filipino-American War.

burubareta

nagluwas na su anthology na pig-edit ninda allan popa saka si cirilo bautista. LATAY SA ISIPAN (UST PRESS) tolo kaming taga-Irig, ako, si jason tapos si sonny (pinsan ko). kaiba man si jimple. agku pa kadi sumusunod adtung ANI 33--Philippine Literary Journal, mas dakul na Bikolano sadto. nabayad ko naman su bagong libro ni fr. andrew tapus adtong cover kan bagong libro ni carlo arejola-ngamin pig-disensyo ka oragon na si vic nierva. amu di mga librong abangan ta.