BAGONG PAUKOD

DAING PAYO, MAY MGA IKOG, HALANGKAW AN SWELDO
Kristian S. Cordero

Ini an bagong paukod sa akademya ta ngunyan. An pagkakaigwa ta nin dakul na mga titulado alagad siisay sana man an masasabi tang padagos na nagtutulod asin nagtutukdo. Siisay an mga nagpapadagos tanganing maghimo nin mga pag-adal bako sana si paurutro-utro nang mga tema na an katuyohan iyo an makakua nin mga titulado alagad mayo man sa boot, mayo man kapadagusan na pag-adal. Sa hiling ko ngani, ini an kadaklan na kinakamugtakan kan satuyang mga administrador, sa pribado man na institusyon o an an mga nasa publikong ahensya na kaipuhan na magpupo sa pulitiko, maki-alyado sa mga kongresman, tanganing makua an mga pwesto. An lenggwahe kan akademya, lenggwahe kan kaputikan, kun minsan. Na ini garo sadiring pag-kagaw, balidasyon kan saindang mga ranggo. Kun kaya, sabi ngani kaidto, kadakul tang doktor sa Filipinas, alagad dai ta mabulong an kanser kan satuyang banwaan. Ano an klase nin pagkadoktor na sinasabi digdi? Anong mga doktor an igwa kita? Ako bilang paratukdo naglalaom na mahihimo ko man an mga proyekto ko asin pag-adal ko bilang parte kan akademyang ini, alagad dai man gayod nangangaipuhan an mga titulong ini tanganing dai ko maisurat an mga simtomas na ini. Sa sakuyang eksperinsya, bako man maraot mismo an padagos na pag-adal, ako mismo nagmamawot asin may mga kabisto na tunay talagang aapodon na mga doktor sa saindang kanya-kanyang mga disiplina.

Sa satuya baga yaon si Dr. Danilo Gerona para sa kasaysayan kan Bikol na saro sa masasabing institusyon na kan Bikolnon na pag-adal. Dakul pa an arog ni Dr. Gerona na mga toninong sanang mga naghihiro, mga Bikolnon na padagos na nagiging ehemplo, pagiromdom kan sarong henerasyon na may motibasyon pa nin pagiging sarong tawo, sarong Filipino. Sa panahon ta ngonyan, ano pa man an motibasyon kan mga aki, apwera sa saindang sadiri asin pamilya? Anong mag kinaban an saindang nahihiling?

Siring man, an pag-adal kan sarong iskolar saro sanang pandok, saro sanang pagbukas nin magkapirang pintuan. Nangangahulugan na bukas an a’ngat sa mga estudyante asin mga paratukdo mismo na maglaog sa disiplina kan nasabing historyador, intelektwal, iskolar. Siring man kaiyan an pangangaipuhan kan mga parasurat, kritiko asin paratukdo, kaipuhan nin mga bagong dugo tanganing padagos na buhayon an hawak, an sistema nin mga pag-adal sa satuya. Ini man an pangapodan sa gabos na nag-aadal asin nasa akademya. Dawa ngani makusog na motibasyon an pagdugang kan sweldo, dai man kaipuhan gayod na ini na an maging anino o kalag kan gabos na ekspwerso na itinatao sa pagtrabaho.

Sa hiling ko man, orog na digdi sa satuya sa Bikol, dai kaipuhan na itao na garo tolo piso an mga tituladong ini na garo gabos na kita magigimata na an sarong kalye puros na mga doktor. Kun kaya garo an akademya nagiging pabrika na nin mga doktorado na hihilingon an mga estudyante na garo mga pasyente asin an delikado kaini, iyo na hilingon an mga estudyante na garo mga raot na payo, o blangkong payo na kaipuhan sanang hipnoan o bahugon nin mga impormasyon asin teksto gikan sa libro asin bakong mga tawo na kaipuhan magin katuod, magin kaibahan sa pagbaklay nin pag-adal. Kaya nangangaipuhan kita nin dakul na mga iskolar, nin dakul na mga para-adal asin bako sanang mga estudyante na idudugang ta sa lehiyon kan mga nag-aadal nin mga pang-abroad na kurso. Kaipuhan tang balansehon o mas paorogon an mga kurso sa siyensya asin arte na mahiro sa lokal na kapalibutan. Alagad yaon parati an makadisganar na sitwasyon, dai ini natatawan prayoridad, dai ini pigtatawan nin marahay na pinansyal na insentibo apwera sa kun ano an makakahuthot sa mga natural resources niyato arog kan mga minahan na papadalaganon pa kan mga foreign companies. Ano ta dai kita mismo an maghimo nin kompanya? An hapot na ini kaipuhan simbagon mismo kan akademya na ngonyan pabrika na sana nin mga puturong obrero, mga sacrificial lambs ta, mga OFW ta na sa kapagalan asin sakripisyo sa ibang nasyon, nagbabahog sana man sa mga nawalat, naghihimo nin daing pakilabot na mga middle class.

Nagtutubod pa man giraray ako na oras na magkigwang pagbabago sa akademya puon samga adminstrador asin mga paratukdo asin minsan sa mga estudyante mismo an siring na mga istorya dai na mangyayari: Nadangog ko an sarong osipon kaidto sa sakuyang banwa na igwa daang ina na may darang aking naghehelang asin hinanap an doktor (sa medisina) sa harong tanganing maghagad nin tabang bulungon an saiyang dara-darang omboy. Kan an nakabukas an agom na babayi na saro man palan na doktor (nin pilosopiya!) naghapot pa ini sa ina kun siisay daang hinahanap kaining doktor sa harong ta duwa daa sindang doktor. Nasa ngangaan niya an inang may dara aking naghehelang alagad siring kaini pa an sinapong hapot. Ano an pigpapahayag kan istoryang ini kundi an pagtao nin atensyon sa mga titulo, sa mga ikog kan pangaran alagad dai nang mga payo. Asin ano an pwedeng maglaog na imahe ta kaini kundi sarong makangirhat na klase nin hayop na ngonyan nakatukaw sa saiyang aircon na opisina, nagpipirma nin kadakul na mga dokumento asin naghahalat kan saiyang halangkaw na sweldo.

san buenaventura, retrato ni kristian cordero

Gikan sa Sarong Libro nin Buhay sa Monasteryo
ni Rainier Maria Rilke


Ika, Kagurangnan, na nabubuhay sa ibong na harong—

Kun may panahon, na sa laog kan halawig na banggi,
ika sakuyang pinupurisaw kan sakuyang sunod-sunod na pagpamati—
ini ta: Bihira kong madangog na ika naghahangos.
Aram ko na nagsosolo-solo ka sa laog kan kwartong iyan.
Kun ika mapaha, mayong makua asin madara saimo
nin sarong baso nin tubig.
Naghahalat akong nagdadangog, parati. Ika, magpamati!
Yaon sana ako digdi.

Asin siring kaini, an pader sa satuyang pag-ultanan
manipison. Alagad ano ta dai ini kayang rumpagon
kan hibi nin siisay man satong duwa? Madalion ining
marurumpag,

dai ngani ini matanog.


I,6

********
pinupunan ko ngonyan an sraong bagong proyekto, mga dakitaramon kan mga rawitdawit kan Aleman na parasurat na si Rilke. Sarong panibagong kabtang ini sa buhay ko bilang nagmamawot na magin sarong parasurat sa Bikol.

OFW ASIN LITERATURA

BAGONG EPIKO

Sa huring sinurat ko, sinabi ko an dakulang pangangaipuhan na magkaigwa kita nin mga obra na nagsasaysay kan eksperinsya kan satuyang mga OFW asin mas orog ining marahay kun sa kanya-kanya tataramon ta ini isusurat. Igwang dakulang elemento an paghali sa sadiring banwa na pwedeng magtao nin panibagong paghiling sa mga magkapirang bagay na satuyang pigpipinsar mapapadapit sa satuyang sadiri, sa banwaan asin sa kinaban mismo. Sa hiling ko, an mga OFW mismo niyato kaipuhan na matawan nin suporta para sa pagsaysay kan saindang mga istorya. Ining diasporang ini, an saro sa pinakaharom na bubon na pwede niyatong makuahan nin maisusurat, o iba pang porma nin sining. Nagiromdoman ko an sarong Hudyo na nagtao nin abiso sa saiyang mga kapwa Hudyo kan panahon kan giyera, na suraton gabos, suraton gabos tanganing padagos na maromdoman. Ini man sa hiling ko an kaipuhan niyato ngonyan tanganing matawan kita nin tunay na lawog kan eksperinsya kan satuyang mga OFW orog na baga idtong mga nagbibiyahe sa dagat, an satuyang mga seaman, an satuyang mga domestic helpers, asin kadakul pang mag Filipino na ngonyan iyo an nagigibo kan bagong epikong Filipino. Dai man sinda gabos matatawan nin pagkakataon na magsurat, alagad sa hiling ko, ini an pwedeng gibohon kan mga parasurat niyato ngonyan o kan mga tawong nagmamawot na magsurat.

An taga-Camaligan na si Estelito Jacob, igwang mag rawitdawit mapapadapit sa sarong Japayuki. Asin minsan an iba pang parasurat arog ni Ruth Mabanglo asin ngonyan si Ariel Agcaoili na nagtutulod sa orog na pagpapararom kan pagsabot kan kulturang Amianan. Asin sa hiling ko, nagbabago naman an eksperinsya kan satuyang mga OFW kisa sa eksperinsya ninda kaidto. Aram ta na mas dakul pa man giraray na makumundong istorya, alagad igwang mga istorya man nin OFW na mapatubod satuya kan taal na boot kan tawo, kan paglaom. Bako saro sanang pandok nin trahedya an naratibo kan mga OFW. Pugaon an materyal tanganing sa katapusan matawan kita kaini nin bisyon asin adal na man sa kun paano ta ilulugar an satuyang sadir asin banwaan sa kinaban na ini.

Sa sakuya, muhon man an mga sinurat na tungkol sa mga OFW nin huli ta yaon digdi mahihiling ta an naratibo kan saindang agi-agi. Dai ta ini kaipuhang lingawan alagad igwa pang ibang pandok an istorya. An Ani, an literary journal kan Cultural Center of the Philippines, nagpaluwas naman nin magkapirang isyu na igwa kan tema kan Diaspora asin kan mga agi-agi kan satuyang mga OFW na dai ta naman ngani mahahali an pirang imahe nin dahas na saindang sinasapo na sa paglihis kan panahon, ‘baad nakahimo na kita nin immune system para sa siring na eksperinsya. Classic na an imahe kan pang-aabuso, kan mga trahedya sa pamilya arog baga kan istorya ni Flor Contemplacion o an nagsurat ki Kuya Eddie sa kantang ‘Napakasakit, Kuya Eddie’. Alagad, sa proseso kan globalisasyon, an pandok kan OFW asin kan mga pamilya kan OFW nagbabago naman siring na nagbabago naman an moda nin telekomunikasyon asin minsan mismo an internal na sitwasyon kan mga nasyon na dinudumanan kan satuyang mga OFW.

An siring na paagi nin pagsurat mapapadapit sa eksperinsya sa luwas kan sadiring banwa, igwa na nin halabaon na tradisyon arog baga an jazz music asin poetry sa Amerika na nagpuon sa mga oripon na hali sa Aprika. Kun sain mahihiling, mamati, madadangog ta an pag-agaha, an ludok kan saindang mga pamibi, kan tataramon, sagkod na an mga itum magkigwa na nin pusog na paghiling sa sadiri bilang sarong komunidad nin tawo asin mahihiling na dakula an tabang kan sining sa pagbilog kaini. Ini man gayod an namamatian kan mga expatriates asin iba pang kahimanwa tan a yaon s aluwas, an elemento kan pung’aw an nagtutulod sainda tanganing darahon an satuyang tradisyon duman arog kan Penafrancia.

Sa ngonyan, dakulaon an nangyayari pagtalubo sa literatura sa Filipinas asin nahihiling ko ini. May mga paghadit, may mga dominanteng pwersa pa man giraray na nagtutulod nin pagbilog o pag-canonize kan literatura na nakabase sana sa Manila, alagad makusog an pagtuulod, an pwersa na nagtutulod sa kanya-kanyang parasurat na magbalik sa saindang sadiring tataramon, siring na arog kaiyan an nangyayari sa satuya digdi sa Bikol, na aram kong haloy naman nangyayari, alagad ngonyan sana naghimo nin makusog na pagpabisto, pagrokyaw kan pagkayaon. Asin nahihiling ko na dakula an katungdan asin maitatabang mismo kan mga kahimanwa tang yaon sa ibang nasyon. Sa ngonyan igwang mga Bikol Associations sa manlain-lain na parte kan kinaban, kun ini an satuyang maagyat na suportahan an nangyayaring pagtalubo, pagdakula asin an panibagong interes na nangyayari sa Bikol, dakulang tabang an maitatao ninda asin sa hiling ko ini man an muya nindang ihiras sa saindang mga aki, sa sunod na henerasyon na minsan sa marikas na dalagan kan buhay, muya pa man giraray na magpuli asin magsabot kan pinaghalian kan saindang mga apoon asin magurang. Dai ko pigmiminos an tabang kan mga yaon digdi, an suporta kan satuyang mga parabasa asin mga paratulod, alagad, sa hiling ko, dakula an maitatabang kan mga tawong nasa luwas kan Filipinas, sinda na nagtratarabaho na duman, an saro sa pwedeng magtabang satuya, ta an saindang kapung’awan, an saindang mga kamawotan, an saindang agi-agi, padagos na mabalik sa tataramon, sa kulturang Bikolnon kun sain sinda naghali. Pwedeng sinda mismo an saro sa mga tawo mapabisto kan mga obrang Bikol sa iba pang tawo sa kinaban. Totoo, an parasurat asin an mga OFW, asin an ibang kahimanwa niyato na duman piniling mag-erok, pwedeng magtinarabangan sa kadakul na paagi, sa pagsurat asin pagbalangibog kan bagong epiko.

Retrato Y rawitdawit

'Ano ngani idtong apod sa arog kaining relasyon?', retrato ni Kristian Cordero


PEREGRINO SA CAMBODIA


Kun nakadigdi kuta si Pablo Neruda,
dai siya maagagha kun tano pigtatago
kan mga kahoy an saindang mga ugat
na digdi iyong nakakupot sa templong midbid na
sa pangaran na Tom Raider, an pelikula ni Angelina.
Masuruka kuta gayod si Sarte sagkod na mapano
kan saiyang suka an kinaban nin huli ta digdi
an ugat kan kahoy mas dakula, mas buhay
kisa sa mga sanga. Daing mga bunga
alagad mati an sustansya na nag-aagi
sa saindang pusog na lawas.
Bako lamang duwang pandok ni Janus an yaon—
Digdi, apat na pandok an yaon sa Bayon,
magkatarangod, nakahiling sa gabos na direksyon
asin an pakangirit kan mahib’og na ngabil, mas masikreto,
mas misteryoso pa sa Mona Lisa ni Da Vinci.
Kun an pararawit-dawit na si Rilke nakaigdi asin nahiling
ining mga purutol, tiripak-tipak na Buddha na nakatukaw
sa naga, an pitong payong halas nin kadunongan:
Ano na daw an sasabihon niya sa gurang na hawak ni Apollo,
hahagadon niya pa daw an pagbago nin buhay?

Ngonyan, ako an yaon digdi, parasurat, paratukdo gikan Bikol,
duman sa rehiyon na an pangaran kan bagyo, litanya
asin kan bulkan na dai dapat pangaranan, kan tabios asin butanding,
nagpauran, nagpasaldang sinansan, sinakat an mga gapo,
hiniling, naglaog sa mga templo na nag-oosip
kan mga panahon nin paggaba asin pagtudok,
nin giyera asin katoninongan kan daan na emperyo.
Sa tahaw kan rinibong turista, kan mga retratista
pinili kong maging peregrino, kaolayon an mga aking paratinda
nin kun ano-ano asin magdangog sa kansyon kan mga putol
an bitis, kirit an mata, sa dai kumpleto an mga murong nagtutugtog
sa lambang pag-agi mi palaog sa saindang mga templo.
Sinda an mga bagong angkor, naghahangos, buhay, nakikilaban
sa manlain-lain na pandok nin kapagtiosan asin pagkaoripon
sinda na an mga magurang, tugang, katuod asin apoon
yaon sa museo kan tinaraytay na manlain-lain na bomba asin bungo.

KASAYSAYAN


Makinig:
Sa dulo ay nagbabanta
ang isang bantas
na tinatawag na tuldok,
ang simula ng bawat kalansay
ng titik at guhit na siya ring pagtapos,
ng lahat—isang tahimik na unos,
bolang itim, mga bituin na pinagtatagpi-tagpi
ng ating mga alamat at paniniwala
na umaayon sa guhit ng ating mga palad
isang patak ng dilim na bumabalot
sa buong uniberso at buong puso ko
itong iaalay para sa’yo



Ganito.

muni-muni

Angkor Wat, ni Kristian Cordero

ANG DAAN NG MAKATA


Hindi na bago ang karanasan ng pagtula para sa atin. Natuto tayong magmakata simula ng mapansin natin ang pinakamarubdob na emosyon, ng kagandahan ng sarili o kaya ng iba. Gusto kong isiping vice-versa ang prosesong ito, ang sarili patungo sa kapwa, at ang kapwa patungo sa sarili. Sa simula, naroon ang hiwaga, ang mga munting himala kung paano may mga tao at mga bagay na pumupukaw at ninanakaw ang ating atensyon, ang ating palagay, ang ating pagkatao tungo sa maraming kaisahan. Mabuti na lamang na nang dumating ang ganitong uri ng kalagayan at ‘kaligayahan’, sabihin na natin, ng ating mga puso, o kaya ng ating mga isip ay naroon ang mga salita, ang salitang itinuro sa atin, ng ating mga magulang, ng panahon, ng pagkakataon, ang baul at bukal ng bokabularyo, na humimok sa atin na kasabay ng paglilinaw sa nararamdaman, naroon din tayo, naghahanap ng mga salitang maaaring magbigkis, maaaring tumipon sa ating emosyon, sa ating sarili, sa ating binubuong kaganapan.

Ngunit, habang natututo tayo ng mga salita, nakalimutan o nakakalimutan natin ang karanasan ng unang tibok ng damdamin. Dumami nga ang ating mga salita, ngunit unti-unti naman tayong nailayo sa hiwaga ng ating pakiramdam. Dumami nga ang alam nating wika, ngunit naging tahimik na rin, na parang isang naka-mute na palabas ang ating mga panaginip. Nawalan ng bisa ang salita. Natapos ang ating karanasan sa pagiging makata, sa mga linyang, ‘Ako’y tutula, mahabang, mahaba, ako’y uupo tapos na po.’

O kaya’y naging ordinaryo na lamang ang mga salita, sa dami ng alam nating salita, na hindi na nito taglay ang dating hiwaga na tinalian ng mga talinhaga. Lumalim ang makata, samantalang nalunod ang kanyang mga kasama. Nalunod sa mga salitang inaakalang sapat na, huminto sa pagtibok, lumagay sa tahimik, hininto ang mga pagtatanong, nagmemorize ng mga dasal. Isang malaking pagkakamali para sa akin na isipin na ang salita ay mga titik lamang, higit sa titik, ang salita ay maaring maging tahimik na tapik sa balikat, ang salita ay maaaring isang sulyap ng mata, pakikipagkamay sa isang estranghero sa isang estasyon, isang yakap, isang yapak—payak, ang salita ay maaaring isang Diyos.

Maaaring corny, ngunit sa tingin ko, lahat ng korning bagay sa mundo, kapag tinitigan, ay nanunuot sa laman at tumatagos sa buto. Kung sisilipin natin ang ilang pahina ng kasaysayan ng ispiritwalidad ng tao, marami sa mga banal ang sumulat, umusal ng kanilang mga tula na ngayon ay ginawa ng dasal, ginawang opisyal. O baka lahat naman ng malalim na dasal ay masasabi ngang tula, sapagkat nagtatalik, nagkakasama, ang mga kataga sa pinakamalalim na pagmamahal, pagnanais na landasin ang daan patungo sa ‘Iba’ na maaaring ang Diyos o ang kapwa, ang mga ka-puwang natin. Ngunit marahas ang danas ng dasal, masalimuot ang daan patungo sa ‘iba’. At ito ang isa sa mga karanasan kong ninais kong itala sa isang tula:




Panalangin
Pasintabi kay Rilke
Kristian S. Cordero

Kung nagdadasal ako
mistula akong kandilang
sinisindihan at pilit na
pinapatayo sa isang patag na bato.
Aaminin kong nakakadama ako
ng kakaibang yabang sa pagdarasal,
‘yong pakiramdam na parang iba
rin akong makipag-usap sa Diyos
at iba rin ang pakikipag-usap niya sa akin—
Nararamdaman ko ang kaligayahan na dala
ng magkasabay na paniniwala at pagdududa.
Kung minsan, nagdadasal akong parang
nakikipag-usap lamang ako sa sarili,
na mistulang isang kandila na patuloy
na nagliliyab, dahan-dahan, na nagmumuni-muni
sa harapan ng Panginoon hanggang sa ang patag
na bato, ang mitsa, ang apoy, ang hangin,
ang Diyos ay mapag-isa sa akin
at iniiwanan akong hindi ko kilala ang sarili,
kung ano nga ba ako—
kung baliw, nalantang talbos, kalapati
o hindi tapos na tula.

***

Bago pa man maging semento o lilok na kahoy o stained glasses ang mga taong katulad nina Teresa of Avila, Francisco de Asis, Julia ng Norwich, Francisco Javier o maging si Juan Pablo II ay mga makata muna sila. ‘ Naaakit ako sa’yong pag-ibig/ Kaya’t mahal kita kahit walang langit.’ Sa mga katagang ito ng Heswitang si Francisco, una kong naramdaman kung ano ang pinakadakilang kayang gawin ng isang Kristiyano. Hindi niya kinakailangang maging martir at isiping ang kapalit ng pagsakit ay langit, sapagkat, ‘ ani ni Teresa ng Avila, ‘Diyos lamang ay sapat na’ at ang ganitong disposisyon marahil na ipinakita nila sa kanilang berso, ang humihimok para sa isang tulad ni Francisco de Asis na tawaging kapatid ang kamatayan, ang araw, ang buwan, maging ang ipis, at kay Julia ng Norwich, ang lahat ay magtatapos nang maayos na sinang-ayonan naman ng makatang si : si Gerald Monley Hopkins, na nagsabing ‘ the world is charged with the grandeur of God’, ang Diyos na sinabihan ng Anglikanong si John Donne sa isa sa kanyang soneto, na bugbugin mo ang puso ko, Santisima Trinidad, sapagkat hindi ako magiging malaya, kung hindi mo ako gapusin, at hindi ako magiging dalisay, kung hindi mo ako gahasain. Hindi lamang dito nagtatapos ang listahan ng mga ganitong mga makata at makatha. At ngayon magtatangka kami na sa pamamagitan ng retreat na ito ay muli nating balikan ang karanasan ng pagkatha, sa tulong ng Dakilang Maylika, sapagkat, ang Salita ay nasa atin.

Ilan sa mga tula na naisulat ng mga hinahangaan kong makata katulad nina Rio Alma, Cirilo Bautista, Eduardo Calasanz, Albert Alejo, Rebecca Anonuevo, Rofel Brion, Benilda Santos, Marne Kilates, Mike Bigornia, Jose Garcia Villa at Eric Gamalinda ay maaaring kakitaan natin ng panibagong sulyap ng pag-asa, ng relasyon natin, ng kalagayan natin sa loob at labas ng mga munting samahang ating binubuo at bumubuo sa atin, ng pakikitungo natin sa Diyos, ng mga pag-asa na ating nililikom na parang isang kandilang nasa gitna ng isang unos, at layunin na sana’y sa pamamagitan nito ay maisabi, maisulat, maisigaw, maipakita rin natin ang mga salita, ang mga dasal, ang mga tula na matagal nang nasa dulo ng ating mga dila.

Narito ang isang tula na muling nagpapaalala sa akin ng ilang kataga sa Eklesiastiko. Isa itong huling tula ng makatang si Mike Bigornia, isa itong paghimok na sa pagpasok natin sa araw na ito, sana’y may matuklasan tayong hiwaga na nagmumula sa ating mga kaluluwa:

PANAHON
Mike Bigornia

May panahon ang lahat
Gaya ng iyong minsang pagbalik
sa daigdig ng lumang retrato at himig.
Walang batas sa pagrerepaso ng titik
Lumulutang sa bawat nota at bagting.
At sa daigdig na yao’y
makakarinig ka ng isang tinig
na malambing tulad ng gunita
upang akayin kang muling maging bata.

Magwiwika itong, “hulihin ako.”
Gayong di lahat ay kanyang tinatawag.
Pambihira ang may gayong pagkakataon.

Ikaw na may iba nang estado:
may responsibilidad, may posisyon
Maaaring may hibalang pilak sa noo
at doble-bistang obligasyon.

Subalit may panahon ang lahat.

Binalikan ko ngayon ang gayon ding daigdig
at nasumpungan ko’y bagong kahulugan
ng awit, ng tibok, at maging ng salitang pag-ibig.

-----
Bukal ng Tipan, Taytay, Rizal

TRADUTORRE TRADITORE

Malapit sa dingding ng isang bahay

Malapit sa isang dingding ng isang bahay
na pininturahan na parang isang bato,
nasilayan ko ng maraming pagkakataon ang Diyos.

Ang isang gabing walang tulog na nagpapasakit ng ulo ng iba
ay nagbibigay sa akin ng mga bulaklak
namumukadkad itong taglay ang kanilang kagandahan.

At siya na nawalan ng bait na parang aso
ay muling matatagpuan bilang isang tao
muling ibabalik sa kanyang tirahan.

Hindi ang pag-ibig ang huling silid:
may iba pang kasunod ito,
sa isang walang katapusang daan.

-Yehuda Amichai, Hudyo

SAGRADONG ORAS
Rainier Maria Rilke, Aleman

Ang sinumang nanangis ngayon sa mundo
at nanangis ng walang dahilan sa mundo
ay nanangis sa akin.

Ang sinumang tumatawa ngayon sa mundo
at tumatawa ng walang dahilan sa mundo
ay tumatawa sa akin.

Ang sinumang naglalagalag sa mundo
at naglalagalag ng walang dahilan sa mundo
ay patungo sa akin.

Ang sinumang namamatay sa mundo
at namamatay ng walang dahilan sa mundo
ay nakatingin sa akin.

ISTORYA KAN GAPO

Nagtataram an mga gapo, nagkukururahaw pa ngani, siring sa mga lanob na kan satuyang mga daan na edipisyo na padagos na pigrurumpag kan mga tawo asin man kan mga elemento kan panahon. Sa satuya, magapo an satuyang mga dalan, magapo an satuyang banwaan, magapo an satuyang bagas pa ngani ta sa tinampo ta pa ngani ini pigbibiklad. Magapo an satuyang banwaan na yaon sa pamitisan ki mga nagtuturog na bulkan, mga bukid na yaon sa gayad kan satuyang paghiling. Sa literatura, an imahe kan gapo, ginamit na sa kadakul na bagay. Puon sa marahay na lumang kasuratan, pasiring sa bagong tipan, mahihiling an gapo bilang solidong armas, siring na an mga apoon niyato kan panahon bago an Kristo naggamit ki mga bagay na himo sa gapo.
An gapo an enot na materyal kan tawo. Minsan ngani ngonyan minagamit pa man kita nin mga gapo tanganing halion an satuyang ugsong, linigan an hawak. An Kristo mismo pinatindog an saiyang simbahan sa Gapo, sa matagas an buot na tawong si cephas na inapod niyang Pedro na naging generic name kan kadaklan satuya, sunod sa o bago an Juan. Sa satuyang baul nin kadunongan, yaon an mga ariwaga, arog baga kan an tawong mabunga, piggagapo. Sarong paghiling kan imahe kan gapo bilang armas tanganing mangkulog nin kapwa na nag-aasenso, nin kapwang nagsasakat sa lado o kamugtakan sa buhay. An gapo an gamit kan mga mahuri, kan mga maimon. An siring na imahe kan gapo bilang armas kan tawong mauri katakod man kan imahe kan tawong matagas an puso siring o kisa sa gapo. Dai ko aram kun an mga banwaan niyato na may pangaran na ngonyan na Bato sa Camarines Sur asin Bato sa Catanduanes, nginaran man sa gapo. Dawa ngani iba man an sayod kan Bato sa islang probinsya. Yaon man siyempre an sinasabing “Bato-bato sa langit, an tamaan dai madagit' na konekatado man sa suanoy na osipon kun pano nahimo an kinaban sa giyera kan langit asin dagat na naglaban kan saiyang darakulang alon, mantang an langit nagtapok ki mga gapo na angin mga isla. Kun siisay an nadaog, dai ko aram? Na sa hiling ko ngani, bako man an isyu kan nasabing osipon, kundi iyo na an kinaban, an daga bilang saro sanang aksidente o kaya an elemento kan 'dahas' sa pagmukna, sa paglalang. Na sa iriwal, sa giyera may nahihimo, may minasup'ay na panibagong kamugtakan.
Kun hihilingon an mga detalye kan satuyang edipisyo, nasa mga gapong pinatindog kita nakatindog. An toninong na gapo na sinabing pigsisikad-sikadan niyato alagad, sa huri iyo man sana an itatakop sa satuyang pantyong o sa satuyang lolobnga. Marmol, kun sain isusurat an satuyang pangaran. Napapalibutan kita nin gapo alagad, orog na ining mga darakulang gapo na hali sa bulkan, na hali sa satuyang mga bukid. Makawili-wiling ispion asin makangirhat naman, na an bulkan na nagraraot kan satuyang mga harong, iyo man sana an parehong bulkan na minatao satuya nin pinaka-importanteng materyal sa pagpatindog kan satuyang mga ilumloman, kan satuyang mga pailihan.
Kun sasansanon ta man giraray talaga an mga gapo, makakamati kita nin pagsalingoy, pagpahiling, nin huli ta para sako, igwang istorya an mga gapo siring kan satuyang mga apoon na pinapabayaan ta na sanang maglihis na garo baga mga naparang anino. Alagad, an istoryang ini dai niyato nadadangog, dai niyato pigmamakulgan nin huli sa ribok na hinihimo niyato sa pagtibak, paggiling kan mga gapong ini. Metaporikal asin literal man an pakaintindi mo kan sinabi kong ini, desisyonan mo na sana.

Sa satuya, igwa pang mga gapo na nagtataram alagad dai niyato pigdadangog, mga daan na simbahan na piggaraba nin huli sa ambisyon kan kura na magkaigwa nin proyekto na ipagbubutog-butog sa obispong igwa man nin edifice complex, mga daan na kudal kan daan na panahon, mga gurang na edipisyo na sa ambisyon kan mga pulitiko tanganing magkaigwang dealings sa mga contractor, kaipuhan nin paggaraba o kaya sistematiko na sanang pagpabaya o pagbaya. Kun dadangogon asin pagmamakulgan ta kuta an mga edipisyong ini, an mga gibo sa gapong ini, nahihiling ko na igwa pidaso sa satuyang pagkatawo bilang indibidwal asin sarong banwaan, an mahihipnoan.
Sinasabi, dai daa kita naggamit kan gapo tanganing isurat, ikurit ta an satuyang mga istorya, dai ta kinalabos an satuyang mga osipon sa satuyang mga gapo, na arog baga kan ibang kultura, nin huli ta baka an satuyang mga apoon, haloy na nagtubod sa balaog kan tataramon, sa binino kan oralidad, sa pagpapasa-pasa kan istorya sa tawo sa tawo asin biglang uminabot an kolonyalismo na hiningowang raoton an satuyang daan na panahon tanganing magmukna kan saindang negosasyon asin proyekto. Kaidto an gapo nagin na sanang mga toninong na lanob, malipot, harayo sa satuya. Alagad, dai digdi natatapos an relasyon kan tawo sa gapo, kan saiyang gamit, siring na dinaog ni David si Goliath sa paagi nin sadit na gapo, arog man kaini ipinapahiling si Darna na naghahalon kan saiyang agimat na gapo tanganing giraray na magtaram, giraray na iligtas an banwaan sa kamot kan mga maraot an boot.
Alagad haloy pa an pagbalik kan gapo sa satuyang agimad-mad, aagi-agihan ta sana, papasipara, rurumpagon kan satuyang mga lideres, tanganing itulod an sadiring mga interes. Asin kakalburuhon, pipinturahan, tataraytayon sa satuyang tinampo, gigibohon na makolor tanganing itago an tunay na kamugtakan kaining padangat na banwaan, magapong kinaban.