PELIKULA, PILUKA, PITAKA

Hindi ito Indie

Siring na binabago kan teknolohiya an terasa kan arte, nangangahulugan man ini nin pasil, madaling medium para sa kiisay man na magmawot na ipahiling, ipabakal, ipabasa an saiyang gibong sining. An radikal asin tunaw na tinutungtungan kan teknolihiya an nagtatao nin demokratisasyon kan nasabing paghiro na dati limitado sana man sa may mga kakayahan na mag-adal asin magsuporta kan nasabing arte orog na sa Filipinas na an arte katakod sa imahe kan elitismo, kan mayayaman, kan relihiyon o anupang poderosong institusyon na pighihiling na suhay na direksyon sa arte na napapakinabangan, katakod kan buhay o functional. Kun dati an arte kaibahan kan pagbuhay-buhay, kan pag-oma, kan pagsira, kan pag-laog sa mga estado kan buhay, nagkaigwang pagbabago kan an arte magin nang paagi kan dikit na tawo tanganing palatawon an saindang halangkaw na posisyon. Kun kaya igwang makusog na paghiling na an arte, iyo sana si mga obra maestra na nakadukot sa lanob kan mayayaman, mga antigong ukit.

Alagad sa paglaog kan modernong panahon orog na kan agresibong dalagan kan teknolohiya, nagkaigwa nin manlain-lain na direksyon asin saro na digdi an pagbalik sa tinutubodan na orihinal na estado kan arte, na para asin kaya ining gibohon kan gabos, kan banwaan. May mga pagtubod man na an pag-abot kan teknolohiya nakahimo nin mga panibagong grupo nin mga ‘aristocratic’na pig-aapod ta nang ‘technocratic’. Dai man nanggad napatag kan teknolohiya an gabos na lebelo nin satuyang sosyal na kamugtakan, kaibahan digdi an ekonomiko-pulitikal na istruktura. Alagad, may nagkakapirang nagtutubod na mas dakul man na binuksan na pagkakataon orog an sa mga hoben, middle class, OFWs, an mga advancements sa teknolhiya arog baga kan internet, asin cellular phones, asin an mga digital cameras. Kun kaidto an mayaman sana an may retrato o pira sana an photographer, ngonyan an pag-abot kan kamera asin mga cellphones na igwang kamera nakatao nin suhestiyon na gabos na pwedeng maging retratista, artistic man ini o basta igwa sanang itago. Hararom an layers kaini orog na sa panahon na dai man nagpapahuri an pilosopiya asin iba pang disiplina sa pagtao nin mga diskurso mapapadapit sa pagbabagong ini.

Sa panahon man na ini, nag-abot an inaapod tang ‘independent films o Indie’ na pighihiling na bagong paagi tanganing mailigtas an pelikulang Filipino sa luma, gasgas, remake asin andam nang putahe na tinatao sa kadaklan na paradalan kan mga darakulang film studio. May mga positibong komento na nagsasabi na ini an panahon na may orog na nagiging exploratory an mga filmmakers, hoben, asin impluwnesyado naman kan mga diskurso sa luwas asin laog kan nasyon. Dakulang ginhawa an mga pelikulang ini sa mga paulit-ulit asin makabentang pelikula na tinatao satuya asin tinutugotan man kan MTRCB na takot man na magbuntog sa lawod, nin huli ta ini sarong state apparatus pa man giraray asin bakong kompwesto nin puros mga artista na nagbabangko sa ideya na an sining nagbubukas, nagduduman sa mga dai pa honahon na teritoryo.

Sa pagluwas kan mga independent films na ini, nagigin naman fad asin paagi kan mga artista (lalo na an mga baguhan) na dati dai maako o masuporta sa mga arog kaining proyekto tanganing mas orog na maipahiling an rarom kan saindang arte na pwedeng maging lehitimasyon orog na kun ika nagpupuon-puon pa sana. Alagad bako sana ini nangyayari sa kinaban kan mga pelikula na sa satuay iyo man an ‘showbizness’. Igwang dakulang pagluwas sa mainstream an mga indpendent films, na igwa naman ining award giving body (na may sadiri naman na pulitika, ta gabos man), asin minsan an paggamit kan tataramon sa pelikula o materyal dai naman nakasentro sa Manila, o Tagalog kundi sa local na kamugtakan kan lokasyon, pinaghahalian kan karakter, kaibahan naman an tataramon. Arog baga kan Rolyo ni Alvin Yapan na nanggana sa Cinemalaya para sa Pinakamarhay na Halipot na Pelikula (Best Short Film) kan 2007 na an mga karakter bakong mga artista sa Manila kundi mga tawong hali sa lokasyon kun sain minadalagan an istorya. Nagluluwas man na bako na sanang pormal na pag-adal an kaipuhan, buot sabihon ma-enroll ka sa film institute o sa sarong unibersidad, kundi minsan sa tabang kan sadiring pagbasa, pagdayon sa mga workshops, an mga pelikulang ini, garo naman sana pagsurat nin osipon, nin palabas sa entablado na orog pang pianpapadali kan pag-abot kan mga gamit sa teknolohiya. Sa pelikula ngani ni Yapan, na tubong Taga-Pili, asin ginibo an pelikula sa Pili asin Naga, an magayon na istorya an orog na naglataw asin nagtaong buhay asin direksyon sa pelikula bakong gayo sa technical aspect. Kun kaya an mga obrang arog kan ki Yapan, minahapot kan pagpapahiling asin naratibo kan istorya asin paggamit kan teknolohiya asin an gabat kan istorya. Ini man an lenteng gagamiton ko sa paghiling kan pelikulang Santigwar na nanggana bilang pinakamarahay na pelikula sa Quisumbing Escodero Film Festival na ginibo sa Unibersidad nin Pilipinas.


Paghanap Kan nakaiba asin Kakaiba

Nanggana sa enot na Quisumbing-Escandor Film Festival bilang pinakamarahay na pelikula para sa taon na ini, nagin okasyon nin selebrasyon an nasabing pelikula na masasabing sarong kapahayagan kan nagluluyap na interes man sa paggibo nin pelikula na bako sanang sarong arte kundi kumbinasyon nin dakul na arte. Yaon an musika, an dayalogo, an rarom kan pagsabuhay kan mga karakter asin an bilog na dalagan kan istorya.
Sa pagsurat kan ripasong ini, lilinawon ko na dai ko nahiling an iba pang pelikulang idinayon sa nasabing film festival. Alagad bako ining ulang tanganing dai ko tawan nin magkakanigong pagbasa an Santigwar na pelikula bilang sarong teksto, sarong archetype na may katuyahan na ipahiling asin ipasabot an mismong mensahe na binilog kan mga tawo sa likod kan produksyon.
Sa panurat ni Johner A. Cañeba asin sa direksyon ni Gerald Ian I. Mendez na mga estudyante kan University of Saint Anthony sa Iriga, an nasabing pelikula hinimo sa pagtarabangan kan kadakul na tawo na nagtutubod sa pagtulod kan pelikula bilang sarong medyum nin arte. An mga artista na nagluwas sa halipot na pelikula, bako man mga batikan na artista kundi mga pag-iribahan sana man kan mga kaggibo arog ninda Guia P. Castroverde, Amer Elias B. Corporal, Michelle Ann F. Martinez asin Aileen F. Martinez na nag-arte sa pelikulang ini. An siring na direksyon nin pagpili nin mga karaketr, apwera sa kakulangan kan budget, minabalikwas sa sistema kan mainstream na paggibo nin pelikula na kaipuhan an dakulang production staff. Digdi minalaog an independent film sa paggamit kan mga tawo sa eksena, an mga ordinaryong tawo sa lugar an ipinapahiling bilang mga karakter sa nasabing pelikula tanganing paluwason an ‘naturalesa’ kan pag-arte asin man an palibot na hinihiroan kan istorya.
Alagad, masasabi man na igwang ‘unnaturalness’ nin huli na mismo sa bakong tuod na pag-atubang kan mga tawo sa kamera, sa video na iyo an garo mata na nagmamatyag kan gabos na paghiro, kan pagdalagan kan pelikula. Ini an sarong bagay na nahiling kong daing gayong natawan nin pagtanos sa halipot na pelikulang ini na, minsan ngani ginamit an tataramon sa Iriga na sarong dakulang bagay para sakuya, dai naabot kan pelikula an naturalness na iyo man gayod an katuyuhan kan pelikula. Risahon an paghiro kan mga mata kan mga aktor sa paghiling sa kamera na minsan tago, alagad hayag. An mga dayalogo nagluluwas na pirit asin melodramatikong pagpapahiling kan buhay sa sarong baryo sa Iriga. Minsan an kapalibotan na ipinahiling, dai kong gayong nahilingan nin pagkatakod-takod, imbes, purak-purak ini na garo mga imahe sanang kinua kan nagriringgaw na aki sa bago niyang cellphone. An mga kinuang manlain-lain na eksena sa manlain-lain na palibot daing bago asin malinaw na identidad na masasabing sa lugar na ini idto naghihiro. Dugang sanang elemento kan bulan, an damulag asin an tanog na panakot na dai man epektibo nakapahayag nin malinaw emosyon. Daing character an scene. Bakong malinaw ang pagtakod-takod kan heyograpiya na siyang pighihiroan kan mga karakter, mayong marahay na thread na pwedeng magtakod-takod sa mga eksena.
Dawa arog kaini an nangyari, bilang sarong halipot na pelikula, dakulang pasabong ini na an satuyang mga hoben nagdadayon asin nagigigibo naman, buot kong isipon na bako lamang nin huli ta igwang kontes (dawa yan man talaga an mayor na taga-agyat nin partisipasyon) kun tano an pelikulang ini nahimo. Sarong magayon na pinunan ini na sa hiling ko magbubukas pa nin dakul na paagi, dakul na paghiling sa paggibo nin pelikula sa satuya. Saro ining paghiling sa mga materyal na pwede niyatong gamiton na pasugmadan tanganing ipahayag an satuyang mga osipon, buhay-kamugtakan asin an propaganda o pulitika kan mga naggigibo kan nasabing obra. Alagad kaipuhan na magkaigwa nin hararom na paghorop-horop, pagsalingoy asin pag-adal sa mga materyal na gagamiton. Digdi minalaog an pangangaipuhan ta na orog tang hilingon an satuyang mga diskurso katakod kan satuyang sadiring tradisyon asin panan’awan asin an mas dakulang kinaban.
Ini an saro pang kakulangan kan nasabing pelikula, daing gayo ini naghorop-horop sa pinakamateryal na tema minsan kadakul ining isyung pigpapahayag arog kan kapagtiosan, barakalan boto, sistema kan mga ospital asin an klasikong iwal kan siyensya asin pagtubod na sa pelikula ipinahayag bilang an pagsaralak kan folk asin Katolisismo sa ritwal kan Santigwar.
Sa paghiling ko nanggana an pelikula nin huli ta ipinahiling kaini an gustong mahiling kan mga huwes na nagpapahayag man kan saindang pulitikal na diskurso sa paghatol kan mga entries. Nanggana an pelikula ta ini ginibo tanganing ipahiling an sarong medikal na kamugtakan sa satuyang nasyon, arog kan pagsasantigwar na hinihiling na daan na ritwal, unscientific asin iyo an direktang pigtutukoy na naging kawsa kan kagadanan kan bidang aki, na nagtapos sa pagtalbong ni Kristo kan mga gamit kan saiyang agom na tinawan kan birtud nin pagsantigwar. Daing malinaw na resolusyon na tinao an pelikula, dai man ining walat na matulod satuya sa odok pang paghorop-horop nin huli ta dai man malinaw ang mensahe kaini apwera sa mga pinaghalo-halong diskurso kan kamugtakan kan tawo sa kapalibutan na pinangyarihan. An pagtalbong kan mga gamit sa Santigwar, nagpapahiling sana kun sain naghahali an diskurso kan mga kaggibo kan pelikula (sa disiplina sinda kan medisina) na dai man hiniling an anthropological significance kan ritwal. Dai kaini tinawan nin gabat an kamugtakan kan ospital na daing mga doktor o nurses ta tibaad gabos naman naghali tanganing mag-abroad, maghanap nin marahay na trabaho mantang an mga ospital yaon sana sa pagkaherak kan mga pulitiko na tinatawan nin rakdag na atensyon an mga isyung ini. Mantang pigpapahiling kaini an pagkapot sa tarom kan mga nagtitios, dai man ining malinaw na pagtubos sa kamugtakan kan mga nagtitios na sa direksyon kan romantisismong pagbasa, parati na sanang nag-iiwal, daing pinag-adalan, nakikimaherak asin nagtutubod sa mga espirito na tibaad nin huli sa saindang kamugtakan, mas harani na sinda sa kinaban kan mga gadan kisa sa mga buhay.
Sa kabilugan, marahay na sintomas an pag-abot kan Santigwar, bako man na halangkaw an nilayogan kan dalagan kan istorya asin kan teknikal na produksyon na garo ngani tourism ad pa an kapinunan, mabukas ini nin dakul na oportunidad tanganing mas hararom niyatong hilingon an satuyang mga materyal, tanganing mas mapuga niyato an kalag kan satuyang pagkatawo bilang mga tumatawo kan tradisyon, kan istorya kan Bikol. Dakul an nakaiba sa pelikula alagad daing gayong kakaiba.

tatlong bente singko lang ang kailangan

nakasaro na ako.
thanks for the wishes. here's one for a keep: '...towards nothing but the best and most intense love.'

KANTARAMON DOS

Folk Poetry and Music at Plaza Quezon
Kabulig-Writers Bureau


Before the advent of malls and fast food chains, the plazas held greater importance to the public life of the people. And it is in this line of thought that the local government of Naga through its Committee for Culture and Arts headed by Councilor Badette Roco organized a three month-long programs aptly called as ‘Arts in the Heart of Bicol’ that featured different cultural groups in the city and nearby towns. The program aims to promote the cultural vibrancy of the city and to bring to the larger populace the local artists who strive to keep the strong artistic traditions in Bikol through their music, thespian talents, and creative writings

Last April 17, 2008, another cultural show was held at the plaza which featured the Kaiba Ka, Ateneo de Naga Chorale, Pili Dramatics Guild, the Bikol Express (a group that produces documentary films on Bikol) and the members of the Kabulig-Writers Group.

Composed of award winning and published writers which include Carlos Arejola, Vic Nierva, Rizaldy Manrique, Estelito Jacob, Boboy Aguay, Judith Salamat, Jo Bisuña, Aida Cirujales, Issa Casillan and Kristian Cordero, the writers read their rawitdawit (poetry) and recited tigsik (an indigenous folk poetry) to the delight of the audience who crowded the place.

Dubbed as Kantaramon 2, the said cultural event is the second activity sponsored by the Kabulig that celebrates its 15th founding anniversary this year. Among the first members of Kabulig are Frank Peñones, Vice Mayor Gabby Bordado and Honesto Pesimo Jr., who continue to write and support the activities of the literary group. Other active members of the group are based in Albay, Manila and abroad like Abdon Balde Jr., Marne Kilates, Merlinda Bobis, Paz Verdades Santos, Luis Cabalquinto and Gode Calleja.

UP Professor-Emeritus Maria Lilia F. Realubit, one of pioneering scholars on Bikol studies also graced the occasion together with students and faculty and representatives from the business sector and the local government of Naga. After the poetry reading and the musical numbers performed by the Kaiba Ka, the Bikol Express showed their documentary feature on the island town of Rapu-Rapu. The cultural activity was seen live on air via the SkyCable.

BAGONG ISYU KAN EZINE

bisitahon ta: http://marnezine2.blogspot.com/

obra

HAPON SA ATENEO


Umininom na ako
nin tulong basong tubig,
pinabayaan an tungka
asin an kulog payo
dara kan panahon
na garo may iuuran
na naman atyan.

Sa luwas naghahalat
an kusog, an sumpay-buhay,
sasabaton ako kaini,
sasabihan kun sain maduman,
sisingilon kan utang
na dai ko mabayad-bayadan.

Nagluluyap, bako sana sa Bikol an nangyayaring pag-uswag kan literatura!

Inihahandog ng NBDB Book Club, Linangan sa Imahe, Retorika, at Anyo (LIRA), at ng Ortigas Foundation Library ang "Pangasinan: Kultura at Panulaan," tampok ang Malagilion: sonnets tan villanelles ni Santiago Villafania.

Ang panayam ay gaganapin sa 26 Abril 2008, ika-10 ng umaga, sa Ortigas Foundation Library, 2/F Ortigas Building, Meralco cor. Ortigas Avenues, Pasig.

Tampok bilang mga pangunahing tagapagsalita sina Dr. Crisanta Nelmida-Flores ng Unibersidad ng Pilipinas at Santiago Villafania. Si Dr. Nelmida-Flores ay dalubhasa sa kultura ng Pangasinan at kasalukuyang propesor sa Unibersidad ng Pilipinas sa Diliman. Si Sonny Villafania, ang awtor ng tampok na aklat ang pangunahing tagapagtaguyod ng panitikan at panulaan ng Pangasinan. Ang Maligilion ay ang kanyang ikalawang koleksiyon ng mga tula.

Mga papuri para kay Santiago Villafania at sa Malagilion:

"Sa kanyang pangalawang aklat na Malagilion, nangahas na naman siya (Villafania) na gumimbal sa pamamagitan ng kanyang Sonnets tan Villanelles upang ilibing sa limot ang aking pag-usisa't pag-urirat kung paano na ang panitikang Pangasinan."

- Victor Emmanuel Carmelo Nadera, Jr.
Tagapangulo
Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas


"A treasure to keep by all Pangasinenses as it will serve as a historic memento for our people."

- Jaime P. Lucas


"The publication of Malagilion: Sonnets tan Villanelles by Santiago B. Villafania should be a source of rejoicing for readers of regional literatures. This second book by Pangasinan's leading poet today is impressive in both form and substance. Villafania has created 300 sonnets and 50 villanelles in his own language that attempt to reflect the primacy of native culture and return the poet to the central stage of social life. There is a sense of urgency here, considering that Pangasinan literature is in a lamentable state."

- Cirilo F. Bautista


Libre at bukas sa lahat ang panayam.

Para sa karagdagang impormasyon, makipag-ugnayan sa NBDB Secretariat sa 926-8238.

KAPAG PUNO NA ANG SALOP

PARARABAS BAGAS


May krisis o mayo sa bagas, iyan an parating hapot sa ngonyan? An krisis na ini kan saro sa pinakamayor na kakanon kan satuyang nasyon na halangkawon an bilang kan nagugutom sarong simtomas sana kan mas hararom na kagutoman na namamatian kan kadaklan sa satuya. Sa ibong na lado, bako man harayong isipon na an krisis sa bagas, saro na naman na pulitikal na propaganda kan arin man na lado tanganing darahon kita sa mas haraning isyu, bako kan korapsyon kundi an kamugtakan kan satuyang tulak. Kun an krisis na ini, dai malusutan, ‘baad ini an magpabagsak na kan haloy na kutang administrasyon ni Arroyo. Baad ini na an panahon na makasabing kitang ‘ kapag puno na ang sulop.’ Alagad, pwede man ini na magin paagi naman kan administrasyon ni Gloria tanganing ipahiling an saiyang pagiging economic wizard (daa) na iyo man an saiyang imaheng haloy nang pigpapahiling satuya, orog na ta kadakul siyang pisikal na limitasyon: langkaw, arong sa pandok na ginamit niya man na paagi kan magdalagan siyang senador ( kapandok niya si Nora) asin an mga retrato niyang dakop-dakopan an saiyang mata na nagbuburubulakog. Masakit ini orog na kun an sinusundan na presidente arog ni Erap na hali sa pelikula, dawa ngani, dai man sinda nagkakarayuan sa hitsura. alagad si Estrada igwang lehitimong aura nin huli kan saiyang pagiging artista alagad si GMA mayo. Alagad sala na isipon ni Erap na an kaanggotan ki GMA ngonyan, nagpapahiling man kan paglingaw kan kadaklan kan saiyang ginibong pagrabas. Tama an mensaheng dai na kita kuntento ki GMA alagad sala an messanger kun si Erap man sana. Kun bagas an pulitika kan Pilipinas, kaipuhan ta man nanggad ining tahupan, halian ki mga gapo asin bantayan nganing dai ini mag-rurit o maglagtok.

Sa paglaog kan panibagong krisis na ini, nagluluwas man an isyu kan mga pararabas nin bagas na iyo naman an bagong imahe ki mga parahabon na dai man ngani maisusuhay sa imahe kan mga pulitikong nagpaparetrato naman sa mga warehouses, na background an mga sako nin bagas tanganing dakupon an mga bagong kriminal. Alagad kadakul nangyayari sa luwas kan kamera asin iyo dapat ito an naaaraman niyato, an nababaretaan. Dai man pinagkaiba an mga raids na ini, sa mga ginigibo kan Optical Media Board sa pag-raid kan mga pirated dvd asin vcd na aram tang ‘palabas’, pasali sana man. Kun hihilingon ta sa Naga, minsan mga pulis niyato kliyente pa ngani kan mga paratindang ini. Kun kaya, ano man nanggad an mensahe kan pinapaluwas na krisis na ini? Paagi daw ini kan administrasyon tanganing mahali an atensyon ta sa akusasyon ni Lozada o paagi man kan ibong na mga grupo tanganing darahon sa orolay tulak an pagpapabagsak ki GMA?

Sa pagdara kan isyung ini sa peryodiko, radyo asin telebisyon, igwa naman kitang mga nanunumpungan na reyalisasyon na pwede niyatong paghorop-horopan, orog na kita na pararakan maluto, puon sa pamahawan sagkod sa satuyang mga meryenda. Kultural an pangangaipuhan na ini alagad iyo na ngani yan, sa hiling ko, marahay man ining napag-oolayan tanganing magbukas nin panibagong paghiling sa estado kan agrikultura asin food production sa satuya, sa panahon na dai man nanggad kita nakanuod magpadangat sa satuyang mga daga, o sa isyu kan kadakul pa man nanggad dagang daing mga tinanom nin huli ta pagsasadiri pa man nanggad kan satuyang mga pyudal na pamilya na iyo man an mga hadi-hadi. An isyu man na ini pwedeng magtulod satuya kun pano naapektaran kan paggibo nin mga subdibisyon an mga dapat kutang agricultural areas. Idugang ta naman an mga nag-aadal sa pag-oma, o an luyap na pag-isip pa man na giraray na duhagi o hababa an mga para-oma, na sa hiling ko ngani iyo an may pinakahararom na pagpadangat sa banwaan na ini, sa ‘dagang’ ini, nin huli ta literal nindang namamatian an balos kan dagang ini, an buhay na minasup’ay sa kahiwasan na ini. Nakikigadana pa ngani an mga tawong ini minsan sa mga kapamilya, kun daga na an pinag-olayan. Alagad, iyo na ngani iyan, saro sa napapabayaan na sektor iyo an pag-oma, an agrikultura, na hanggang ngonyan bako sanang yaon sa pagkaherak kan mga trahedya na dara kan bagyo o peste, kundi kan makasadiri, mga paslong kapitalista na igwa nang kadakul pandok, siring sa sa satuyang mga pirak na mayo man pinagkaiba sa mga nagpapadalagan kan administrasyon ini na lugod mapad-ukan na.

BIKO-BIKONG BIKOL
Kristian S. Cordero

An tawo nag-oorolay mapapadapit sa saindang pag-orolay, sa tataramon na saindang ginagamit. Sa paagi kan tataramon, nagigin posible an buhay sa kinaban, an tataramon na ini an nagiging susi kan satuyang komunikasyon, siring na ini man an kawsa kan satuyang pagkabaranga. Sarong pwersa an tataramon arog kan kusog kan kapalibutan na kaya kaining pagtugdok nin sarong tore alagad pwede man na rugmaon an siring na edipisyo. Sa panahon na sinasabing igwang renasimiento kan literaturang Bikol, an tataramon dai nanggad maisusuhay sa orolay.

Sa mga minaluwas na hapot o pagkulibat sa mga parasurat, minasabi an iba na ini Bikol asin ini biko-biko, bako ining tama. Purong Bikol an pighahanap asin ini an dapat na hingowaon na gamiton asin ini man an gagamiton sa istardisasyon kan tataramon na sarong pulitikal na gawi, sa hiling ko, nin huli ta siring man kaiyan an tataramon, an may gamit kaini, an nagsusurat kaini, an nagtatao kan lokasyon asin muhon kan sarong reyalidad arog man kan nagigibo nin mapa. Igwang kapangyarihan sa pagbobonyag, igwang pag-ako, igwang pag-uyon asin siring man kaiyan an pagbonyag o pagpangaran sa sarong reyalidad. Sa arog niyatong nag-agi sa makuring proseso nin kolonisasyon, an paghanap kan purong Bikol parating nasa disposisyon nin pagkutkot asin pagsalingoy. Ini nin huli ta dakul na mga tataramon an pinara sa satuyang pag-isip tanganing mas orog na mapakusog an pagsakop kan emperyo kan Espanya. Sa ngaran kan relihiyon, binonyagan, sinara an sadiri tang kultura asin binonyagan an dai ka-uyon sa propaganda kan kolonisasyon bilang gibo kan mga demonyo o an demonyo mismo.

Mas makusog man an ginibong pagsakop kan sunod na grupo, an mga Amerikano ta tinao satuya an Ingles sa paagi kan pagbukas nin mga pampublikong eskwelahan na iyo an nagtukdo sa satuyang mga apoon na sagkod ngonyan igwang halangkaw asin halakbang na pagba’nga sa mga tawo sa Filipinas. Mayaman an nagtataram nin Ingles, madunong, respetado, siring na duhagi asin tios, mangmang an paghiling sa nagtataram kan anuman na Bikol o bakya minsan ngani ang Tagalog o Filipino. Sa satuya baga, kun makahiling kita nin bago, halimbawa baga, nin sarong gamgam sa oma, an enot niyatong hinahapot, Anong English kaan? na garo baga kun daing Ingles na apod sa sarong bagay, ini dai nagiging yaon, ini dai nabubuhay, ini mayo sa mapa kan reyalidad. Oras na tanganing baliktadon an paghiling niyato na daing tataramon na maorog pa sa ibang tataramon, kun gayon, orag o katotoohan an kayang sagumon. Kaya ngani an nagyayari giraray na pagdakul nin parasurat sa Bikol na nagsusurat sa anuman na Bikol, sarong magayon na signos na pwede man naggad na ikapurisaw orog na kan nagsasara, orog na kan may aram sa ‘tunay’ na Bikol.

Sa hiling ko, bakong isyu kun anong tataramon na an gagamiton ta, nin huli ta an pinakadaog na posisyon na pwede niyatong gibohon, iyo na paglabanon an mga tataramon na garo mga lalong ini sa bulungan. An ginigibong paghanap kan tunay na Bikol, a’ngay asin dapat man, alagad an Bikol na ini, dai limitado sa sarong lokalidad sana na nag-aatubang naman kan pwersa kan globalisasyon, ibali ta pa man an diskurso kan nasyonalismo. Bakong ulang an may aram na dakul na tataramon, asin sa parte kan mga parasurat, na sa saiya an poder kun sain siya masurat na tataramon. Ikakaogma naman nanggad kun ini mapapadapit sa Bikol. Alagad, dai nangangahulugan na bako na siyang Bikolnon nin huli ta dai kayang paraon kan paggamit kan tataramon an identidad kan sarong parasurat. Na sa parasurat an pagpili parati, kun minsan ngani sa parasurat, namamati niya na an tataramon pa an nagpipili saiya na garo baga an gawi kan pagsurat sarong bokasyon siring sa paglaog sa buhay-relihiyoso.

Sa ngonyan, may nahihiling akong direksyon, ini an pagsurat sa mga Bikol, na dai natatakot sa mga purista na pwedeng makulong sa sadiri nindang panahon, na bukas sa paggamit kan Bikol na bako sanang nasa sentro kan Naga, Iriga o Legaspi, kundi sa pagkugos kan ‘iba’ pang Bikol. Yaon an pagsalingoy parati sa parasurat na iyo man an iskolar, an cultural worker na padagos, tanganing hipnoan an kadakul tang nurses asin caregivers, kabali naman an mga nasa call centers, yaon man an pagsubli nin huli kan reyalidad na an Bikol bakong ibang planeta, kundi sarong kabtang sana sa kinaban, asin yaon an paghimo sa presenteng panahon, paghiling kan kamugtakan asin buhay sa Bikol asin an mga a’ngat sa rehiyon.

An kadakulan na ini kan mga tataramon, pwedeng makapadipisil sa gigibohon kan mga nagtutulod sa purong Bikol asin naman sa istardisasyon kan tataramon, alagad, sa parasurat asin mga cultural workers, sa mga iskolar asin paratukdo, ini sarong nadungkalan tang yaman, sarong kaban na pwede niyatong gamiton. Sa paggamit kan dakul na Bikol, sa pagpaburak kaini. Kaipuhan ta an bukas na pag-ako sa reyalidad na an eksperinsya sa tore kan Babel arog man kan paglaog kan SM sa Naga.

BAGONG REBOLUSYON

An pag-abot kan teknolohiya, senyal man nin pag-abot nin manlain-lain na pag-atake sa materyal na pwedeng apudon na sarong arte. Nagbuburubago an moda asin disenyo kan mga gadgets siring na binabago man kaini an buhay nin tawo asin an paghiling sa buhay na ini. Panahon ini na garo mawot kan kadaklan na tawo na magkaigwa nin mga gamit na garo swiss knife, na yaon man sa imahe kan 3 in 1 na kape, o kaya sa 16 in 1 na DVD, an iphone, MP4, o an awto na igwa nang radyo asin telebisyon o an utok mismo kan tawo. Kun dati an mga aircon buses sana an may telebisyon, ngonyan minsan an magkapirang bus, igwa naman padalan. Hilingon mo na sana kun an drayber nagmamaneho dangan nagsusulyap o nariribaraw man sa pelikulang pigdadalan. Ngonyan, sa sarong sadit na bagay, kayang ilaog an bilog na kinaban siring na an kompyuter o kaya an cellphone, pinagmaanan kan tawo sunod sa saiyang pitaka. Kun kaya pwede naman na maintindihan an mga bagong kasabihan arog kan, ‘Sabihi sako an yaon sa phonebook mo, ta sasabihon ko kun siisay ka.’ O paano na daw binago an proseso kan pagkulam sa panahon kan digicam? Malinaw man nanggad na binabago kan teknolohiya, kan mga saradit na bagay na ini na satuyang ginagamit an pana’awan niyato sa kinaban. An bagong pakikipagkatuod sa panahon baga nin Friendster, an konsepto kan espasyo sa Myspace asin kun-ano-ano pang lugar sa internet na an programa iyo an makahimo nin networking sa pagparikas kan pagpadalagan kan impormasyon. Nagsasadit an kinaban alagad sa pagbukas kan bagong pangangaipuhan, panibagong mga bagay-bagay na tinutulod nin globalisasyon asin kan teknolohiya, nagkakaigwa man kita nin panibagong pangangaipuhan.

Sa paagi man kan teknolohiyang ini, kadakul an nagyayari sa manlain-lain na aspekto kan pagpahayag kan sining na dai man maikukulong sana sa papel, sa kanbas, sa rolyo, sa nota. Ngonyan igwa nang mga photo contests gamit an cellphone asin bilang pag-indorso naman kan mga printers, dai na kaipuhan na magduman sa photo studio tanganing mahiling an mga retrato ta pwede na ining mahimo sa laog kan harong o sa opisina. Sa paagi man kan teknolohiyang ini dakul sa satuyang mga hoben an nagkukusog buot na hilingon an mga teritoryong dati nakukudalan nin limitado asin pormalismong diskurso kan arte. An mga rawitdawit pwede naman na magin video poem, an mga osipon o nobela pwede nang dalanon bilang sarong full length film dawa may nagsasabing dai madaog sa pagbasa pa man giraray nin libro. Nasasabotan ko asin uyon ako sa siring na sentimyento na dai ta pwedeng halion an papel asin libro bilang kasangkapan o medium kan literatura minsan ginibo pa ining pelikula. An internet, nagbukas asin napatag man kan mala-elitistang imahe kan arte dawa ngani mayo man sa hiling ko, an katuyuhan kan kagmukna kan kompyuter asin kan world wide web an siring na pangyayari. An tawo parati pa man giraray an may kapot sa bagay na ini, sa paggamit kan serbisyong ini.

Sa teknohiyang ini, nagluwas man an mga pelikula asin an mga award giving bodies na binibisto an bagong porma nin sine, nin pagpadadalan, nin pagpapalabas. Kun kaidto kontento na an tawo sa Dotoc, sa Lagaylay, sa Aurora, sa pagtunton, na puros relihiyoso, dangan an pag-abot kan drama sa radyo asin an mga palabas sa telebisyon na sarong istasyon pa sana an nakukua, ngonyan haros kadakul na kitang pagpipilian na channel na masakit na satuyang magtapos nin sarong palabas. Ngonyan man pwede ta nang dalanon an mga pelikula bago pa ini mag-abot sa satuyang sinehan kun kaya an dating duwang sinehan na Bichara, tindahan na nin mga dvd asin vcd na pig-aapod tang pirata. Nag-abot naman an ukay-ukay sa satuya na pinapakinabangan man niyato bako nin hilig ta sa pagkolekta nin mga daan na bagay (vintage) kundi, saro sa kamawotan tang makagamit nin mga signature brands asin an makabarato man nanggad. Pwede ining hilingon bilang laban sa diktadurya kan internasyonal na merkado alagad, dai man ini digdi limitado. Pwede man ining magin paagi na kapitalan an mga produktong minsan luma na, kaipuhan pa man na pakinabangan asin sa mga kapitalista, dakulang kwarta pa man giraray ini. Sa madaling sabi, sa negosyo an kaipuhan sana man, gabos na lado, maogma.

An direksyon kan bagong rebolusyon na ini nagbago man sa terasa kan pagpahayag kan sining, masasabing nagbukas ini alagad nagsara man ini nin ibang pagkakataon. Asin sa tahaw kan rebolusyon na ini, magkakanigong mapaghorop-horopan ta an satuyang kamugtakan bilang tawo sa atubangan kan dakulaon na reyalidad kan teknolohiya na pwedeng maibaing niyato sa pag-abot kan mga dinosaurs na pwede tang atamanon, pwede tang magin bagong katuod, alagad, pano kun madaganan kita kaini?

A BIKOL POETS FOLIO

Marne Kilates has this for us. Go and visit the site