Siring na binabago kan teknolohiya an terasa kan arte, nangangahulugan man ini nin pasil, madaling medium para sa kiisay man na magmawot na ipahiling, ipabakal, ipabasa an saiyang gibong sining. An radikal asin tunaw na tinutungtungan kan teknolihiya an nagtatao nin demokratisasyon kan nasabing paghiro na dati limitado sana man sa may mga kakayahan na mag-adal asin magsuporta kan nasabing arte orog na sa Filipinas na an arte katakod sa imahe kan elitismo, kan mayayaman, kan relihiyon o anupang poderosong institusyon na pighihiling na suhay na direksyon sa arte na napapakinabangan, katakod kan buhay o functional. Kun dati an arte kaibahan kan pagbuhay-buhay, kan pag-oma, kan pagsira, kan pag-laog sa mga estado kan buhay, nagkaigwang pagbabago kan an arte magin nang paagi kan dikit na tawo tanganing palatawon an saindang halangkaw na posisyon. Kun kaya igwang makusog na paghiling na an arte, iyo sana si mga obra maestra na nakadukot sa lanob kan mayayaman, mga antigong ukit.
Alagad sa paglaog kan modernong panahon orog na kan agresibong dalagan kan teknolohiya, nagkaigwa nin manlain-lain na direksyon asin saro na digdi an pagbalik sa tinutubodan na orihinal na estado kan arte, na para asin kaya ining gibohon kan gabos, kan banwaan. May mga pagtubod man na an pag-abot kan teknolohiya nakahimo nin mga panibagong grupo nin mga ‘aristocratic’na pig-aapod ta nang ‘technocratic’. Dai man nanggad napatag kan teknolohiya an gabos na lebelo nin satuyang sosyal na kamugtakan, kaibahan digdi an ekonomiko-pulitikal na istruktura. Alagad, may nagkakapirang nagtutubod na mas dakul man na binuksan na pagkakataon orog an sa mga hoben, middle class, OFWs, an mga advancements sa teknolhiya arog baga kan internet, asin cellular phones, asin an mga digital cameras. Kun kaidto an mayaman sana an may retrato o pira sana an photographer, ngonyan an pag-abot kan kamera asin mga cellphones na igwang kamera nakatao nin suhestiyon na gabos na pwedeng maging retratista, artistic man ini o basta igwa sanang itago. Hararom an layers kaini orog na sa panahon na dai man nagpapahuri an pilosopiya asin iba pang disiplina sa pagtao nin mga diskurso mapapadapit sa pagbabagong ini.
Sa panahon man na ini, nag-abot an inaapod tang ‘independent films o Indie’ na pighihiling na bagong paagi tanganing mailigtas an pelikulang Filipino sa luma, gasgas, remake asin andam nang putahe na tinatao sa kadaklan na paradalan kan mga darakulang film studio. May mga positibong komento na nagsasabi na ini an panahon na may orog na nagiging exploratory an mga filmmakers, hoben, asin impluwnesyado naman kan mga diskurso sa luwas asin laog kan nasyon. Dakulang ginhawa an mga pelikulang ini sa mga paulit-ulit asin makabentang pelikula na tinatao satuya asin tinutugotan man kan MTRCB na takot man na magbuntog sa lawod, nin huli ta ini sarong state apparatus pa man giraray asin bakong kompwesto nin puros mga artista na nagbabangko sa ideya na an sining nagbubukas, nagduduman sa mga dai pa honahon na teritoryo.
Sa pagluwas kan mga independent films na ini, nagigin naman fad asin paagi kan mga artista (lalo na an mga baguhan) na dati dai maako o masuporta sa mga arog kaining proyekto tanganing mas orog na maipahiling an rarom kan saindang arte na pwedeng maging lehitimasyon orog na kun ika nagpupuon-puon pa sana. Alagad bako sana ini nangyayari sa kinaban kan mga pelikula na sa satuay iyo man an ‘showbizness’. Igwang dakulang pagluwas sa mainstream an mga indpendent films, na igwa naman ining award giving body (na may sadiri naman na pulitika, ta gabos man), asin minsan an paggamit kan tataramon sa pelikula o materyal dai naman nakasentro sa Manila, o Tagalog kundi sa local na kamugtakan kan lokasyon, pinaghahalian kan karakter, kaibahan naman an tataramon. Arog baga kan Rolyo ni Alvin Yapan na nanggana sa Cinemalaya para sa Pinakamarhay na Halipot na Pelikula (Best Short Film) kan 2007 na an mga karakter bakong mga artista sa Manila kundi mga tawong hali sa lokasyon kun sain minadalagan an istorya. Nagluluwas man na bako na sanang pormal na pag-adal an kaipuhan, buot sabihon ma-enroll ka sa film institute o sa sarong unibersidad, kundi minsan sa tabang kan sadiring pagbasa, pagdayon sa mga workshops, an mga pelikulang ini, garo naman sana pagsurat nin osipon, nin palabas sa entablado na orog pang pianpapadali kan pag-abot kan mga gamit sa teknolohiya. Sa pelikula ngani ni Yapan, na tubong Taga-Pili, asin ginibo an pelikula sa Pili asin Naga, an magayon na istorya an orog na naglataw asin nagtaong buhay asin direksyon sa pelikula bakong gayo sa technical aspect. Kun kaya an mga obrang arog kan ki Yapan, minahapot kan pagpapahiling asin naratibo kan istorya asin paggamit kan teknolohiya asin an gabat kan istorya. Ini man an lenteng gagamiton ko sa paghiling kan pelikulang Santigwar na nanggana bilang pinakamarahay na pelikula sa Quisumbing Escodero Film Festival na ginibo sa Unibersidad nin Pilipinas.
Paghanap Kan nakaiba asin Kakaiba
Nanggana sa enot na Quisumbing-Escandor Film Festival bilang pinakamarahay na pelikula para sa taon na ini, nagin okasyon nin selebrasyon an nasabing pelikula na masasabing sarong kapahayagan kan nagluluyap na interes man sa paggibo nin pelikula na bako sanang sarong arte kundi kumbinasyon nin dakul na arte. Yaon an musika, an dayalogo, an rarom kan pagsabuhay kan mga karakter asin an bilog na dalagan kan istorya.
Sa pagsurat kan ripasong ini, lilinawon ko na dai ko nahiling an iba pang pelikulang idinayon sa nasabing film festival. Alagad bako ining ulang tanganing dai ko tawan nin magkakanigong pagbasa an Santigwar na pelikula bilang sarong teksto, sarong archetype na may katuyahan na ipahiling asin ipasabot an mismong mensahe na binilog kan mga tawo sa likod kan produksyon.
Sa panurat ni Johner A. Cañeba asin sa direksyon ni Gerald Ian I. Mendez na mga estudyante kan University of Saint Anthony sa Iriga, an nasabing pelikula hinimo sa pagtarabangan kan kadakul na tawo na nagtutubod sa pagtulod kan pelikula bilang sarong medyum nin arte. An mga artista na nagluwas sa halipot na pelikula, bako man mga batikan na artista kundi mga pag-iribahan sana man kan mga kaggibo arog ninda Guia P. Castroverde, Amer Elias B. Corporal, Michelle Ann F. Martinez asin Aileen F. Martinez na nag-arte sa pelikulang ini. An siring na direksyon nin pagpili nin mga karaketr, apwera sa kakulangan kan budget, minabalikwas sa sistema kan mainstream na paggibo nin pelikula na kaipuhan an dakulang production staff. Digdi minalaog an independent film sa paggamit kan mga tawo sa eksena, an mga ordinaryong tawo sa lugar an ipinapahiling bilang mga karakter sa nasabing pelikula tanganing paluwason an ‘naturalesa’ kan pag-arte asin man an palibot na hinihiroan kan istorya.
Alagad, masasabi man na igwang ‘unnaturalness’ nin huli na mismo sa bakong tuod na pag-atubang kan mga tawo sa kamera, sa video na iyo an garo mata na nagmamatyag kan gabos na paghiro, kan pagdalagan kan pelikula. Ini an sarong bagay na nahiling kong daing gayong natawan nin pagtanos sa halipot na pelikulang ini na, minsan ngani ginamit an tataramon sa Iriga na sarong dakulang bagay para sakuya, dai naabot kan pelikula an naturalness na iyo man gayod an katuyuhan kan pelikula. Risahon an paghiro kan mga mata kan mga aktor sa paghiling sa kamera na minsan tago, alagad hayag. An mga dayalogo nagluluwas na pirit asin melodramatikong pagpapahiling kan buhay sa sarong baryo sa Iriga. Minsan an kapalibotan na ipinahiling, dai kong gayong nahilingan nin pagkatakod-takod, imbes, purak-purak ini na garo mga imahe sanang kinua kan nagriringgaw na aki sa bago niyang cellphone. An mga kinuang manlain-lain na eksena sa manlain-lain na palibot daing bago asin malinaw na identidad na masasabing sa lugar na ini idto naghihiro. Dugang sanang elemento kan bulan, an damulag asin an tanog na panakot na dai man epektibo nakapahayag nin malinaw emosyon. Daing character an scene. Bakong malinaw ang pagtakod-takod kan heyograpiya na siyang pighihiroan kan mga karakter, mayong marahay na thread na pwedeng magtakod-takod sa mga eksena.
Dawa arog kaini an nangyari, bilang sarong halipot na pelikula, dakulang pasabong ini na an satuyang mga hoben nagdadayon asin nagigigibo naman, buot kong isipon na bako lamang nin huli ta igwang kontes (dawa yan man talaga an mayor na taga-agyat nin partisipasyon) kun tano an pelikulang ini nahimo. Sarong magayon na pinunan ini na sa hiling ko magbubukas pa nin dakul na paagi, dakul na paghiling sa paggibo nin pelikula sa satuya. Saro ining paghiling sa mga materyal na pwede niyatong gamiton na pasugmadan tanganing ipahayag an satuyang mga osipon, buhay-kamugtakan asin an propaganda o pulitika kan mga naggigibo kan nasabing obra. Alagad kaipuhan na magkaigwa nin hararom na paghorop-horop, pagsalingoy asin pag-adal sa mga materyal na gagamiton. Digdi minalaog an pangangaipuhan ta na orog tang hilingon an satuyang mga diskurso katakod kan satuyang sadiring tradisyon asin panan’awan asin an mas dakulang kinaban.
Ini an saro pang kakulangan kan nasabing pelikula, daing gayo ini naghorop-horop sa pinakamateryal na tema minsan kadakul ining isyung pigpapahayag arog kan kapagtiosan, barakalan boto, sistema kan mga ospital asin an klasikong iwal kan siyensya asin pagtubod na sa pelikula ipinahayag bilang an pagsaralak kan folk asin Katolisismo sa ritwal kan Santigwar.
Sa paghiling ko nanggana an pelikula nin huli ta ipinahiling kaini an gustong mahiling kan mga huwes na nagpapahayag man kan saindang pulitikal na diskurso sa paghatol kan mga entries. Nanggana an pelikula ta ini ginibo tanganing ipahiling an sarong medikal na kamugtakan sa satuyang nasyon, arog kan pagsasantigwar na hinihiling na daan na ritwal, unscientific asin iyo an direktang pigtutukoy na naging kawsa kan kagadanan kan bidang aki, na nagtapos sa pagtalbong ni Kristo kan mga gamit kan saiyang agom na tinawan kan birtud nin pagsantigwar. Daing malinaw na resolusyon na tinao an pelikula, dai man ining walat na matulod satuya sa odok pang paghorop-horop nin huli ta dai man malinaw ang mensahe kaini apwera sa mga pinaghalo-halong diskurso kan kamugtakan kan tawo sa kapalibutan na pinangyarihan. An pagtalbong kan mga gamit sa Santigwar, nagpapahiling sana kun sain naghahali an diskurso kan mga kaggibo kan pelikula (sa disiplina sinda kan medisina) na dai man hiniling an anthropological significance kan ritwal. Dai kaini tinawan nin gabat an kamugtakan kan ospital na daing mga doktor o nurses ta tibaad gabos naman naghali tanganing mag-abroad, maghanap nin marahay na trabaho mantang an mga ospital yaon sana sa pagkaherak kan mga pulitiko na tinatawan nin rakdag na atensyon an mga isyung ini. Mantang pigpapahiling kaini an pagkapot sa tarom kan mga nagtitios, dai man ining malinaw na pagtubos sa kamugtakan kan mga nagtitios na sa direksyon kan romantisismong pagbasa, parati na sanang nag-iiwal, daing pinag-adalan, nakikimaherak asin nagtutubod sa mga espirito na tibaad nin huli sa saindang kamugtakan, mas harani na sinda sa kinaban kan mga gadan kisa sa mga buhay.
Sa kabilugan, marahay na sintomas an pag-abot kan Santigwar, bako man na halangkaw an nilayogan kan dalagan kan istorya asin kan teknikal na produksyon na garo ngani tourism ad pa an kapinunan, mabukas ini nin dakul na oportunidad tanganing mas hararom niyatong hilingon an satuyang mga materyal, tanganing mas mapuga niyato an kalag kan satuyang pagkatawo bilang mga tumatawo kan tradisyon, kan istorya kan Bikol. Dakul an nakaiba sa pelikula alagad daing gayong kakaiba.
No comments:
Post a Comment