Dulay Series

Cover Art for an anthology of 100 poems in Bikol
Artist: Nunilon Bancaso

Coming Soon.

An Kasagkodan Kan Google Earth

Albay Viejo ni Raffi Banzuela


“Himoloan”, an pag-atang ki Gugurang an apod sa serye nin pagbungsod nin mga librong Bikolnon sa Aquinas University kan Legazpi asin nakaabot ako sa pagsapubliko kan librong Albay Viejo kan parasurat-paratukdo buda brodkaster na si Raffi Banzuela, na sigun ki Frank Peñones Jr, na nagbasa nin rebyu kan nasabing libro, si Banzuela sarong buhay na yaman kan satuyang panahon, kan satuyang rona, bako sana ta siya padagos na nagpupursigi na magsurat sa Bikol, kundi ta an saiyang mga obra sa Bikol nakagamot bako lang sa odok na pagkamoot asin paggiromdom kan Bikol, kundi sa bagsik buda tarom man kan saiyang isip na pigpapanday kan saiyang paghorop-horop asin paghingowa na padagos na taison an sadiring kadunongan dapit sa Bikol asin sa kinaban. Buot kong sabihon, si Banzuela, dawa saro sa mga enot na parasurat sa Bikol kan huring tolong dekada, dai nangangahulugan na kaibahan siya duman sa antigong panahon. Kun susumahon ngani, siya toreng garing kan kontemporanyong pagsurat Bikolnon na dai nanggad maikukulong sana sa apat na kudal kan Bikol. Sa sakuya, siya samuyang kahenerasyon sa pagsurat nin huli ta dai pa man siyang ontok sa pag-atid-atid, pagbayaw asin pagdiskutir kan mga bagay na may hararom na koneksyon sa buhay kan mga parasurat asin kan saiyang banwaan.

Sa pagbasa kan mga obrang Bikolnon, orog na si mga hinihimo ngonyan na panahon, yaon parati an pagmawot na magsaysay, mag-osip, magrawitdawit, mangapodan ki giraray na pagsir-ip asin pag-isip sa kamugtakan niyato na inaatubang an dakulang daguso nin mga pangyayari kun sain ibinubugtak kita sa dakul, sarabod na sitwasyon na luhay-luhay na napapara an satuyang pagkaaram sa satuyang pagkanitawo.

Sa librong Albay Viejo ni Banzuela, na may apat na kabtang nin manlain-lain na osipon, istorya, (h)istorya asin magkatarakod-takod pang mga istorya, binubuksan kan parasurat an mga laberinto na pwedeng laogon asin susugon kan saiyang mga kahimanwa tanganing orog na pahiwason an pagmati sa kinamumugtakan. Sa pagripaso ninda Peñones asin kan kritiko man na si Dr. Paz Verdades Santos, na parehong babad sa lente kan teorya sa literatura asin kultural na pag-adal, makahulugan na dai ninda tinawan nin istriktong kategorya na kakabalihan kan obrang ini ni Banzuela: kun ini baya sarong historical work o creative work, kun ini book of essays o book of short stories. Wara sa nagin ugali kan duwang kritiko, an pagbansag, imbes, sinda mismo nagtuga na nadara sinda kan gayon asin ludok kan mga rekwerdos, imbong kan prosa, kan pag-atid-atid sa kun anong yaon pa asin mayo na, kan kausongan ni Banzuela na magpahayag kan mga manlain-lain na istoryang guno sa giromdom, guno sa agi-agi, an nahinanyog asin an nahimati. Inibitaran na an pagsasakategorya kan duwang kritikong parabasa, nin huli ta bako pa gayod ining panahon para sa mga istrikto asin mapaabaw-abaw na pagsadol kan mga siring na obrang Bikolnon, na paboritong gibohon kan kadaklan sa mga titulado sa akademya na parati man na nakahiling sa mga sukulan kan sulnupan. Kaya, para ki Peñones buda ki Dr. Santos, an obra ni Banzuela yaon sa ibang lebel nin pagsabot sa Bikolnon na kinaban. Ibang paagi nin agi-agi na naghahanap pa nin sadiri niyang estilo nin paglakaw. Ta ‘baad kaya an diskursong itinatao kan libro yaon duman mismo sa kun ano para sa kagsurat o sa satuya an pag-osip. Sa librong Albay Viejo mahihiling na yaon an pag-osip sa tataramon mismo asin sa pagsaysay nin odok sa boot kan maludok nagi-agi kan banwaan na kinadakulaan, arog mismo kan Albay Viejo, na sa pagtaram ni Banzuela, “an yaon alagad an mayo, an banwaan na haros digdi alagad uto man, parating nasa nga’ngaan kan kagabsan.” Ta mayong Albay Viejo alagad may Albay Viejo. Sa kontradiksyon na ini, nilulugar sa mas mahiwasa na tereyn ni Banzuela an saiyang banwang padaba, na pinapapaorog asin saiyang inaataman, binabayubuan, pinapalawig sa paagi kan mga tataramon na ginagamit sa pag-istorya. An Albay Viejo an kasagkodan kan birtwal na mata kan Google Earth.

Kulibat palan, nin huli ta pwede kayang basahon ini kan iba bilang sarong historical work siring na sa halawig na panahon an monograph kan Heswitang si Fr. O’Brien an naging bibliya sa Ateneo de Naga, pag-abot sa kultura asin kasaysayan kan Bikol, sagkod asin marahay na sana kan puon na magluwas si Dr. Danilo Gerona kan saiyang ‘From Epic To History” kan dekada ’90 asin iba pang pag-adal sa kasaysayan kan Bikol. Sa kaso kan Albay Viejo, may pagmati ako nin pagduwa-duwa asin habo kong mangyari, na magin sanang historikal na babasahon an libro ni Banzuela huli na lamang ta naunambitan kaini an mga personaheng nabuhay asin nagbara-balabagat sa istorya kan Albay; may pag-osip ini sa mga pirang “pre-historikal asin historikal” na pangyayari; may pangapodan ini na giromdomon an nakaagi tanganing orog na masabotan kan kontemporanyong henerasyon an satuyang pagkabuhay; may mga lumang retrato ini. Sa hiling ko orog na mas angay na mahiling an libro bilang sarung creative work, nin huli sa halangkaw na kalidad kan prosa kaini, mayamanon na bokabularyo, asin an daing-supog-, daing-kapaniruan, na paggamit kaini kan Bikol na inaataman sa dapan kan bulkan na iyo an pinakabirtud kan libro asin kun pa’no sa paagi kan parehong tataramon na ini, sinususod niya an saiyang agi-agi asin an istorya kan saiyang banwa sa paagi nin pag-osip. Sarong bagong pag-agi nin pag-osip, nin pag-istorya kan historya an ginibo digdi ni Banzuela kun sain pwedeng hilingon na an gabos na nagpoposiyong bilang opisyal na istorya saro sa naman na osipon. Sa paghiling na ini sarong gibo kan imahinasyon na may pagmakulog sa agi-agi asin istorya kan banwaan, orog na ipinapahiling satuya ni Banzuela an mga dalan na pwede niyatong lakawan sa pagsusod kan satuyang mga agi-agi.

Sa saro pang pagsabi, sa librong ini yaon sa mapakumbabang pagrumdom an Albay Viejo kan parasurat na nagsusudo-sudo mismo sa mga pinamumutang tang mga historikal na detalye asin akda. Kun may malinaw sako, an Albay Viejo pwedeng hilingon na sarung historikal na dokumento na may komentaryo sa kun pano kita nagsusurat, nag-iisip, nag-oosip, nabubuhay sa panahon niyato ngonyan. Saro ining pagkulibat sa mga kinatudan o mga pinapapatuod sa satuyang pagkabuhay asin dakulang ranga ini sa satuyang mga Bikolnon na igwang pagmakulog sa banwaan, sa satuyang mga tataramon. Sa atang na ini, binubuksan ni Banzuela an sarong paghiling sa pagsaysay, na ini pag-osip, pag-istorya, pagrumpag, pagmaan, pagsansan, kan mga agi-agi kan saiyan banwaan. Sa pagbasa kan libro ni Banzuela, nagigiromdoman ko an naunambitan kan Nobel Prize for Literature ngonyan na taon na si Mario Vargas Llosa sa saiyang saysay na The Truth of the Lies: “For almost every writer, memory is the starting point for fantasy, the springboard that launches the imagination on its unpredictable flight towards fiction. Memories and inventions mix in creative literature in an often inextricable way for the author himself who, although he might pretend the contrary, knows that the recovery of past time to which literature can lead is always a simulacrum, a fiction in which what is remembered dissolves into what is dreamed and vice versa.” Kaya sa paghiling ko man mas a’ngay na basahon na mga mabanhing saysay, sarong paghingowa na magdugkal nin mga mayaman na burabod na pwedeng gunoan nin iba pang dalan para sa iba pang rekwerdos sa sadiri tang mga rona, an librong Albay Viejo ni Banzuela. Ini an librong nagsasayuma nin anuman na kategorya apwera sa maludok na pag-ako kaini bilang magayon, may kabray sa daghan na babasahon na Bikolnon. Sa arog kan mga librong ini, nagpapadagos pa man an pangangaipuhan na mag-osip para sa satuyang mga banwaan. Pag-osip na iyo an pinakabuhay ni Kadunong kan epikong sinasahutan. Pag-osip tanganing orog kitang sadulon na an kinaban na ini nagpupuon sa pagsayod asin pagkanuod kan satuyang mga tataramon na kaipuhan nang tubuson asin tawan katalingkasan gikan sa puro kan satuyang mga dila.

Vox Bikol Editor's Respose to Polangui Mayor

Here's the response of Erick Lagdameo, Vox Bikol Editor to the mayor of Polangui.

APOLOGIA

Sa kadaklan na pagkakataon, sinusurat ko an kolum na ini sa satuyang tataramon na Bikol. Sa mga magkapirang okasyon, may rawitdawit akong inilaag digdi, minsan pigdisganar na akong gibohon an siring na gawe asin pigpasabot na an kolum na ini nakatagama para sa prosa. Alagad, ako enot sa gabos, nagtutubod na ako sarong pararawitdawit. An pagsurat ko nakagamot sa pagkamoot sa rawitdawit, na nagtatao nin katalingkasan sa mga tataramon na minsan kan sakuyang kamot dai kayang gugupon. Kaya kun nagsusurat man ako kan kolum na ini asin inootob an suro-semanang pagpahayag sa espasyong ini, gabos iyan nakagamot sa pangangaipuhan na magsurat asin mabuhay sa rawitdawit. Sa Kabikolan, an parasurat ngonyan may esensyal na puso nin makata. Ta an pagsurat, sarong gawe nin pusuanon.

May mga pirang pagkakataon man na nagsurat ako sa Filipino, nin huli ta ini an saro sa mga tataramon na pigtutubodan kong kaya kong bayubuan bilang sarong indibidwal, sarong namamanwaan. Asin saksi kamo kan sakuyang mga sinusurat asin an gabos na ini, sa halipot kong pagkaaram asin pagkasabot sa sadiri, nakagamot sa pangangaipuhan na maihayag an sadiring kaisipan na padagos na pigpapanday sa tarom kan isip, isog kan boot asin dalagan kan panahon. Nagpapasalamat ako sa dyaryong ini sa pagtao kan espasyong ini. Para sa kolum na ini, giraray akong masurat sa Filipino, tanganing masabotan man kan sakuyang mga katood asin iba pang parabasa an sakuyang posisyon sa isyu kan planong pagdeklara sakuya bilang persona non grata nin huli sa sarong kultural na saysay (cultural essay) na sakuyang sinurat sa saro pang dyaryo an Vox Bikol. Tutungkosan ko sana si sahot na pigsasabi sa surat na gikan sa munisipyo kan Polangui, na an sakuyang sinurat sarong daing basehan asin iresponsableng klase nin ‘journalism’, nagraratak sa mga kababaihan kan nasabing banwaan. Uni an sakuyang pahayag:

“Bagamat lumabas sa isang newspaper ang nasabing essay, “Ang Mahal na Birhen ng Pagsalat” ay hindi isang news article. Ito'y isang cultural essay na nagbibigay komentaryo sa isang isyu o sa maraming isyu na maaaring humamon sa ating mga kinasanayang pagtingin. Pansinin kung saan nakalagay ang nasabing essay sa dyaryo. Wala ito sa news section. Ibig sabihin hindi ito nagdedeklara ng mga facts bilang mga katotohanan. At katulad ng maraming sanaysay na sinusulat ko, ito'y isang operatikong papel lamang. Hindi ko intention na sirain ang reputasyon ng isang bayan. Dahil alam ko na wala ako sa posisyon ng anumang uri ng deklarasyon o paghusga. Nasa akto lamang ako ng pagbabasa sa mga pahiwatig, sa mga teksto o cultural texts. Kung kaya may kalayaan ang manunulat na gamitin ang anumang maaaring ituring na teksto upang buuin ang istruktura ng kanyang sinasalaysay sa sanaysay. Kabilang sa mga cultural texts ang mga popular na biro, ang mga haka-haka, ang mga sabi-sabi katulad ng aking naging pahayag sa bayang Polangui.

Ang taguring ibinibigay sa Polangui na dumating sa akin bilang ‘sabi-sabi’ at ‘biro’ ay may malawak at malalim na ugat na pinagmumulan mula sa historikal at sosyo-politikal na kalagayan ng nasabing bayan. At dahil alam kung may pinaghuhugutan ito sa kasaysayan ng nasabing bayan kaya ginamit ko sa ang mga archaic words na “bailarina” “serbedoras” at “sauna” na kung titingnan sa ngayon ay iba na rin ang kahulugan sa ating panahon. Sa akin, ang taguring biro sa bayan ng Polangui ay katulad ng taguring mga aswang ang mga taga-Iriga, mayayabang, o nag-uulam ng toothpaste ang isa pang bayan. Kung dati rati’y negatibo ang pagtanggap sa pagiging bayan ng mga aswang ang Iriga, hindi na ito ang kaso ngayon. Lumalabas sa mga pag-aaral na ang paratang ng pagiging mga aswang ay nakaugat sa sinaunang posisyon ng bayan bilang sentro ng sinaunang relihiyon kung kaya kinailangang ng mga fraile na imbetuhin ang ganitong paratang ng pagiging aswang sa mga taong nanahan sa paanan ng Bundok Asog. Ayon sa historyador na si Dr. Danilo Gerona, kinailangang bigyan ng bagong bigtang ang mga dating balyana bilang mga kampon ng dilim, ng gagamban. Kaya mula sa pagiging mga parahilot at paramundag, nagin silang mga harbinger ng kamatayan.

Sa katunayan, maaaring tingnan na ang reputasyon ng bayan ng Polangui ay konektado sa reputasyon ng karatig bayan nito, ang Oas kung saan mga pari naman daw ang prinoproduce. Interesting ang ganitong mga sabi-sabi dahil para sa akin may pinaghahalawan itong isang mahalagang bahagi sa kultura at kasaysayan ng mga nasabing bayan na tumatatak din bilang kolektibong representasyon ng Kabikolan. Sa puntong ito, naalala ko ang isang tula ni Pete Lacaba na nagsasabing ‘nagpaparal ng kapatid na nagpapari ang puta.’ Sa cultural essay, lumalabas na maaaring gamitin ang mga tekstong itong upang higit na bigyan ng clearing ang pinagmumulang context. Kaya, kinakailangan ang mas intensibong pananaliksik at ito ang tinangka kong gawin sa aking sanaysay. Ginamit ko lamang ang “biro at ang mga sabi-sabi tungkol sa Polangui upang higit na ipakita ang etikal na isyu ng pagturing sa kapwa, kabilang na ang mga kababaihan, at kung paano ito kaugnay sa debosyon na nakasentro sa pagsalat, sa paghipo ng Penafrancia. Sa katunayan, ang ‘intangibility’ ng debosyon sa Penafrancia ang pinakatema ng essay at hindi ang bayan ng Polangui. Sa tingin ko ang nangyari pagbasa ng mga tauhan ng meyor o ng meyor mismo ay maituturing na maling pamamaraan ng pagbasa, ang hindi pagkatoto sa kung ano ang form na ginamit ng manunulat, at ang tahasang deklarasyon na iresponsable ang nasabing pagsusulat at ngayon ang kanilang banta.

Sa sulat mula ng meyor ng Polangui sa editor ng Vox, sinipi niya ang bahagi ng essay kung saan lubha silang nasaktan, na demean ang kanilang mga kababaihan. Kaya nag-dedemand ng public apology. Nauunawaan kong binanggit ko ang isang “popular na taguri” tungkol sa kanilang bayan ngunit hindi ito galing sa akin, narinig ko lamang ito sa maraming kaibigan, mga kapwa-manunulat at maging sa ilang mga kakilalang taga-Albay. May mga salaysay na rin dito ang mga naunang iskolar sa Bikol na sa tingin ko ay hindi pa maaaring hindi pa nabasa ng meyor ng Polangui o ng kanyang PIO. At dahil narinig ko rin ang taguring inilahad ko sa sanaysay wala akong dahilan para paniwalaan ang lahat ng narinig ko, dahil “biro-biro lang ang mga ito”. Subalit dahil sa tema ng sanaysay, kinailangan kong banggitin ang nasabing detalye dahil malaking palaisipan sa akin, kung bakit sa kabila ng debosyon sa Mahal na Birhen ng Penafrancia, naroon ang sinasabing "mababang pagturing sa mga kababaihan sa atin" at dito pumapasok ang isyu na maaring mag-ugnay sa kinasanayang biro tungkol sa Polangui at sa ating debosyon sa Penafrancia. Ito ang isa sa pinakamalaking tema ng essay na hindi nila nakita.

Aaminin kong hindi pa tapos ang papel ko tungkol dito, bahagi lamang ito ng isang malawak pang pag-aaral na alam kong magbubukas ng marami pang isyu na maaari nating pag-usapan. Ikinalulugod ko na ang ganitong bagay ay pumukaw sa atensyon ng mismong mga taga-Polangui. Hangad ko na mismong sila rin na mga nasa bayan ng Polangui ang humarap sa di mawaring birong ito. Bagamat madali sana sa akin na humingi ng tawad para sa sinasabi nilang ‘kapabayaan sa aking uri ng pamamahayag’ sa aking palagay hindi ito ang higit na kailangan ng sitwasyong ito. Maaaring sa maraming pagdulog sa sanaysay na sinulat ko, hindi na lamang limitado ang Polangui sa isang ispesipikong bayan, maaaring maging taguri na ito ng mas higit na malawak at kritikal na representasyon ng kalagayan hindi lamang ng isang bayan, kundi ng buong Bayan.”

May sarong osipon na sinabi kaidto an sakuyang apoon na lalaki na giya ko sa pagsurat asin sa pag-atubang kan buhay nin sarong parasurat. Tungkol ini sa sarong tawo na nakadakop nin la’bas na sira sa danaw. Pagpuli, pigparukuskusan kan nakadakop na tawo an saiyang nadakop na sira, na dai niya aram kun ano ta kaidto pa sana siya nakahiling nin siring na sira. Giyapon na siya sa kakakuskus, dai pa siya natatapos. Ngalas niya man pati na gari dai natitigbak an nadakop na sira. Sagkod na mapano an saiyang kamot asin takyag kan mga kinuskus kan sira, sagkod na mapano an pirang balde. Pati si dating ikos na nagtatagama kan saiyang bahog, naghali na sana ta dai na siya matapos-tapos. Kan naubos na niya an gabos niyang kusog, dai pa giraray ubos an kinuskus kan sira. Kaidto may nagpasabong saiya na giraray na ibalik na sana an sira sa danaw, kan su pagbalikan niya, hidaling nag-ulaptik an sira sa tubig asin naglangoy parayo. Makintabon na kurit an nahiling niya sa rabaw kan danaw. Kan si pagpuli niya, turog na giraray an ikos, risang basog. Pigsikadan niya ini sa kaangotan asin kagutoman. Kan hiniling niya an saiyang kinuskus, nahiling niya an gari natutunaw na mga subu an mga kinuskusan gikan sa sira. Garo mga bula nin sabon. Binalikan ko an osipon na ini huli sa inaatubang ko ngonyan na sitwasyon asin nahiling ko, na an sira pwedeng iyo an parasurat, asin pwede man nanggad na may mga siring na tawo na kukuskuson ka nin kuskuson alagad dai makukua minsan nuarin pa man an boot mong sabihon.

Here are the links, for your reading:
http://www.voxbikol.com/bikolnews/4958/ang-mahal-na-birhen-ng-pagsalat

http://www.voxbikol.com/bikolnews/5022/ang-mahal-na-birhen-ng-pagsalat

http://bomboradyo.com/index.php/news/regional-news/bicolano-news/22297-writer-kan-vox-bicol-idedeklarar-persona-non-grata-huli-sa-malisyusong-artikulo

http://www.facebook.com/pages/Help-Defend-Poet-Kristian-Cordero/154331197940295?ref=ts

Kagadanan, Memorya, Potograpiya

Binaha an sakuyang wall nin mga tagged photos kan Biyernes. Mga kua kan mga dating estudyante asin katuod sa nakaaging Traslacion. Nin huli ta yaon ako sa luwas kan Bikol kan panahon na idto, nagin paagi sakuya an mga retrato tanganing mation an nagin dalagan kan nasabing ritwal nin paglipat kan imahe. Pirang taon man ako yaon sa pagsaksi kan nasabing prusisyon bilang miron. Alagad iba sa ibang Traslacion kan Biyernes, ta an nasabing okasyon nakapadron sa selebrasyon kan ikatolong gatos na taon kan debosyon. May pagtulod na magbalik sa nakaagi, asin hona-honahon an ngapit. Kaya sa diskurso kan mga homiliya kan padi, yaon an parating pangapodan na pangatamanon an debosyon. Dawa gikan sa Dios, pwede ining magadan. Siring na kita gabos magagadan.

Malinaw an mensahe kan kagadanan sa ikatolong gatos na anibersaryo. Pinapagiromdom kan okasyon na dai na kita gabos makakaduman sa susunod na sanggatos na taon. May sinasabi ining magdalan, magdayon, makisumaro na sa okasyon, nin huli mayo na sa satuyang mga buhay ngonyan an makakaabot tanganing maabotan an sunod na ikatolong gatos na taon, o kun baga man minsan an ika-400 na taon kan debosyon. Minsan si ipinangaki kan Biyernes masasakitan na aboton an ika-400 gatos na taon. An Penafrancia ngonyan na taon, orog na pinapagiromdom kita kan kun anong nakatalaan sa buhay: an kagadanan.

Sinabi ni Octavio Paz, an Mehikanong parasurat na an piyesta sarong paglulubong, sarong punerarya na dinadara niyato. Alagad an kagadanan na ini, bakong si kagadanan na kinukudisyon kan pagkatakot sa impyerno. Kundi si kagadanan na nagbabago nin buhay ta nagpupuon nin panibagong kabtang, nin huli ta binubugto kaini an sarong siklo, an sarong buhay pasiring sa mas halangkaw na reyalidad, halangkaw na pagsabot. Siring man kaini an leitmotif kan Penafrancia ngonyan na taon, na ini nagpapagiromdom man satuya kan itinalaan na paabot, an kagadanan na inaatubang niyato sa kada paglipat kan imahen kan Ina pasiring sa sarong padumanan tangani sana man na ibalik sa paagi na kan salog sa paabot na Sabado, asin siring sa sarong ritwal, kaipuhan na agihan niyato ini tanganing padagos kitang ipagbados asin ipangaki sa paagi kan Ina. Sentral an kahulugan na ini sa suanoy na pagsabot kun ano an Traslacion, na ginigibo sa akto nin penitensya, paghagad tawad sa kasalan kan hawak. Sa panahon niyato, yaon pa man an siring na disposisyon nin huli sa pagprograma kan simbahan, alagad an manipestasyon kan debosyon, an kahulugan kan ritwal, nag-ako nin mga panibagong paghiling asin dahilan nin pagdayon.

Siring sa pagpapalamag kan mga tao, sa mga rungaw na toro, sa sarong banwaan sa Espanya, an pagboya ki Ina yaon pa man giraray sa paglaog sa nga-ngaan kan kapasidad kan hawak na makisudo-sudo sa kagadanan, sa trahedya, sa dugo, sa buhay. Yaon an siring na akto nin pakikisumaro orog na ta an tolong gatos na taon, bako man na gurangon nang marahay kun ibabaing mo ini sa ibang daan na pagtubod. Kun pagkakaisipon ngani, an tolong gatos na taon bago an 1710, an masasabing sarong dakulang burabod na nagtaong pwesa o kusog tanganing an siring na debosyon makaabot sa panahon niyato.

Sa panahon niyato, an partisipasyon bako na sana man sa pagboya, pwede naman an pagsir’ip sa lanob kan mga pangyayari, siring kan pag-atubang sa kompyuter. Mediated na kinaban asin dakul na an paagi nin inkarnasyon. Kaya anong mga paagi nin paghiling an pwedeng itao sa kadakul na mga retrato, an mga imahe na kinukulong sa lente kan satuyang mga kamera? Enot sa potograpiya, nahihiling niyato kun pa’no marikas na nagsusulog an panahon siring sa pag-agi kan prusisyon. Kun pano nagagadan an sarong panahon. Makinakan an oras. Kaya kinukuanan niyato nin retrato tanganing may magiromdom, may mabalon kita. Minahabon kita nin sarong okasyon. Sabi ngani ni Susan Sontag, gabos na retrato, post-mortem, sarong pagmansay sa lawog nin gadan.

Labi pa sa mga retratong ini, orog na kaipuhan kan tawo, kan mga Bikolnon, an sarong bokabularyo na may hararom na burabod na dai na lamang nakasentro sa biswal o sa kun ano an tugot na kapotan. Tactility at Visuality ang pokus kan Penafrancia. Ano daw kun maglaog na ini sa lebel kan “musicality”? Kun sain madidiskubre ta an ludok sa mga simbolismo, an sulog kan salog, an kurahaw kan buot, an tanog kan kampanaryo? Kinakaipuhan gayod na mahiling kan mga Bikolnon an saindang kalag sa paagi kan selebrasyon kan Ina: na mas orog kaimportante an dai nakakapotan, an kusog, an enerhiya kan buhay na mga kalag. Ta an debosyon ki Ina, may makusog na pwersa na kaya kaining baguhon an satuyang mga buhay siring sa sarong banal na babasahon, asin kaya kaining balukaton kita sa sistemang nagkakakan satuya sa pagka-oripon bako sana nin hawak, kundi pati nin isip asin buot. Ini an mga hegemonya na kawsa kan mga istruktura kaibahan na an simbahan na sarado pa man giraray sa mas halawig na pagsabot sa relasyon kan Ina sa saiyang mga Bikolnon na aki.

Sa pagdalan kan bilog na ritwal, dai ko maibitaran na hilingon kun pano man nanggad nagbabago an Naga, asin dai nagbabago an Naga. Nagtutukdok kita nin mga gapong kudal, nin mga porta, tanganing itao sa mga daing kalag na ini an gibo nin pagrumdom. Tinutugotan ta an mga gapong ini an maggibo kan dapat kuta niyatong ginigibo, kan mga hawak na ini, na pinupurga, iniitsa niyato sa ritwal kan pagboya. Siring na an mga retrato niyato na kinua sa Traslacion, saro man na paagi tanganing an pagrumdom na ini, gibohon na sana kan mga retratong ini. Sa paghorop-horop kan mga bagay na ini na nag-abot sakuya sa kapiyestahan kan Ina, orog na pinapahiling ngani kaini an mortalidad na yaon sa satuya. Asin ini man baga talaga an ginigibo kan mga ina, na sa oras kan saindang pagpangaki satuya, iniluluwas kita sa kinaban kan mga mortal. Sa katotohanan kan kagadanan na ini na ginigibo niyato sa kapiyestahan kan Ina, kita baga minaarang, minapamabi sa saiya, an Ina niyato: “Santa Maria, Ina nin Dios, kaming mga makasalan, ipamibi mo kami ngonyan sagkod sa samuyang pagkagadan…”

An Ludok Kan Resuene

Nakaburabod sa saiyang kamot an rosaryo na tinao kan saiyang tinabangan na padi. Tinabangan niyang paadalon sa seminaryo sagkod na ipadara ini sa Roma. Sul-ot niya an kwintas kan opisyal na organisasyon ni Ina. Sarong tinubog na bulawan na may imahen kan Ina. Agid sa anting-anting. Sa sadit na lamesa, yaon an saiyang mga bulung, kakanon na dara kan mga nagbibisita, mga nobena. Pasaro-saro an turo kan swiro, sa saiyang saluyong kamot. Nagdadalagan an bulung palaog sa saiyang hawak na kinupotan nin bukol sa abaga. An swero an oras sa ospital. Sa saiyang hirog, may sarong tubo man na inilaog tanganing iluwas an mga natipon na tubig sa baga. Nagbubuklat an saiyang mata kun naririsang may nag-abot na mga bisita. Nagkukusog an saiyang pagdangog. May mga nadadangog nganing tingog siya kan mga kamidbid na haloy nang gadan. Nariribaraw an mga nagbabantay sa mga sinasabi niya minsan. Nanunugon-tugon.

Kun banggi, binabasahan siya nin mga pamibion. Namamati kan mga nagbabantay saiya an saiyang paghimate sa mga tataramon. Sagkod na mapaturog ini. Pusong malinig, lalanga sako, Kagurangnan. Pauru-utro an pagbasa kan mga salmo. Dangan, may pirang padi an nagsungko asin tinawan siya nin olyo. Mga pading naduman sa saiyang harong tanganing magkakan, maghingalo, makipag-olay saiya, magpatabang na magtao nin mga sobre. Mga padi na iniiba an mga seminarista tanganing mag-karol kada Disyembre. Dai nang mga tataramon na nagluluwas saiya. Mga hinangos na sana. Surunud-sunod na hinangos. Gari may dakulang dugi o an’it sa laog an luhay-luhay na nagkakan saiya. Mamati mo an kulog kan rikas na pagbabago kan hawak. Nagruluwasan na si mga ugat, nagpuruti na si parating pigtitinang buhok. Nagkurupos an kublit. Nagtitis na an bitis.

Sarong aldaw, kaipuhan siyang darahon sa operating room tanganing maoperahan tulos. Daing siisay man sa yaon duman an makadesisyon. Dai siyang agom. Daing aki. Mga pamangkin sanang dai man aram an gigibohon an nagdedesisyon. Yaon an saiyang mga katuod, mga dating kaopisina kan aldaw na idto tanganing maghiling kan saiyang kamugtakan. May mga tinaong kwarta. Naubos na si saiyang tipon-tipon sa mga bangko kaidto. May mga pinasubling dai na masusog. May mga pinautang na dai na nagpahiling. Sa panahon na idto, na dai aram kun ano an gigibohon sa laog kan espasyong ito, kan dakulang pagsakat na luminukob sa sarong tawong padangat alagad, sagkod sana duman. May nagpuon mag-awit kan Resuene Vibrante. Luhay-luhay an tingog. Dangan, nagsurunod naman an iba sa pagsayod kan mga tataramon sa awit. Sa panahon na idto, an pag-awit kan Resuene bakong matrayumpo, daing Ina na ibinabalik sa saiyang pedestal o iniinsesohan, daing Ina na pinagdudumog, pinagpipilahan. Sa panahon na idto igwa sanang mga kahagadan na dai masayod-masayod, igwa sanang pagkapula sa kadakul na pwedeng sabihon, alagad sinayod na sana kan awit, kan maludok na awit na kinakanta man sa mga panahon nin bagyo asin makuring pagsakit. Sa pag-awit kan Resuene, nagigin espisipiko an kahulugan kan mga tataramon asin musika kan himnong ini. Bako ining awit nin kiisay pa man, bako ining awit kan mga Kastila, dawa ngani an musika asin letra nakapadron sa tradisyon Yuropeyo asin an letra yaon sa Kastila, an awit na ini, sarong awit kan rehiyon na ini, sarong awit na Bikol, na an dusok sa satuyang pag-isip asin buot, orog kararom kan Sarung Banggi ni Gregorio Potenciano. Asin siring sa awit na Sarung Banggi, napapara sa katapus-tapusi an mga kagsurat kaini an mga kompositor, nagigin ining sarong awit o rawitdawit kan gabos. Siring na dai man gabos nakakaaram o nakakatanda kan kompositor kan Resuene. Sa mga ospital asin higdaan kun sain kinakanta ini orog na sa panahon kan paghihingagdan, orog na nasasabotan, kun tano an manto kan Ina, sarong tamong sa mga naghehelang, na an awit ki Ina, sarong payukyok na awit para sa saiyang mga mga aki.

Sa Pintuan

Dakitaramon kan Before the Law ni Franz Kafka

Sa nga’ngaan kan pintuan, igwang nagbabantay. Asin may sarong tawo man gikan sa harayong probinsya an nakikimaherak na siya palaogon nganing mahiling na niya an Batas. Alagad an sabi kan nagbabantay, dai ta siya pwedeng magpalaog sa kun siisay man sa arog kaidtong panahon. Nagsibog an lalaking gikan sa probinsya asin naghapot giraray kun pwede na siyang palaogon aro-atyan. “ Pwede na gayod,” an sabi kan nagbabantay. “Alagad, bako talaga ngonyan. Dai ka pa pwedeng maglaog.”

Nin huli ta bukas-bukas man an pintuan, asin an nagbabantay yaon sana man duman, naggigibo-gibo kun ano-ano, padagos an lalaki sa pigsisirip kan laog kan pintuan. Narisa ini kan nagbabantay na napangirit sa ginigibo kan saiyang dai pa pwedeng padagoson na lalaki. Pigsabihan an lalaki kan nagbabantay: “Kun dai ka talaga makakatios, sige na, porbare nganing maglalaog, minsan kan sakuyang patanid saimo na dai ka pa pwedeng maglaog.” Alagad, pakantandai: “May kapangyarihan ako. Asin saro lang ako sa kadakul na nagbabantay. Igwa pang mga nagbabantay sa kada pintuan asin mas orog sindang makapangyarihan sa sakuya. An ikatolong nagbabantay, makangirhat nang marahay na minsan ako dai ko kakayanon na siya mahiling.” Ini an mga kasakitan na dai honahon kan lalaki gikan sa probinsya, para sa saiya, an Batas kaipuhan na yaon parati kun kakaipuhan nin siisay man, sa anuman na panahon mag-abot an pangangaipuhan na magsungko an tawo sa Batas. Alagad, nagdesisyon siya na mahalat na lang siya sagkod na tawan na siyang permiso kan nagbabantay na kun pigtuturuhokan niyang hiling, risa an plantsado kaining uniporme, dakula an tulak na gari nakahamil nin pakwan, may bigote na gari su nahihiling niya sa mga pelikulang baradilan. Aban-aban, tinawan siyang tukawan kan nagbabantay asin pinatukaw siya sa mga harani kan pintuan. Duman siya nagtukaw puon kan aldaw na idto sagkod pira pang mga taon. Naghingowa siyang makalaog sa pintuan asin panlingawon an nagbabantay, pagalon ini kan saiyang mga pagsudo-sudo na makalaog.

An nagbabantay, parati man na may hapot saiya, naghapot na ini mapapadapit sa binayaan niyang harong, asin iba pang mga bagay-bagay. Makaribong minsan an mga hapot kan nagbabantay siring sa mga propesor sa unibersidad, asin sa kahuri-huri man sana sasabihon kan nagbabantay, na dai pa siya tugot na maglaog sa pintuan. An lalaking gikan sa probinsya na binitbit an saiyang gabos na pagrorogaring asin nagsakripisyo na isangra pa an ibang gamit, makaabot lamang duman, nagpuon nang maglagay duman sa nagbabantay. Mas orog ining makulog ta tinatao na niya si mga pagrorogaring na dai niya ngani sinangra na kukuanon man sana palan kan nagbabantay sa pintuan. An sabi kan nagbabantay kun kinukua na an saiyang lagay: “Inaako ko sana an mga itinatao mo, nganing mapaghona-hona mo na dai kang nalingawan na darahon pasiring digdi.” Kan mga taon na yaon siya duman sa may pintuan, gari na an lalaki an nagbabantay sa nagbabantay sa pintuan ta pigtitimaanan niya ini parati na mapanlingaw asin tanganing dagos na siyang makalaog. Sa buot kan lalaki, ini sana man talaga an dakulang ulang kun tano sagkod kaidto dai pa siya nakakalaog asin nakakadulok sa Batas. Kaya nagpuon na nin magraway nin makusog an lalaki kan saiyang kamalasan puon kan siya aki pa sagkod na abutan na siya nin kagurangan asin an gabos na kulog-buot niya, pig-ngu-ngurubrub na niya na sana.

Nag-abot an panahon na gari na pinag-uulian an lalaki, asin sa kahalayon na niya duman sa pintuan na idto, sa pagbantay sa nagbabantay, namidbidan na kan lalaki magin an mga layog-layog na nagpapaipli sa saiyang kuwelyo, asin nakimaherak siya sa mga insektong ini na tabangan siyang binsiron an nagbabantay kan pintuan na dagos na siyang palaogon. Dai naghaloy, nagpuon nang magrumarom an saiyang paghiling asin dai na niya maaraman kun madiklom sana an kinaban o kun tibaad pigdadaya sana siya kan saiyang mga mata. Alagad sa kadikloman na ini, luhay-luhay na niyang nahihiling an dai masabotan na kaliwanagan na gari minagikan sa laog kan pintuan kun sain yaon an pighahanap niyang Batas.

Ngonyan, aram niya na madali na an saiyang katapusan, halipot na an buhay para sa saiya. Bago siya mautsan, binalikan niya an saiyang buhay bago asin sagkod na makaduman siya sa nga’ngaan kan pintuan asin magpuon na maghingowang makalaog, sa gabos-gabos na nangyari sa saiyang pagkabuhay, may sarong hapot sana an naglaog sa buot niya, sarong hapot na dai niya palan naihapot sa nagbabantay sa pintuan. Kaya pig-alok niya an nagbabantay, pigkayab na niya na sana, nin huli ta dai na siyang kusog na magdulok pa sa nagbabantay, ta gari nananglay na an bilog niyang hawak. Kaipuhan na magduko kan nagbabantay sa saiya nin huli ta an tingog niya gari na pigsasabotahe kan duros. Nahiling niyang dai nagbagong lawog an nagbabantay mantang siya dagos-dagos nang naggurang.

“Ano an gusto mo nang maaraman ngonyan? Hapot kan nagbabantay.

“Dai talaga saimong lusotan… Sinasabing gabos nagmamawot makarani sa Batas, alagad ano ta sa gabos na panahon na naghalat ako digdi, ano ta ako sana an napadigdi asin nakimaherak na palaogon mo?” An hapot kan lalaking gikan sa probinsya.

Sa puntong idto, nasabotan kan nagbabantay na nag-abot na an oras kan kagadanan sa lalaki, kaya bago ini mautsan, nagtaram an nagbabantay tanganing madangog kan lalaki an huri niyang mga tataramon: “ Daing siisay man an tugot na padagoson digdi apwera saimo. Ta an pintuan na ini ginibo sana para saimo, asin ngonyan, dagos ko na ining sasarahon.”

(Saro ini sa paborito kong osipon ni Franz Kafka. Garo ini mga modernong parabula. Pinupunan ko an mga siring na dakitaramon sa orog na ikakatalubo kan satuyang mga tataramon asin siring man tanganing mapararom niyato an satuyang mga paghurop-hurop kan satuyang buhay asin sa kinaban. Si Kafka an saro sa mga modernong parasuratkan ika- 20 siglo, na mahihilingan nin kausongan an mga usipon na nagpapahiling kan mga predikamento kan satuyang pagkabuhay.)

MAY OMBOY SA HARONG

An pagiging omboy an saro sa dai ko magiromdoman, buot sabihon, mayo ini sa sakuyang agimadmad. Kun igwa man ining pigpapahiling na ini nangyari, ini an pagigin kong yaon ngonyan. Nag-istorya man an sakuyang ina kun pa’no niya ako ipinangaki. Tinutungkusan ko an mga pagsabi niya na ako an pinakasakit niyang rag’us sa kinaban. Apwera kan mga osipon na ini, may sertipiko nin sakuyang pagkapangaki na mapapatotoo, may dokumento kan sakuyang pagkatao asin ta nagdakula ako sa laog kan pamilya, dai napanlingaw an sakuyang mga magurang na magbalon nin mga ebidensya nin sakuyang pagkanitawo kun kaya may retrato an sakong ama sa sakuya. Ako, bilang tolong bulan na omboy. Sa likod kaini, nakasurat an midbid kong surat kan sakuyang ama. Surat ini para sa mga magurang asin tugang kan sakuyang ama na yaon sa Pampanga. Kun pighihiling ko an likod kan retratong ini, aram ko na ini an surat na enot kong pig-arog-arog nganing suraton an sakuyang inakong pangaran, an puon kan apelyidokan sakuyang ina, an bilog na apelyido kan sakuyang ama. Pangaran na nagpapasabot na ako pinanindogan nin duwang tao, an mga magurang ko. Pangaran na ginagamit ko sagkod ngonyan. Pangaran na minatakod sakuya sa dakulang pagburubalyuhan nin buhay sagkod na makaabot ini sakuya. Pangaran na gikan sa harayoon nang henerasyon.

Sunod kan retratong ini, an panduwa kong pinakagurang ko nang retrato, dakula na ako. Nasa Grade 1 na gayod ako asin an retrato kinua na sa sarong studio kaidto sa Iriga. Mayo pa kaidtong kamera sa harong. Kaipuhan na ipadara an retratong ito, kaiba an sakuyang duwa pang tugang, asin an sarong matuang pinsan, sa ina ko na yaon kaidto sa Qatar. Sa likod kaini, surat giraray kan sakuyang ama para sa sakuyang ina. Sinasabi ko an mga ini, ta tibaad gayod, kun igwa man akong kinakapung’awan iyo ini an panahon na dai ko ngani magiromdan alagad aram kong nangyari. Napupung’aw ako sa dai ko bilog na maaraman, na minaabot sana sakuya sa mga saradit asin mga lumaon nang mga bagay-bagay. Tinutupod ko an mga kahagadan, binabal’otan an mga siwang, binibilog an istorya sa paagi kan kun anong mga yaon. Nagkakaraw an mga ini sa laog kan sakuyang isip, nagpapaimbong kan daghan, asin masasabi kong orog akong binubuhay ngonyan na mga panahon, pigbabalukat ko an mga bagay-bagay na ini, bilang pagiromdom.

Asin an orog na minapagiromdom sakuya ngonyan kan mga bagay-bagay na mawot kong aramon asin mation, iyo an panahon kan ako omboy, asin ta ngonyan may omboy sa harong, orog kong nahihiling an panahon na ako man an pig-aaling, orog na kan sakuyang ina. Balaog na dakula na ipahiling sako an bagay na ini. Ngonyan na nahihiling kong nag-aaling si Mama, nahihiling ko, dawa puru-pano si mga panahon na yaon ako sa siring na posisyon. An mga awit ni Mama, na dai sayod, na mayo sa tono, na daing lohika, alagad, pigsisimbag kan omboy nin ngirit, o hakay, o an dagos-dagos na pagturog. Nahihiling ko sa omboy na ini, asin ki Mama, kun pano, an buhay, pinag-aandam niyato sa lambang saro, lagpas sa kun ano an itinalaan, kun ano an sakop kan oras. Ta hilinga, kun pano an sarong omboy, nagdadara, naghihipno sa mga bagay na dai naikulong kan lente kan kamera, o an mga pag-aling na dai na-rekord.

Sa maabot na panahon, hihingowaon ko na ako an mapagiromdom sa omboy na ini, kan mga bagay-bagay na ini, dawa kadakul asin labi-labi na an saiyang mga retratong pigkukurua, mga videos mi sa saiya, na pigpost mi sa mga Facebook accounts, ta dawa pa kita pano-pano na nin paagi nin pagdokumento kan mga bagay na ini, igwa pa man giraray kitang dai masasagom, dai masasapod siring kan pugot na payong naglalataw-lataw asin minaawit kan Si Nanay, si Tatay…

An Parong Kan Kamagong

Sa sakuyang inaagihan ngonyan digdi sa harong mi sa Iriga, parati kong nahihiling an mga nagkahurulog na kamagong. Dakul na mga bunga na dai ko maibitaran na dai hilingon. Asin harayo pa ako, napaparong ko na sinda. Parong na nagpapagiromdom sakuya nin mga magkapirang pangyayari. Siring kan sarong kakanon sa nobela ni Marcel Proust, an sarong namit, o an sarong parong pwedeng magdara satuya sa sarong kaisipan o panahon o pagkabuhay na iba sa kun ano an buhay na inaatubang niyato ngonyan. Igwa sanang kaipuhan na magkulibat kan kublit asin madadara na kita sa panahon na ini. Siring baga kan mga kamagong na naghuhurulog, nalalapa kan samuyang pagpapasipara.

Nagigiromdoman ko an dahilan kun ta’no ta dai ako nakanuod o natuod na magkakan kamagong. Enot, ta minsan hinona ko ining singkamas, siring na naga-oman ko man kaidto sa sarong piyestahan an pulang sili, si darakula (bell pepper) na sarong pidaso nin hotdog. Marikas si subo ko kan kamagong sa laog kan refrigerator na hona ko singkamas. Kun biglang nag-init si dila ko kan sili na hinona kong hotdog kaya napadalagan ako sa kusina tanganing magtimtim nin asukar asin mag-inum nin tubig, si kamagong na hinona kong singkamas, nakapasuka sakuya. Si ragmok na hinohona, naging malumhok. Nasala si bagsak kan kagat ko. Nag-unu-unu an mga ngipon. Nagraot si boot sa naglaag duman kan kamagong. Dai ko aram kun tano ta dai ko naparong tulos, siguro ta idto si mga panahon na igwang poder an mata sa hawak—the primacy of eye. Biswal na maray an padalagan. Kaya dai man ako nakaon tsisa ta aram na an nagigiromdoman. Kun anong nahihiling iyo sana iyan an pigtubodan, kaya an nagsunod iyo an kapamasolan kan mga paghona, na bako man palan singkamas kundi kamagong, na sinundan ki pagkaraya sa nangyari. Ki panuga na dai na utro makaon kan nasabing prutas.

Siyempre, binasol ko sa pangyayari bako si sadiri ko, kundi si prutas, si mga bunga na ngonyan gari mga bolang nahulog gikan sa langit. Luhay-luhay na nalalapa, nasalak sa daga. Dai man ini magigin mga kahoy ta pig-aagihan nin mga padyak asin awto an dalan na ini. Marurunot an mga tulang kan mga bunga, maitatalbong sa daga na dai na ini mapagkakanigong pang magtambo. Sa pag-agi ko sa dalan na ini, dai ko malikayan an mga hapot na nagpaparigon sakuya, na nagkukulibat kan isip asin boot ko na pinaporma kan padagos kong pagbabad sa pagbasa, paghorop-horop asin pagsurat. Kaya an hapot: Anong klaseng kusog an nagkawsa kan pagbutas sa sanga? Panahon? An sadiring paggusi kan panahon? An dai pagtukdol? Kaya ini sana an a’ngay asin maninigong mangyari sa panahon na ini na an gutom kan tawo o an pangangaipuhan nin sustansya dai na kayang simbagon kan mga bunga kan kamagong? Kan mga bunga sa palibot ta. Ta minsan an mga aki o an mga gurang, nagbago na an pagnamit sa kun ano an masiram o ano an dapat na kakanon. Alagad, anong nangyari sa mga gamgam? O kun tutubodan an sinasabing an kamagong iyo an mansanas kan mga nagtitios, ano na an nangyayari sa mga nagtitios? Tibaad natawan na nin mansanas kan mga pulitiko?

Saro pang minaluwas na dahilan kun ta’no ta dai ako nagkakan kaini, iyo ta masakit an paghubak kaini. Bakong arog kan batag na nagtatambo man sa natad mi, o an mangga, o siring kan ubas na gari sana nagsangal nin hostiya, kaipuhan nin proseso kun muya mong magkakan kan kamagong. Kaipuhan is-ison an mga ibo kaini, ta magatol ini, kaipuhan na hugasan sa may salog o karigosan sa nawasa. May mga pagkakataon na nakiiba ako kaidto sa pag-is-is kan bunga nin huli ta mga barkada kong aki an nag-agda sakuya asin kun may nagigiromdoman man ako sa bunga, iyo idto si mga kaklase ko na nagkakaon kaini. Dai ko na ngani giromdom si pangaran kan iba. Alagad, iyo idto si pagkaon ninda, bunga na dapat kinakaon ko man alagad naenot na si pagkaraya sakuya. Baad ngani an nakakapasiram sa kamagong bago man idtong laman kaini, kundi si proseso tanganing makakan ini.

Kaidto sa seminaryo, may mga seminarista man na nagkakakan kaini ta igwa man duman puon na kun minabunga ngani, gari suso ni Mebuyan. Alagad mas nagigiromdoman ko si seminarista na duman kinastigo ta nadakop na nagkakaon ngani duman nin kamagong minsan oras ki pamibi. Pinaluhod siya kan padi mantang nakakugos sa puon. Kun minaduman ako sa seminaryo, naghuhurulog naman sana si bunga. Natapos na gayod si panahon kan pagkaon kan kamagong. Dai na natukdoan an nagsurunod samuya na an mga bungang ini pwede man kakanon nin tawo. O tibaad kaya ta kadakulun nang bunga asin kulang naman an parakakan. Tibaad nauumoy na kita sa kadakulan kaini kaya dai na ini pig-iintindi. Dai na kita nagugutom para digdi.

May nagiriromdoman pa ako arog kan panahon na dai man ako nagkakaon nin melon ta mas orog na muyahon ako sa pakwan. Ini si panahon na dai pa ini pigkikilo ta idtong duwang prutas iyo an inuuling mga gusi kan tiyoon ko duman sa Pampanga. Mas gusto mi si pakwan ta si pula an orog na makolor kisa sa malungsi, alanganin na orange kan melon. Asin baad ta mas dakula si pakwan, mas dakula sa payo mi kaya idto an pinipili mi. Sarong hapon, naubos mi si mga pakwan ta haros gabos kami nagkakaon sanang pakwan. Inabutan ako kan gutom na bako sanang sa tulak, kundi si gutom kan mayo akong nahihiling na pakwan. Asin huli ta sadit sana an hawak ko kaidto, marikas ako kinakakan kan sakuyang gutom, kaya napiritan akong kakanon an melon. Nagluwas si tagok kaini, si hamis, si malumhok na laman kaini asin dagos-dagos kong naubos si sarong bilog na melon. Puon kaidto, nagkakan na akong melon sagkod ngonyan na an bunga gikan na sa Tsina.

Sa padagos na paghiling ko sa mga nararakdak na kamagong, pinapagiromdom ako kan sakuyang pagkaraya kaini asin kan mga manlain-lain pa na pinunan ko nang isurat digdi. Arog baga kan kahulugan kan gutom, na an gutom dai sana nangyayari sa laog kan hawak, na ini bako sanang pangangaipuhan kan tulak, kundi ini man pwedeng mangyari sa luwas kan lawas. Hunger does not only happen from within; hunger is best experienced from without. An kagutoman sa kamagong bako na sana sa namit o gabat na pwede kaining itao sa tulak o sa sustansya kan bunga, kundi ini nagigin pasugmadan sa kun paano ako pinapagiromdom kan mga sadit na bagay sa sakuyang palibot, buda gamiton ini tanganing hilingon an kinaban, puon sa kun sain ako hali sagkod sa sakuyang mga lakaw. Pinupukaw kan kamagong an ibang klase nin gutom sa pagkabuhay ko. Tibaad ini an gutom sa paggiromdom kan mga bagay sa panahon kan kinaakian. O sa mga bagay na pinapadangat alagad dai maabot, dai mapapangyari, ta wara na ini puon pa sa puon. Ta an gutom sarong kapung’awan, sarong paghidaw. O an kapung’awan, an paghidaw sarong klase nin pagkagutom.

Alagad, sa paggiromdom may paglaom, kaya ‘baad sa masurunod na aldaw, mapurot na sana ako sa mga bunga kan kamagong, tanganing itanom duman sa Gabas, kun sain may dagang pighuhulugan an mga magurang ko, asin itatanom ko ini na may pagsarig na sa ngapit na panahon, sa pagkagurang ko, pupunan ko giraray na hingowaon na magkaon kaini, nin huli ta an gutom, napapagaro man, asin dai na ako mararaya ta dai nang mga pipinsaron, dai nang mga paghona. Asin ‘baad sa puon man na ini, siring sa puon kan kamagong sa seminaryo, kun sain nagigiromdoman kong may pinatiklod na seminarista, masab’it ako nin duyan asin maghingalo sa lindong kaini, mantang pighihiling an kalangitan asin an pasulnop na saldang, na an bilog na palibot, gari ubak kan kamagong, na magayon, luhay-luhay na pig-iis-is kan liwanag asin diklom.

10th Ateneo Writers Workshop

The Ateneo Institute of Literary Arts and Practices (AILAP) with the support of the National Commission for Culture and the Arts (NCCA) is now accepting applicants for the 10th Ateneo National Writers Workshop (ANWW) to be held from Oct. 24-28, 2010 at the Ateneo de Naga University in Naga City.

This year, six (6) slots will be allocated exclusively for writers writing in any of the Bikol languages. The qualifications are: a) a resident of the Bicol region, b) writes in a Bikol language and c) can translate his/her manuscript into Filipino or English. Each applicant must submit a portfolio in triplicate (3 copies) of any of the following: a suite of five (5) poems OR a collection of three (3) short stories written in any Bikol language with a title page bearing the author's pseudonym and a table of contents. The portfolio must include translations either in Filipino or in English. Entries in the Bikol languages must be addressed and submitted to Kristian S. Cordero, Philosophy Department, Ateneo de Naga University, Naga City 4400.

Another six (6) slots will be allocated for writers writing in Filipino and English. Each applicant must submit a portfolio in triplicate (3 copies) of any of the following: a suite of five (5) poems OR a collection of three (3) short stories written in Filipino or English with a title page bearing the author's pseudonym and a table of contents. Entries in Filipino and English must be addressed and submitted to the Ateneo Institute of Literary Arts and Practices (AILAP) c/o Department of Filipino, School of Humanities , 3rd Flr. Dela Costa Bldg., Ateneo de Manila University, Loyola Heights , Quezon City 1108.

The portfolio must be in Garamond, font size 12 with one (1”) inch margins on all sides. The portfolio must also be accompanied by a CD containing a file of the portfolio saved in MSWord (.doc or .docx) or Rich Text format (.rtf). All submissions must include a sealed envelope containing the author's name, address, contact number, e-mail address and a one-page resume including a literary CV with a 1X1 ID picture.

Food and accommodations will be provided for all accepted applicants. Deadline of submission will be on Aug. 13, 2010. For more information, visit www.ailap.org, or call 426-6001 loc. 5320/5321 or e-mail Christine S. Bellen at csbellen@yahoo.com and Kristian S. Cordero at boronyog@yahoo.com .

Tingog Kan Talapang

Imbes na mga gamgam na nag-aawit sa mga kakahoyan, nagdakula ako na mga talapang an pananok sa banggi, pagkatapos kan uran sa bilog na aldaw. Mga talapang na nag-uugbon, nagdadakul sa atubangan niyamong kaomahan. Ta nasa bulod-bulod o kuntod an samuyang harong, dai ko man narisang nagsasakat samuya an mga talapang. An mga talapang na sa hona ko kaidto mga sira man na tugot na dakupon. Mga saradit, nagpipilik-pilik na mga itum, siring sa mga kiti-kit, buhay sinda sa tubig. Sinda asin dakul pang mamasa-masa, la’bas, rupit na mga bagay an mga signos kan panahon nin uranon.

Kan panahon, may mga sira pang nakukua sa oma. Nalipwas an mga fishfond asin napapaduman sa samuyang tangod na may bubon. Harani na man an irrigation kun sain nagkakarigos kami karibay an pakol na aaboton kun maaraman o madakop kami kan samuyang tiyaon. Alagad mayong makakadaog, kaipuhan sunudon an apod kan tubig sa pig-aanglasan na hawak. Nakarigos pa man giraray kami siring na pighahalat mi an mga uran sa pagkakahapon. Si makusog na bulos kan uran. Bakong si uran panmayaman na nasa alanganin na tagiti asin makusog. Kundi si uran na buhos. Kadunongan na nakagamot sa sadiring kinaban an pagsabot sa panahon. Masasabing may pagkaaram an tawo sa panahon asin sa klase kan uran na nag-aabot. Aram an klase kan uran, kun may bagyo, asin aram man kun an uran, si uran na makahilangon. May mga panahon na nagsasaldang asin nag-uuran kaya an sabi kan mga gurang, may pigkasal na tawong lipod o tikbalang. Anong boot sabihon kaini sa kaisipan niyato tungkol sa panahon asin sa panan’aw niyato sa mga sinasabing tawong-lipod? Ta’no daw ta sinabing siring?

Sa uran man, nakagamot an mga ariwaga na kun mag-uran kaipuhan na luyap. Kaipuhan na mahiwas an sakop. Buot sabihon, kaipuhan mawarasan gabos kan biyaya. May pagpapasabot sa kun ano an kaisipan nin hustisya, alagad, sa kadaklan na beses, nadangog ko ini na ginagamit na padangog sa mga pulitiko na kaipuhan kun magbakal nin boto kaipuhan matampadan, maabot, mawarasan an gabos. Nadangog ko man ini sa simbahan kun sain naghihinakit an sarong baryo ta dai naabot kan rasyon na ipinaabot kan panahon nin sarong bagyo. Naaraman na sana na may anomalya sa relasyon kan padi asin kan kapitan. An siring na paghiling sa uran, nagpapahiling kun pano sagkod ngonyan an mga pangyayari sa kapalibutan niyato, iyo an ginigibong metapora, mga paagi nin pagtaram tanganing iladawan, ibaing, balubagion an satuyang eksperinsya sa konteksto kan reyalidad. Dakul pang ariwaga, mga paukod, mga suanoy na sarabihon mapapadapit sa uran.

Sa satuyang nagtutuytoy sa duwang panahon nin saldang asin uran, pasil na mag-arang sa mga diyos kun anong panahon an mawot niyato. Kun grabe na an uranon, nahagad na kita nin saldang. Kun grabe na an aldaw na nagigin paradagit an saldang, nahagad na kita nin uran. Sa mga paraoma parating yaon an paghagad nin uran para sa mga tinanom. Alagad kun minsan, nabubusbos an langit asin nauula an gabos na tubig, naluluntot an tinanom. Sa mga parasira, bakong magayon an signos kun mauran ta maalon an dagat. May mga paratukdo, na inatake nin altapresyon nin huli sa sobrang ini. Sa mga pulitiko, mag-init man o magsaldang basta an hagad, dakulaon na calamity fund. May mga nagkakabentahe sa panahon, may minamamalas. May kabig an uranon sa mga parasurat. May mga kinulong an uran ta dai na nakahali. May mga kinulong an uran ta dai na nakaduman. Ano man an paghiling niyato sa panahon, sa hiling ko, an panahon, minalaog satuya parating sa personal na lebel nin pangangaipuhan nin satuyang kondisyon. Magsaldang man ini o mag-uran.

Marahay gayod hilingon an mga talapang sa panahon na ini na dai ta na daa nasasabotan an panahon. Nagbabago na daa an panahon. Na dapat sanang mangyari, ta an panahon kaipuhan talagang magbago. Kita an nagtataong kahulugan sa mga pangyayari sa satuyang kinaban, orog na an panahon na nabubusbus an langit o nagpapasali an saldang. Kita an nagtataong kahulugan sa mga talapang. An mga talapang na minaawit, buhay na buhay kun pagbabanggi, na gari an banggi iyo na an huring banggi sa kinaban nagtatao satuya nin leksyon sa kun ano an panahon, an kahulugan kan buhay na nasa lindong kan langit.

Sa paghinanyog sa mga tingog kan talapang, nadadangog ko na parareho sana man an tingog ninda, tingog ini na gikan pa sa enot na talapang na sagkod ngonyan nadadangog ko man. May rikas na pig-aantisiparan sa saindang tingog sa paabot na panahon baad, sa pag-alang kan oma. Sa pag-abot kan dai mga honahon. Kun si Basho, nadangog an pagtugdon kan gurang na talapang sa suanoy na bubon bilang katoninongan, an mga tingog kan buhay na talapang sa atubangan niyamo nagpupurisaw sako, kapurisawan sana na mapapanultol kan pagsurat dapit sainda asin kan bakong dapit sainda. Kun nadangog ni Basho an kagadanan kan gurang na talapang na nagtugdon sa daan na bubon bilang katoninongan, an mga gadan na talapang na naligis mantang nagbabatluy sa balyong tinampo, wakwak an hawak, asin sa sakuya, ini nagsusuriyaw na mas makusog pa sa nagpapasaling saldang.

KAKAW

Sa kinaakian ko, an ipinapangalad na prutas sigun sa nasasabi sa Daan na Tipan, sarong mansanas. Prutas na kaidto, sarong beses sana sa sarong taon magpahiling. Kun kamundagan ni Kristo. May kamahalan kaidto an prutas na ini. Daing puon nin mansanas sa natad asin dai nungka magkakaigwa nin huli ta sa malipot sanang lugar ini minatambo. Pinapangalad na maghagad nin mansanas kun bako man Disyembre.
Alagad minsan may ipinagbabawal na kakanon, napapalibutan ako kaidto kan manlain-lain na bunga. Sa mga nakapalibot bastante an kakaw. Mga walong puon an yaon sa palibot. Mayo ni saro sa mga kakaw na ini an natada. Napukan kan bagyo si iba. Asin ta naghiwas si harong sa gurang kinakakan kan mga bagong pinatugdok na boarding house si dating dakulang natad.
Mabunga an mga kakaw kaidto na pigpapasupsupan samuya kada hapon tanganing gibohon na tabrilya. May hamis asin alsom an mga tulang na siring sa santol. Dangan babaladon nin magkapirang aldaw tanganing sanlagon. Enot na ining pigluto kan saldang. Kun minsan may mga panahon na naangotan ako ta sala si ukod ko kun arin na an hinog. Naggiro ako nin kubal na dai pang tagok. Dai ngani tugot na gibohon na tabrilya ta may kaipuhan na panahon na otobon. Siring kaini tinutukdo satuya kan kinaban an mga relo sa satuyang palibot na daing mga kamot asin mga numero arog kan mga puon nin kahoy. Nagtatalaan, nagpapagiridom.
Sa kakaw, an mga tu’lang bakong kasagkodan, kundi lado sana nin panibagong porma, panibagong estado, panibagong kakanon. O pareho sanang kakanon alagad, iba-ibang paagi nin pagkakan, manlain-lain na eksperinsya nin dila. Ta tanganing maging tabrilya kaipuhan na minaagi sa pirang proseso. Pagkatapos baladon, isusunod na an pagsanlag, dangan an paghali nin ubak, pagrumsa, dangan an pagmolino sa sentro an huring pagrunot tanganing magluwas an olyo kaini, an mahika kan kakaw, an kolor-dagang tu’lang na pigtitimpla sa mga hapon o pigsalak sa samporado. An pig-iimos tanganing sa pag-abot kan panahon may inumon.
May init sa daghan an tsokolate, na gikan sa tulang, nagin mga birilog-bilog na tabrilya na nagin dahilan nin pirang pag-ikit sa garapon kan mga gurang. Ta lain an masobrahan. O malain talaga an masobrahan sa anuman na bagay. O ‘baad dakul sana kaming mga magpirinsan na mabaranga-banga kan tabrilya. Kaipuhan na tupudon an gabos.
Asin ‘baad gayod ta gabos ginibong tabrilya kaya mayo nang mga kakaw sa natad. Daing tu’lang na sinalbar tanganing itanom, tanganing sugpunan an buhay kan mga nagugurang na puon. Kaya, an pagsurat na ini, pagpatambo sa giromdom kan mga puon na idto, ta sa mga bangging pig-atubang ko an lipot man minsan an horasa, pigigiromdom ko an nagom kan tsokalateng idto, na an kapital kan gabos na paghimo, yaon sa samuyang mga ngimot asin kamot, yaon sa bilog na hawak na pigpapainit kan mga tu’lang na idto, init na minasagom sagkod sa sadiri kong tu’lang.

AN AKADEMYA SATUYA



Saro sa pighihiling kong dahilan kan pagigin puso nin Kabikolan kan Naga, iyo ta ini syudad nin mga marahay na eskwelahan. Asin an pagkakaigwa kan mga eskwelahan na ini, dai nagpuon kasuudma, dai man nagpuon kan magkaigwa na kita nin mga pig-oorgulyong mga pulitiko. Dai ini nagpuon sa dekadang ini. Ining pagkakaigwa ta nin mga marahay na eskwelahan. Alagad, an karahayan kan mga eskwelahan na ini bako nin huli ta pinamamayuhan ini nin madudunong na tawo, kundi yaon sa kultura kan komunidad na yaon sa eskwelahan na ini. Sa madaling sabi, yaon an karahayan kan mga taong yaon digdi. Orog nang gayo an mga nag-aadal asin mga nagtutukdo, an mga katuwang sa pagpapadalagan. Sinda an bagsik kan sarong akademya.


Daing perpektong akademya siring na daing perpektong organisasyon o sistema arog kan gobyerno. May mga kapabayaan asin pagkukulang an mga tawo digdi sa akademya. Orog na kun dai ining ginigibo sa tahaw kan marigsok na pagpaluyap nin kapatalan, nin kahugakan sa pag-isip, asin an kawaran determinasyon tanganing an mga tungaw satuya, mapukawan. Kaipuhan na parating magkaigwang isog an mga tawo sa akademya, isog na pigtatais kan dunong asin pusog na boot. Kaya bakong rason na an nagpapamidbid na perpektong gobyerno o an marahay na gobyerno, dai tuyawon, dai na pag-atid-atidon kan akademya. Ta an kultura kan akademya, iyo an kultura nin pagpurga, nin paglinig sa mga sapot kan isip. Bakong kultura kan akademya an sige sanang pagayon kan kublit o kaya papogi. Bakong kultura kan akademya an tumubod sa sarong istasyon nin radyo asin digdi ta ipahayag an gabos na hinanakit, kulog-buot, basol asin tuyaw, orog na kun an kaolay mo parating yaon sa estado kan pagkamuraw-muraw. Bakong kultura kan akademya na alingon an mga nasa poder. Riniriparo kan akademya magin an sadiri kaini ta pwedeng istaran an akademya, siring an munisipyo, an kapitolyo asin an palasyo, nin mga tungaw, nin daing ibang bagay sa payo, kundi kulisap.



An satuyang kasaysayan mapatotoo kan sinasabi kong ini na an pagiging puso kan Kabikolan kan Naga, nakadepende man sa mga eskwelahan na yaon digdi. Yaon an magkagubay na seminaryo asin kolehiyo. Naenot an seminaryo alagad sa panahon kan obispong si Francisco Gainza kan huring dekada kan 19 siglo, pinapusog giraray an sistema nin pagtukdo sa seminaryo kan mga Padres Paules asin an kolehiyo man itinao sa mga Hijas de Caridad tanganing simbagan an pangangaipuhan kan panahon na idto na minapadagos sa ngonyan. Sa laog nin maduwang gatos asin duwang polong taon na, an mga institusyon na ini nagserbing mga enot na sityo tanganing makapag-adal an satuyang mga kaakian. An seminaryo, sa sarong panahon binuksan bako sana sa mga mapapadion, kundi minsan sa mga seglar. Nag-adal digdi an mga bayaning sinda Jose Maria Panganiban, Tomas asin Ludovico Arejola asin kadakul pa. An kolehiyo man na ngonyan unibersidad na, iyo an enot na normal school na binuksan para sa mga babaye, sa panahon na pighihiling an babaye na mayong kakayahan na mag-adal asin dapat sa harong sana o kun dai man sa simbahan, nagubing, nadulot burak sa sa mga imahen. Siring kaiyan nanggad an kapangyarihan kan edukasyon, tinatawan an gabos nin pantay na oportunidad, nin okasyon, nin tsansa tanganing riparohon an buhay, pakarhayon an mga kakusogan asin magamit ini sa karahayan kan kagabsan, babayi ka man o lalaki. An Naga, puon kaidto sagkod ngonyan, iyo an saro sa nagin pandayan kan dakul na tawo, kun sain an satuyang mga isip, pigtais sa luwas asin laog kan akademya.



Dai ko sinasabing daing marahay na eskwelahan sa ibang rona. Ginagamit ko sana ngonyan an Naga, bilang kaso, tanganing orog na ipahiling na sa lambang rona kaipuhan nin mga akademya na may diretso asin katalingkasan na mabuhay sa pagtukdo, sa pagtaong ranga asin hustisya, sa pagpatotoo asin sa pag-orgulyo sa kultura asin pagpararom kan agimadmad kan banwaan bilang mga kaayon kan katauhan sa kinaban. Ini an dakulang katungdan kan akademya.

Bakong mga akademyang kapot kan mga pulitiko, kapot kan mga nasa poder o kan mga negosyante na ginibo nang pabrika an siring na mga institusyon.



Sa Naga, manlain-lain na an eskwelahan asin padagos an a’ngat sa mga institusyon na ini orog na ngonyan na naglalaog an syudad sa sarong panahon na minarikas na an gabos susog sa panukol kan komersyo. Yaon na an mga barakalon, malaad na an mga tinampo, yaon na an progreso sa satuya, sigun sa mga surbey asin pag-adal na pigkomisyon kan mga nasa poder. Kun siring, ano na an gigibohon kan akademya, kun naabot ta na an mauswag na syudad? Ano na an gigibohon kan mga nasa akademya, kun maogma na an buhay kan mga taga-Naga asin ini nin huli ta pinamamayuhan kita na mga orog karahay na mga lider? Ano na an masunod sa satuyang pagiging maogmang lugar kun maogma na kitang igwang SM? Igwa kan mga kakanan sa Magsaysay? Kun marahay na an buhay sa Naga asin ngapit mangyayari na ining arogon kan ibang banwaan sa Bikol, ano na an gigibohon kan institusyon siring kan kolehiyo (USI), kan Ateneo, kan seminaryo, kan UNC asin kan mga pampublikong eskwelahan? Magparada sa military? Magpa-political forum kun sain mabayle, makanta an satuyang mga pulitiko? Magpaquiz bee? Magpa Miss Intrams o magpabasketball? O padagos ta pang pakusogon an satuyang mga kursong nagtatao nin mga obrero sa call centers kan probinsya, kan mga tatawan trabaho sa abroad kan gobyerno? Alaagd tandaan ta na mantang nagsasaysay an mga Griyegong pilosopo yaon man an Akropolis, an kapanoan kan sibilisasyon Griyego alagad dai man ini nagpauntok sa mga paratukdo na magin kritikal sa sistema kan saindnag panahon. Iba man nanggad an sukulan sa akademya. Iba an saiyang misyon asin bisyon sa kun pano ginigibo kan ibang ahensya kan banwaan an saiyang ginigibo para sa banwaan. Palibhasa, kita an natumoy sainda apisar kita an mga nagbabayad ki buwis, kita an banwaan na pigpapatal kan mga nakirilyab na propaganda. An akademya may katungdan na purisawon an isip kan kagabsan, na magin kritikal orog na sa panahon na an isip kinukundisyon tanganing maghanap sana nin kakanon asin bako nin buhay. Na magdangog sana kan radyo asin sabihon na ini an katotoohan asin an gabos putikon. Ano an mangyayari sa Puso kan Kabikolan, kun an saiyang isip na nagpaparigmat sa kalag, pigpapatal na sana kan mga diskurso sa radyo, kan mga komentarista na risang pabor sa sarong pulitiko o sa sarong sistema nin kapangyarihan? Sinasabi ta na an Naga, an puso kan rehiyon— panahon na tanganing maghanap kita kan isip kan rehiyon, himuon an sarong espasyo kun sain mataragbuan an mga isip asin dai ini mapangyayari sagkod na kapot kan pirang tawo an poder na nagsusugong kan mga diskurso, na nagtutubod kan kita-kita-na- sana-kuta- an nakaaram, kan nagsasabi na an tawo an mahusga alagad dai tinatawan an mga tawo kan angay na mga panukol, kan sistema nin pagrason. Diskurso an pigbubuhay kan akademya mantang nabubuhay an iba sa popular na opinyon.

Dai sana nakakulong an akademya sa sarong kinudalan na lugar na may mga edipisyo. Gibohon ta na an gabos na espasyo, pati an birtwal, magin lugar para sa pagparigon kan isip, pagpakusog nin boot, tanganing masapod ta na an mga payo asin puso ta na haloy ng naglalataw sa salog kan nagbubulos na laway kan satuyang mga pulitiko asin mga tampalasan sa radyo na sa tore may nakatugdon na barukikik.

IKA

May nagbabasa daw kan Bikol? Ini an sarong hapot na nakua ko kan nagkaaging semana sa sakuyang inbox sa Facebook. Nin huli ta aram kung minsan sa likod kan satuyang mga hapot, yaon an pirang pagduwa-duwa asin kasimbagan na nilalaoman na sa hinahapot, sinimbag ko siyang iyo, may nagbabasa. Arog kaini ngonyan, ika, na dai ko midbid alagad yaon pa sa pagsunod kan mga letra asin tataramon, na garo pigsasapugay mo an pahinang ini, na garo baga manok kang nagsusunod sa pasaro-sarong tipasing pighuhulog kan maboot na kamot.

Ika, sakuyang mambabasa/parabasa/taga-basa an paglaom ko. Ika na dai ko midbid an nagpapakusog kan bubuton ko na padagos magsurat sa Bikol asin kaibahan kan pagsurat na ini, iyo an pagbasa man kan mga aram kong orog na makakapatalubo sa sakuya bilang tawo, bilang Bikolnon. Sinasabi na an pagsurat daa sarong paghiling sa puturo, sa kainaudmaan, sa kinaagahan. Ta kun daing propetang pinag-aako sa saiyang sadiring lugar, pwede man sabihon na mayong parasurat na pinagmamakulgan kan saiyang panahon. Iyo, igwa kitang mga parasurat na piglalag sa pedestal alagad pira sa satuya an padagos na pigbabasa, padagos na pigsasaguban an saindang mga sinurat tanganing magtao nin panibagong paghiling, panibagong paagi o artikulasyon kan kinaban sa paagi kan saiyang sinurat. An bubon kan kadunongan sa kadaklan na beses, sa kaso niyato, nagigin gapo na sana.

Minsan ngani bakong malinaw na may panuga na may mabasa. Ta kun an pagsurat parating may garantiya nin parabasa, dai harayong isipon na sa ngapit, an parasurat iyo na an kundisyonon kan saiyang parabasa asin malingawan niyana an saiyang adyenda, an saiyang poesiya, an kaenot-enoteng bagsik na nagtutulod saiya na magsurat. Kaipuhan kan parasurat sa hiling ko asin ini an direktiba ko sa sakuyang sadiri, na magpuka para sa banwaan, na magin kritikal parati asin sa kahuri-hurihi, dai man pigpangalad, na dai na magngirit, dai na magtagay o dai na magkarigos. Kaipuhan kan parasurat na orog na mabuhay sa panahon na ini, na naghhingagdan an parabasa, bako sana ta gutom, kundi ta puskit an liwanag kan isip. Na minsan an paglaog sa eskwelahan bako nang garantiya na may inadalan, na may pagbabad sa diskurso kan kinaban, na may pagmakulog sa kapwa na nakagamot bako sa mga moral na koda na nag-aabiso na sana na ini an gibohon, ini an dai, kundi sa mga etikal na prinsipyong padagos na naghahapot kun ano an orog karahay para sa tawo.

Mahiwas an sinasabi kong ini asin dai parating may-uyon o bastante an espasyo ko sa dyaryong ini, alagad, pinagpakanigo man kan panahon, na arog kaini, na nagsusurat pa man nanggad ako sa Bikol asin padagos na masurat nin huli ta yaon ka diyan. Baka ngani minsan mautsan na ako, may saro o duwang tao na makakabutbut kaini asin babasahon niya ini sa enot na pangyayari. Kinukugos ko an tawong iyon .

Sa sakuya, a’ngay na magsurat dawa saen na tataramon alagad, kinukundisyon ako kan sakuyang kinamugtakan na magsurat sa pirang tataramon na padagos kong inaaram, padagos kong pinapadangat. Ini an Bikol na tataramon. Bikol na may mayaman na ginikanan asin may padudumanan. Bikol na nag-aako nin manlain-lain na impluwensya asin a’ngat. Bikol na bako sanang nakadepende sa kinababaan, kundi Bikol na naghahanap kan saiyang mga kaakian sain man sinda sa kinaban. Ta buot kong magsurat asin mag-awit sa tataramon na pigpapahinog kan panahon, sa Iriga man ini, Naga, Legazpi, Bagamanoc, Santa Elena o sa Animasola sa Balatan. Ini an Bikol na minapuga kan natok kan eksperensya kan parasurat asin kan saiyang banwa, kan saiyang nasyon, kan saiyang kinaban. Ini an Bikol na nakakasabot sa iba pang Bikol. Ini an Bikol na nakakasabot, nagtataram sa Filipino, Ingles, sa Aleman, sa Pranses, sa Kastila, sa Sebwano, Tsino, sa Tausug, sa Arabo, sa Griyego asin Latin, sa tataramon kan mga bakla asin tibo. Ini an Bikol na masalak sa iba asin masalak kan iba. Ini an Bikol na an mga kulog-boot, ginigibong kakusugan nin boot tanganing maipadagos an paghanap kan lugar para sa tawo. Ini an Bikol na nagtataram sa manlain-lain na puntu, may gupo, may ratatatatat, may nom, may kiwot sa “R”, may nahaya nin Ay! may katoninongan asin hukragong kan bulkan.

Ini an Bikol na nagtutubod sa kasuripotan kan diyos bilang hustisya kan bilog na nilalang. Ini an Bikol na naomaw sa birhen, sa Ina, sa kapalibutan. Ini an Bikol na nagraraway sa rigsok kan kapasloan, sa kadena kan istoryang pigpapaitok-itok sana kan mga pakal na pulitiko asin negosyante. Ini an Bikol na sasaboton an mga nasa madiklom niyang aki— an mga aswang, an mga bakunawa, an mga angogolood, bako tanganing ipatakot sa mga apoon, kundi tanganing masabotan an saindang mga agi-agi bilang tawo sa kinaban. Ini an Bikol na nag-oomaw, namimibi arog kan aliwuswos o kan bulos kan mga busay sa Isarog tanganing an bagyo mag-abot na mahuyong bisita. Ini an Bikol na may lipot, may himbong, may puso. Ini an Bikol— an mga tawo asin an mga tataramon, an mga parasurat asin ikang parabasa, na sa kadakulaan kan kinaban, saro sana man, o napagsasaro sa saro asin alanganin asin nagbabalos-balos na mga panahon.


Para ki J. Pilapil Jacobo

PUSUANON

January 25, 3pm. Book Launching. Richie Fernando Hall, ADNU. Published Ateneo de Naga University Press.
Please do come.