An Kasagkodan Kan Google Earth

Albay Viejo ni Raffi Banzuela


“Himoloan”, an pag-atang ki Gugurang an apod sa serye nin pagbungsod nin mga librong Bikolnon sa Aquinas University kan Legazpi asin nakaabot ako sa pagsapubliko kan librong Albay Viejo kan parasurat-paratukdo buda brodkaster na si Raffi Banzuela, na sigun ki Frank Peñones Jr, na nagbasa nin rebyu kan nasabing libro, si Banzuela sarong buhay na yaman kan satuyang panahon, kan satuyang rona, bako sana ta siya padagos na nagpupursigi na magsurat sa Bikol, kundi ta an saiyang mga obra sa Bikol nakagamot bako lang sa odok na pagkamoot asin paggiromdom kan Bikol, kundi sa bagsik buda tarom man kan saiyang isip na pigpapanday kan saiyang paghorop-horop asin paghingowa na padagos na taison an sadiring kadunongan dapit sa Bikol asin sa kinaban. Buot kong sabihon, si Banzuela, dawa saro sa mga enot na parasurat sa Bikol kan huring tolong dekada, dai nangangahulugan na kaibahan siya duman sa antigong panahon. Kun susumahon ngani, siya toreng garing kan kontemporanyong pagsurat Bikolnon na dai nanggad maikukulong sana sa apat na kudal kan Bikol. Sa sakuya, siya samuyang kahenerasyon sa pagsurat nin huli ta dai pa man siyang ontok sa pag-atid-atid, pagbayaw asin pagdiskutir kan mga bagay na may hararom na koneksyon sa buhay kan mga parasurat asin kan saiyang banwaan.

Sa pagbasa kan mga obrang Bikolnon, orog na si mga hinihimo ngonyan na panahon, yaon parati an pagmawot na magsaysay, mag-osip, magrawitdawit, mangapodan ki giraray na pagsir-ip asin pag-isip sa kamugtakan niyato na inaatubang an dakulang daguso nin mga pangyayari kun sain ibinubugtak kita sa dakul, sarabod na sitwasyon na luhay-luhay na napapara an satuyang pagkaaram sa satuyang pagkanitawo.

Sa librong Albay Viejo ni Banzuela, na may apat na kabtang nin manlain-lain na osipon, istorya, (h)istorya asin magkatarakod-takod pang mga istorya, binubuksan kan parasurat an mga laberinto na pwedeng laogon asin susugon kan saiyang mga kahimanwa tanganing orog na pahiwason an pagmati sa kinamumugtakan. Sa pagripaso ninda Peñones asin kan kritiko man na si Dr. Paz Verdades Santos, na parehong babad sa lente kan teorya sa literatura asin kultural na pag-adal, makahulugan na dai ninda tinawan nin istriktong kategorya na kakabalihan kan obrang ini ni Banzuela: kun ini baya sarong historical work o creative work, kun ini book of essays o book of short stories. Wara sa nagin ugali kan duwang kritiko, an pagbansag, imbes, sinda mismo nagtuga na nadara sinda kan gayon asin ludok kan mga rekwerdos, imbong kan prosa, kan pag-atid-atid sa kun anong yaon pa asin mayo na, kan kausongan ni Banzuela na magpahayag kan mga manlain-lain na istoryang guno sa giromdom, guno sa agi-agi, an nahinanyog asin an nahimati. Inibitaran na an pagsasakategorya kan duwang kritikong parabasa, nin huli ta bako pa gayod ining panahon para sa mga istrikto asin mapaabaw-abaw na pagsadol kan mga siring na obrang Bikolnon, na paboritong gibohon kan kadaklan sa mga titulado sa akademya na parati man na nakahiling sa mga sukulan kan sulnupan. Kaya, para ki Peñones buda ki Dr. Santos, an obra ni Banzuela yaon sa ibang lebel nin pagsabot sa Bikolnon na kinaban. Ibang paagi nin agi-agi na naghahanap pa nin sadiri niyang estilo nin paglakaw. Ta ‘baad kaya an diskursong itinatao kan libro yaon duman mismo sa kun ano para sa kagsurat o sa satuya an pag-osip. Sa librong Albay Viejo mahihiling na yaon an pag-osip sa tataramon mismo asin sa pagsaysay nin odok sa boot kan maludok nagi-agi kan banwaan na kinadakulaan, arog mismo kan Albay Viejo, na sa pagtaram ni Banzuela, “an yaon alagad an mayo, an banwaan na haros digdi alagad uto man, parating nasa nga’ngaan kan kagabsan.” Ta mayong Albay Viejo alagad may Albay Viejo. Sa kontradiksyon na ini, nilulugar sa mas mahiwasa na tereyn ni Banzuela an saiyang banwang padaba, na pinapapaorog asin saiyang inaataman, binabayubuan, pinapalawig sa paagi kan mga tataramon na ginagamit sa pag-istorya. An Albay Viejo an kasagkodan kan birtwal na mata kan Google Earth.

Kulibat palan, nin huli ta pwede kayang basahon ini kan iba bilang sarong historical work siring na sa halawig na panahon an monograph kan Heswitang si Fr. O’Brien an naging bibliya sa Ateneo de Naga, pag-abot sa kultura asin kasaysayan kan Bikol, sagkod asin marahay na sana kan puon na magluwas si Dr. Danilo Gerona kan saiyang ‘From Epic To History” kan dekada ’90 asin iba pang pag-adal sa kasaysayan kan Bikol. Sa kaso kan Albay Viejo, may pagmati ako nin pagduwa-duwa asin habo kong mangyari, na magin sanang historikal na babasahon an libro ni Banzuela huli na lamang ta naunambitan kaini an mga personaheng nabuhay asin nagbara-balabagat sa istorya kan Albay; may pag-osip ini sa mga pirang “pre-historikal asin historikal” na pangyayari; may pangapodan ini na giromdomon an nakaagi tanganing orog na masabotan kan kontemporanyong henerasyon an satuyang pagkabuhay; may mga lumang retrato ini. Sa hiling ko orog na mas angay na mahiling an libro bilang sarung creative work, nin huli sa halangkaw na kalidad kan prosa kaini, mayamanon na bokabularyo, asin an daing-supog-, daing-kapaniruan, na paggamit kaini kan Bikol na inaataman sa dapan kan bulkan na iyo an pinakabirtud kan libro asin kun pa’no sa paagi kan parehong tataramon na ini, sinususod niya an saiyang agi-agi asin an istorya kan saiyang banwa sa paagi nin pag-osip. Sarong bagong pag-agi nin pag-osip, nin pag-istorya kan historya an ginibo digdi ni Banzuela kun sain pwedeng hilingon na an gabos na nagpoposiyong bilang opisyal na istorya saro sa naman na osipon. Sa paghiling na ini sarong gibo kan imahinasyon na may pagmakulog sa agi-agi asin istorya kan banwaan, orog na ipinapahiling satuya ni Banzuela an mga dalan na pwede niyatong lakawan sa pagsusod kan satuyang mga agi-agi.

Sa saro pang pagsabi, sa librong ini yaon sa mapakumbabang pagrumdom an Albay Viejo kan parasurat na nagsusudo-sudo mismo sa mga pinamumutang tang mga historikal na detalye asin akda. Kun may malinaw sako, an Albay Viejo pwedeng hilingon na sarung historikal na dokumento na may komentaryo sa kun pano kita nagsusurat, nag-iisip, nag-oosip, nabubuhay sa panahon niyato ngonyan. Saro ining pagkulibat sa mga kinatudan o mga pinapapatuod sa satuyang pagkabuhay asin dakulang ranga ini sa satuyang mga Bikolnon na igwang pagmakulog sa banwaan, sa satuyang mga tataramon. Sa atang na ini, binubuksan ni Banzuela an sarong paghiling sa pagsaysay, na ini pag-osip, pag-istorya, pagrumpag, pagmaan, pagsansan, kan mga agi-agi kan saiyan banwaan. Sa pagbasa kan libro ni Banzuela, nagigiromdoman ko an naunambitan kan Nobel Prize for Literature ngonyan na taon na si Mario Vargas Llosa sa saiyang saysay na The Truth of the Lies: “For almost every writer, memory is the starting point for fantasy, the springboard that launches the imagination on its unpredictable flight towards fiction. Memories and inventions mix in creative literature in an often inextricable way for the author himself who, although he might pretend the contrary, knows that the recovery of past time to which literature can lead is always a simulacrum, a fiction in which what is remembered dissolves into what is dreamed and vice versa.” Kaya sa paghiling ko man mas a’ngay na basahon na mga mabanhing saysay, sarong paghingowa na magdugkal nin mga mayaman na burabod na pwedeng gunoan nin iba pang dalan para sa iba pang rekwerdos sa sadiri tang mga rona, an librong Albay Viejo ni Banzuela. Ini an librong nagsasayuma nin anuman na kategorya apwera sa maludok na pag-ako kaini bilang magayon, may kabray sa daghan na babasahon na Bikolnon. Sa arog kan mga librong ini, nagpapadagos pa man an pangangaipuhan na mag-osip para sa satuyang mga banwaan. Pag-osip na iyo an pinakabuhay ni Kadunong kan epikong sinasahutan. Pag-osip tanganing orog kitang sadulon na an kinaban na ini nagpupuon sa pagsayod asin pagkanuod kan satuyang mga tataramon na kaipuhan nang tubuson asin tawan katalingkasan gikan sa puro kan satuyang mga dila.