AN EBANGHELYO SA LITERATURANG BIKOL

Dakul pa an angat sa mga kontemporaryong parasurat Bikol. Dakul pa an angat kisa sa mga obrang naisurat ninda. Alagad may magayon na nangyayari na sa satuyang literatura. Luhay-luhay ining nagkakaigwa nin pandok, luhay-luhay na namumundag an grupo nin mga seryosong parabasa nin mga rawitdawit asin osipon. Sa mga genres, masasabi tang buntol an prudoksyon nin teatro o baka natambunan na kan mga pagduwa-duwa na ini maliliwas o maisurat. Naenot an dai pagtubod sa ginigibo. O baka naghahalat sana nin tamang panahon nganing an mga obrang ini makahiling nin liwanag. Sa kulturang popular man, nag-aako sana kita kun ano an uso sa Manila o sa luwas kan nasyon. Sa ngonyan igwa sanang magkapirang tawo sa satuya na nagtutulod kan padagos na pag-uswag kan literatura. Mga tingog na padagos na nagtitipon nin kusog tanganing an Bikol dai mapara sa memorya kan pagbilog kan satuyang nasyon.

Sa mga rehiyonal na tataramon, saro an Bikol sa nangungurog ngonyan asin may paghiling ako na orog pa ining makusog kun makakahimo kita nin sarong regional network nin mga parasurat, pintor, musikero, kompositor, artista asin iba pang disipulos kan arte. Dai pa nag-aabot an sarong bulanon na banngi na an mga tawong ini mahuron-huron tanganing bilogon an direksyon asin misyon kan itinutulod na mensahe nin pagbabago asin pagtubos sa banwaan. Minsan iba-iba an porma asin moda kan produksyon nagtutubod ako na igwang sarong pagkaboronyog sa mga tawong ini asin sa tawong mamansay asin mabasa kan saindang mga obra. Kun dai man, kaipuhan muna gayod na bugkuson an kanya-kanyang grupo dangan maglaog kita sa mas mahiwas na pagtiripon. An angat iyo na an kada porma nin arte makabuhi na sa anino nin suanoy na canon. Dai ko sinasabing lingawan an mga naginibong obra kan satuyang mga gurang, an sakuya, iyo na kita magdiretso na asin maghanap nin mga bagong tingog asin direkyon lalong naman sa kaso kan parasurat. An kalag kinakaipuhan na makabuhi asin makahanap nin bagong hawak, tanganing maipadagos an buhay. Dai ini tinutugot na malapa kaibahan an rulukmong hawak. Arog kaini an natural na dalagan kan buhay. An helang na ini an sa paghiling ko an saro sa nakakapaluya kan pagtulubo. May mga momento sa satuyang istorya na minauntok kita sa pag-abot nin sarong bagong tingog, nin sarong bagong pangaran. Kun baga man, ginagadan kan gurang an aking nagpoon pa sana man na magtalubo. Kinakakan kan ina an sadiring omboy tanganing maipadagos niya an saiyang buhay. Kun kaya igwang aking minatumang, igwang minabalubagi. Sa arte dai kaipuhan an pagbilog nin sarong dinastiya arog kan pulitika, mayong monopoliya nin orag o nin gayon, alagad dai man ligtas an arte na madigtaan nin mga arog kaining ati.

An artikulong ini nagmamawot na tukuyon an ebanghelyo sa literatura niyato ngonyan. Sa mga angat asin presenteng sitwasyon, ano an magayon na nangyayari sa satuyang literatura? Enot sa mga ini an produksyon asin publikasyon nin mga akdang Bikol. Sa paglaog kan dekada ’90, nagkaigwa nin mga publikasyon na pinundohan an National commision for Culture and the Arts. Antolohiya ini nin mga gibo nin Bikolnon asin sinurat sa barayati nin manlain-lain na Bikol (dominante an Naga), Filipino asin Ingles. Pagkalihis nin magkapirang edisyon dai na ini nasundan. Nagkaigwa naman kaidtong mga literary workshops asin gathering na imbetado pa an mga Manila-based writers, alagad bako man kaidtong disemoladong marhay an impormasyon kun kaya igwa pang kiling na magin “kita-kita sana” an nasabing pagtiripon. Magagadan-mabubuhay-magagagadan-mabubuhay, siring kaiyan an dalagan kan literaturang Bikol kun sukulan an prudoksyon asin an mga pagtiripon. Haros haloy na panahon na naging purog an pagpadagos kaini. Sa pagtapos kan nasabing dekada, garo nagkaigwang nin makusog-kusog na duros sa pag-abot asin pagbalik kan mga (mas)hoben na parasurat, igwang mga pagduwa-duwa alagad dai maitatago na mas agresibo an paghiro kan mga ini. Giraray na binuhay si haros magadan nang Kabulig-Bikol na iyo na ngani an pagtiripon kan mga parasurat sa Bikol. Giraray na nagkaigwang nin bagong direksyon an grupo sa pabutwa nin mga bagong pangaran. An mga rawitdawit asin obra kan mga bagong parasurat minaladawan kan kontemporanyong agi-agi kan banwaan asin/0 kan personal na eksperinsya kan parasurat. Minsan maluya an suporta kan akademya, igwa man giraray na nag-abot asin nagtabang sa pagtulod. Dai ini imposible nin huli ta an mga paratukdong ini, parasurat o nagpapadangat man kan literaturang Bikol. Kulang pa an suporta kan mga eskwelahan nin huli ini sa pagtubod na daing magayon na obra na mahale sa Bikol. May mga paratukdo na nagtutubod na soul mate ninda si Shakespeare asin si Shakespeare sana an ipinangidam sa tinta. May mga tawo sa akademya na naggagatol pag-pigulayan an literatura, nasurunggo sabi ngani kaan. Dai makakan an literatura. Suhay man an publiko sa pagbasa nin huli ta dai pa kita nakakahale sa lindong kan kolonyalismo asin imperyalismo sa kultura. Siisay an mabasa nin mga obrang igwang mga raway asin usmak kun an kabalyo kaini iyo an sangribong taon sa purgaturyo o sa gagamban. (Makangirit asin makangalas, ano ta sa purgaturyo na naglalaog sa eternal na dimensyon nabibilagan nin taon kan simbahan.) Siisay an mabasa kan mga akdang Bikol kun an paghona nin kadaklan saro ining bakya, barok, baduy. An pag-isip na ini bako sanang dominante sa Bikol minsan man sa mga tawong impluwensyado na kan pagtubod na an mga parasurat sana sa Manila an may diretso na magpahayag, magsurat asin minakumpwesto kan literatura sa Pilipinas. May dominasyon na nangyayari asin timyang o garong dai sanang pakilabot ining itinutugot niyato. Sabi ngani kan iskolar na si Resil Mojares sa saiyang essay na “Imagining Regions”na pagsinabi daang regional writing o regions igwang pagtubod na an mga ini: “….outlying, peripheral, folkloric, subordinate. The regional evokes the notion of survivals, of something residual. This is so in situation where the nation-state is assumed to be an achieved reality, where localities have been (or are imagined is assumed to be) effectively incorporated into a larger, supra-regional community. What harkens to the regional is then perceived to be nativistic, nostalgic, and even (for believers in official nationalism whose failing is to let idea outstrip reality) divisive and subversive…” Sa sinabi ni Mojares, mahihilingan niyato nin panibagong kiling asin pabor tanganing pataluboon an sadiring literatura kan mga rehiyon. Mayong Santo Papa O Santa Sede na iyo an mataong bendisyon kun siisay an dapat na hilingon na santo asin santa sa literatura ta ngonyan. Bako an Manila. Bako man an Amerika. Alagad bako man na sala na magkaigwa asin maghimo nin koneksyon asin paghiniras-hirasan sa mga parasurat na nakabase digdi. Kun ralaban an kultura asin painororagan, bako man na sala, na magbukas kita nin komunyon asin dayalogo sa ibang rasa, ibang artikulasyon nin pagsurat. An tunay na sukulan man giraray iyo an impluwensyang naitatao kan mga obra sa satuyang sadiring tawo asin an paghanap nin sarong partikular na ekspersinsya na mapayaman asin mapatalubo sa pagkamidbid kan kagabsan. Sa kaso kan Bikol, dai pa kita nagkakabilog nin sarong tradisyon nin mga seryosong parasurat, kadaklan satuya yaon pa sa lindong kan pagtubod na an rehiyonal na literatura ekslusibo asin limitado an parabasa, kun kaya mayong pabliser na masugal o minsan eskwelahan na matao nin pundo tanganing magkaigwa kita nin literary journals. Mas pinapaorog an mga kursong kinakaipuhan sa abroad arog kan nursing asin care giving. An kapagtiosan niyato nakagamot sa kalag alagad pinapayaman sana niyato an satuyang hawak. An kasong ini man an saro sa nakapagtulod sa ibang mga parasurat na maghagad nin bendisyon sa Manila o kaya sa luwas kan Pilipinas tanganing mailuwas an saindang mga gibo. Kun kaya igwang mga marhay na parasurat sa Ingles asin Tagalog na may gamut sa Bikol o aki nin Bikol. Igwa man magayon na bareta digdi, ta an iba sa mga parasurat nagbalik naman sa pagsurat sa Bikol asin/o nagsusuporta naman sa mga parasurat.

Kinakaipuhan na magkaigwa nin bagong paghiling/paradigm shift sa mga Bikolnon asin dai ini mangyayari sa sarong turog sana. Ini an magiging kapanoan kan ebanghelyo sa literatura kan Bikol sa maabot na panahon na babasahon kan mga Bikolnon an mga akdang Bikol nin huli ta an literatura iyo an salming kan satuyang kalag. Mas paaorogon na dangogon an sadiring tataramon sa paagi nin pagsuporta asin pagbilog man nin pusog asin dakul na komunidad nin parabasa. Madakul an mga kritiko na nakagamot sa sadiring tradisyon. Madakul pa an mga obrang maruluwas ta sa panahon na ini, dai naman kayang simbagon kan ebanghelyo ni Hudas o nin Dan Brown an pinakahararom na kahapotan kan kalag kan mga Bikolnon.

Hunyo 27, 2006