KUN TANO MAY MGA GADAN

Dai kita binabayaan kan mga gadan. Namamarong sinda sa satuyang giromdom minsan nailubong na. Relihiyon o kultura o simpleng pagtubod sa buhay an nagpapasabot satuya kaini. Sigun ngani sa sarong parasurat, an buhay kan tawo, yaon sana sa duwang lado: sa paglaom asin sa paghalat. Sa kadaklan na panahon, saro sana an duwang ini, naghahalat ta naglalaom o naglalaom ta naghahalat. Alagad sa orolay kan kagadanan, suhay asin magka-iba an duwa. Iba an paghalat sa siguradong kagadanan asin an paglaom na igwa pang ngapit pagkatapos kan pag-abot kan hinahalat. An paglaom na ini mawawara man sana sa panahon na nag-abot na an hinahalat. Kaya dai na makangalas na hilingon na saro man sana an duwang ini. An katapusan kan paghalat iyo man an katapusan kan paglaom.

An Nobyembre, an ikakag-sarong bulan kan taon, bulan nin paggiromdom sa mga gadan. Kadunongan na masasabi an siring na pagplano kan kalendaryo, ta bago an pag-abot kan Kapaskuhan naeenot na niyatong giromdomon an mga nagtalikod na sa buhay na ini, na sa ngapit iyo man an kaabtan niyato gabos. Enot na selebrasyon kaibahan an mga kalag. Sa bulan man ini, kaibahan kan mga pignenegosyong katatakotan, minalaog kita sa diskurso kan kagadanan. Arog kan pagsabot na an kagadanan sana an masasabing mapapasatuya o saimong saimo sana. Dai pwedeng proxy sa oras kan pag-apod kan kagadanan. Alagad iba man an paghihingagdan sa kagadanan mismo, minsan siyensya kan medisina papatunayan an siring na pagsabi. May kulog na dadarahon an paghihingagdan sa hawak alagad an kagadanan iyo an kapanoan na masasabi, an katapusan na kan gabos na kakulugan. Kaya dai harayong isipon na magayon an siring na pagmati, igwang ginhawa sa kagadanan. Tunay na katalingkasan. May mga diskursong nagtutulod sa arog kaini tanganing sabihon na an paghugot bako sanang simpleng kaso nin kabuahan o nin kasalan. May mga taong pinili an kagadanan kisa sa idagos an buhay, asin dai sana ini masasabotan sa paagi kan paghiling sa katalogo kan mga kasalan na dai aakoon sa langit man ini o an pigsasabing purgatoryo. Kaya, dakul na bagay man nanggad an sinasabi mapapadapit sa kagadanan, bako sana ining sarong estado na inaagihan kan buhay. Iba-ibang kultura asin relihiyon, manlain-lain na paghiling sa kagadanan.

May mga ritwal kitang inootob puon sa paghelang o puon mismo sa panahon na magadan sagkod na mailubong, sagkod umabot an ika-40 aldaw pagkatapos na magadan. Minalaog sa simbolikong kinaban an mga gadan kun kaya orog ining minakusog. Sindang mga mayo na alagad nagpapamati man sa paagi kan simbolismo mismong isinabuhay ninda. An simbolismo iyo an mayor na tataramon kan relihiyon. Paraon an kahulugan kan simbolismo, magagadan an relihiyon o malilingawan na ini o masalak sa iba pang pwersa nin pagtubod. Kaya siyempre, dai mahahali na sa kadaklan kan satuyang pagtubod yaon parati an relihiyon, an minatao nin intepretasyon asin paglaom na igwa kan buhay na daing sagkod o kan iba pang estado, depende sa kun anong relihiyon igwa ka.

Sa sarong nabasa ko, minsan an ideya kan banwaan o nasyon, nakagamot sa mga gadan. An ideya kan pagtiripon na kita sararo o dapat na kita magkasasaro, pinapakusog kan mga gadan, kan satuyang mga gadan na apoon na nabubuhay asin nagraraba-raba sa satuyang imahinasyon. Hilingon kun siisay na mga gadan an mahihiling pa niyato sagkod ngonyan minsan sa lado kan pulitika. Arog man kaini an nangyayari sa mga santo asin santa kan simbahan, sinda nagpapahiling bako sana kan mga aarogan niyato, kundi mismong an reyalidad kan simbahan nakagamot sa mga gadan na banal, na nabuhay asin nagadan para sa simbahan na ini. O kun sa pulitikal na diskurso, an mga bayani kan banwaan. Sa panahon kan Edad Medya, haros santo an mga hade asin duke, reyna asin emperador nin huli ta igwa ining mga pabor na itinatao sa Santo Papa. Kun kaya, an paggiromdom saro man na diskurso kan poder. Kun paano kita pinapagiromdom, igwa pa man giraray ining pwersang minakondisyon kan satuyang isip asin boot. Arog baga kan pulitikong nagpapamati satuya kada eleksyon nin huli ta igwa na kitang utang na boot sa sainda. Digdi ko ilalaog an sinabi kan sarong pilosopo, na kaipuhan ta man makalingaw tanganing maipadagos niyato an buhay. An dai nakakagiromdom sarong makulog na pagmati arog man kan dai nakakalingaw.

Sa pagbisita niyato sa mga kamposanto, may mga mapamating buhay pa tanganing kuanon an kalag kan satuyang mga boto. Magmaan sa mga multong ini, ini an satuyang lingawan, nin huli na lamang sa mga gadan na satuyang bibisitahon, na dawa dai man gibohon na mga bayani asin santo kan simbahan man o kan gobyerno, giromdomon ta sinda bilang si mga tawo na kinua kan diklom na dai pa man giraray nahihiling an awrora kan satuyang padangat na banwaan, na kinakalag pa man giraray kan mga kasalanan kaini kan mga tawong yaon asin paslo sa poder na iyo sana an gustong mabuhay asin mailubong nin tanos.

DAMN THE DAM

Nakasurat an mga pangaran kan mga pulitiko sa lambang kanto. Nakasurat ini sa lanob man o sa atop, sa basurahan man o sa itinaong inodoro pati sa kabaong na dinonar kan pulitiko. Nakasurat sa relief na pansit, sa mga kalye asin iba pang paagi nin pagdiskarte ninda sa satuyang boto. An mga pandok ninda iyo an mahihiling sa laog asin luwas kan satuyang buhay na abaang malinaw siring sa makagadon na pangum-om. Sa ngonyan, kaibahan an katuod na si Vic Nierva, idinudugang ko an tingog sa pagtuyaw asin pagsagang kan pagtugdok kan bagong susuratan nin pangaran kan mga pulitikong ini an planong pagpatugdok nin dam sa enot na distrito kan probinsyang ini.

Bako ini an enot na dam sa satuyang rona, sa ngonyan ngani an mga dam sa Norte kan Luzon, an pinaka-isyu sa paglangkaw kan baha. Kaya nahiling ta kun pano an mga nitso binuksan asin nagrulutang-lutang an gadan, nalutot an mga tinanom, nagkaburutod an mga pangiturogan nin pag-asenso. Signos ini kan raot na kapalibutan na kawsa kan satuyang pagratak. Sa mga pagratak na ini, numero uno pa man giraray an satuyang mga pulitiko asin an saindang mga kakuntsabang nagpapadalagan kan mga negosyong ini na garapatang minakuut sa yaman kan satuyang banwa.

Andam na pagpatugdok kan dam na ini, na magastos nin bilyon sa ngaran kan progreso asin pagbabago, sa ngaran kan pag-ako ta ki Dato. Para sain an dam na ini, na regalo ni Madam? Regalo sa pag-ampon niyato sa aking niya si Dato?

Sa pagpapatugdok kan dam na ini, niriribaraw niyato an satuyang mga sadiri, pinupurisaw sa tibaad na mangyari na pwede man nanggad na mangyaring malantupan an kinaban, mangyari an delubyo sa enot na distrito. Naggigibo kita nin mga monumento nin kagadanan sa satuyang palibot asin an signos kaini an mga pandok kan pulitiko. Magmaan ta ini man an pigtakotan kaidto kan madali nang mabusbos an dam sa Rinconada, na siring sa kadaklan na proyekto, sarong puting elepante, sa ngonyan tambakan na ini nin basura, mga lapang sugo asin kun anu-anopang ati kan tawo. Kun makakalaog ka sa impyerno ni Dante, may mga pulitiko duman, o dakul na pulitiko duman an nahihigdaan kan mga bakulaw na ining winalat ninda sa daga. Sa pagpatugdok kan mga edipisyong ini na minaagi sa kamot kan mga pulitiko niyato, siyertong igwa na ining delhinsya sa pagkua pa sana kan mga contractors, asin siring sa kadena o sa dominong pinatindog dangan pinatumba, surunudan an korapsyon na mangyayari. Titipidon an mga materyales, susuhulan an mga kapitan asin kura asin papatindogon an edispisyong matao daa nin bagong buhay sa banwaan.
Ano ta kaipuhan man nanggad an dam, na minaulang sa sulog mismo kan satuyang mga salog? Kaipuhan ta nin enerhiya na matao satuyang kuryente? Siisay an mapadalagan kan korporasyon o kooperatiba kan kuryente? Sain mabayad an mga sinasabing paraomang matatabangan kan dam na ini? Bakong an mga pulitiko mismo o an saindang mga angkan an mapadalagan kan dam na ini? Nuarin kita makakanuod sa sistemang ini na mantang tinatawan kita nin panhapin sa tulak sa sarong aldaw, ginugulgol man an satuyang mga liog kan saindang mga tataramon nin panuga.

Sistema an korapsyon sa dam na ini. Makangirhat an ginigibo kan tawo na ulangon an bulos, an sulog kan salog, tanganing an ganasya magtubo asin maglangkaw, ganasyang sa puon pa sana an kapital naghali na sa buwis kan tawo. Ano ta dai ta hagadon an marahay na gripo kun sain maluwas an malinig na tubig na satuyang inumon? Ano ta dai ta hagadon na magkaigwa nin malinig na kasilyasan an mga eskwelahan asin bako sana an opisina kan prinicipal o supervisor? Pigpupurog an satuyang pag-isip, daing pundo sa edukasyon, ta an edukasyon an mabangraw sa saindang mga pagringgaw sa banwaan. Hilnga an mga eskwelahan niyato, may mga pangaran sa atop, nakapangaran sa mayaman na nagdonar kan lote na lolohon kan mga pulitikong ini.

An mga pulitiko ta baya, pag matatapos na an torno, sakatahawan kan gabos, saka naman mapatindog kaining mga edipisyong ini, tangani sanang mapatubod kita na kaipuhan nindang tapuson an mga proyektong ini kaya kaipuhan na iboto giraray sinda. Arog kaini sa nadangog kong istilo minsan kan mga padi tanganing dai mailipat sa ibang parokya. Tama an sabi kan sarong gurang sa plasa, “An poder kun kinuputan na nin tawo, napuon na an daing sagkod na rimalaso.”

Siring sa dam na ini, tinatawan kita nin suhestiyon na ipadagos niyato an pagsuporta kan aki ni Madam sa saiyang pwesto sa kongreso. Matubod pa daw kita? O dai na sana kita mataram, ta gusto taman nin damonyong dam na ini, saka na sana kita mahiro kun nabubusbos na an tulak kan elepanteng ini? Andam na daw kita na puruton an satuyang mga butod na aki asin makuapo sa laog kan sako nin semento?

Sa sarong rawitdawit, sinabi: An dalan pa-impyerno, sementado.

BALARAW

Dai pa nagpapahiling an balaraw.
Dai pa natitiyan an tubig.
Dai pa nabibisto an mga gadan.

May namiminwit nin mga pangum-um,
naghaharabunan nin mga tamong.
Mantang an langit toninong, pasaro-saro

sa pagsabwag kan mga bitoon. Naghihimasi
an aki kan itinugon na bagas sa sainda.
Sa saiyang pagsapugay napahiling

an mga gapo. Pighahali niya ini na garo
mga kuto. Nakasablay an mga basang
gubing. Malalatom an mga kolor.

Nagpupuon nang magkakan an tagiptip
buda takla. Toninong an mga gripo.
Naglulungsi an mga omboy. Naaalang

an mga ngabil. Narumarom an paghiling.
Nagbabados nin pan’os. Naglalabar sa gilid
an mga ikos. Signos kan paabot pang uranon.

Maogayon na Diyos, lulunton mo na daw
an kinaban, tutunawon an balaraw?
Anong dulot an boot? Bulawan na kararaw?

Anong klaseng pantyong an marokyaw
kan saimong banal na ngaran? Anong tubig
an mabonyag sa mga butod na hawak?

Enot na Bulalo ni Jun Balde

From Jun Balde

Please be sure to come. You will be in good company. We have sent invitations to homes for the aged, associations of senior citizens, caregivers’ clubs, Phil. Veterans Association, Phil Undertakers Association, and select memorial homes and memorial parks. Due to the type of crowd we expect, appropriate amenities shall be provided, such as racks for wigs, glasses for false teeth, adult diapers, hearing aids, magnifying glasses, etc. Wheel chairs, stretchers and canes are available at very affordable rental rates. An ambulance will be on standby. In case of furtuitous events, a cortege is on call. The launch area will be lighted with candles. The air will be scented with frankincense. And music will be provided by monks singing Gregorian chants. The program will start with a novena for our dearly departed and for those who are already on the pre-departure stages. Food will comprise chiefly of porridge, boiled oatmeal and mashed potato. Gerber for adults will be on sale. Please notify us in advance if you have food preference, say if you are a vegetarian, humanitarian or a cannibal. Discount coupons for memorial plans will be raffled off.

If you take all of the above seriously, then the more reason for you to attend, because the book is full of such preposterous and inane propositions.


See you at the book launch on FRIDAY, 6-8 pm , OCTOBER 16, 2009 at NATIONAL BOOK STORE, GLORIETTA 5, MAKATI CITY .

Sa SM Naga, mababakal naman an mga libro kan gurang na oragon!

PANDOK/LALAWGON

Dakul kitang nahihiling na pandok aro-aldaw. Binibisto kita sa pandok. Binibisita kita kan mga pandok. Alagad kulang an mga lalawgon na satuyang namimidbiran. Marahay kita sa pandok. Bako sa lalawgon. Sa satuyang salming, pandok niyato sana an tibaad na nahihiling. An pandok iyo an nahihiling ta kun ano sana an nasa luwas, an lalawgon iyo an kaipuhan na laogon tanganing mamidbiran an tawong may pandok. An daing pandok kun minaatubang dai nangangahulugan na mayo ining lalawgon na inaataman. An lalawgon iyo an hararom na tungod kan pagkatawo kan tawo.

Sa kadaklan na panahon nahihiling ta sana an pandok asin bako an lawog. An lalawgon iyo an pinapandokan. An pandok an pantahob sa lawog kun kaya minabakal kita nin mga maskara tanganing magkaigwa kita nin dakul na mga pandok. Sa tinampo niyato ngonyan, yaon an mga pandok kan satuyang pulitiko asin kun siisay-isay pa. Tolong kongresman baga niya na garatok an hawak, garatok an pandok an nasa billboard. Bako sana man an mga kongresman na ini, kundi gabos na mga nasa ma poder. Binabaha kita nin mga pandok sa satuyang palibot puon sa mga streamers asin sa mga stickers yaon an mga pandok. Kun dati ngani an apod sa mga pulitikong ini “trapo”, pwede naman ining apodon na mga pulitikong “tarps” ta padarakulan na sinda nin mga tarps. An pigpapahiling kan tarpaulin bako sana an inaanunsyo kundi an pandok kan inaanunsyo o nag-aanunsyo. Arog baga kan mga nakapasar sa board exams, nursing, BAR o LET o kapangganahan sa military parade. Apwera kan mga eskwelahan na nag-aanunsyo kaini, pati an mga pribadong pamilya na ginikanan kan mga nakapasar o nanggana, pigpapabulat-bulat an mga pangaran asin pandok sa kahiwasan kan plasa man o sa mismong tangod kan harong. Sa pagpahiling kan mga pandok na ini nin mga nakapasar, nin mga nanggana, ipinapadagos ta an diskurso kan pagmidbid susog sa kun siisay an mga may inadalan asin kun siisay an mayo, kun siisay an igwa asin mayo. Sa sarong antigong panahon, an kamawotan kan mga tawo iyo na sinda maitala sa libro, bako ining papel, kundi mga tabletas na himo sa dalipay, tanganing sinda magiromdoman, ngonyan nagiging bentahe an pagbutwa kan mga pandok na iniimprenta ta asin binabandera sa kahiwasan kan satuyang mga natad, asin iba pang pampublikong espasyo. Sa kadaklan kan tarps o billboards sa magkaibong na parte kan Plaza Rizal, mas angay na ining apodon na Plaza LRay.

Minsan pa si mga nag-aambisyon pa sana nganing maglaog sa pulitiko, nagpapahiling na kan saindang mga pandok. An mga anunsyong nagtutulod na an tawo magboto sa paabot na eleksyon, dangan may pandok kan tawong nagbayad kan tarpaulin, nangangahulugan sana na Magluwas kamo, magduman sa prisengto asin ako an botohan nindo. Dai ini mahihiling sa tarps alagad ini an pigsasabi kan ano an yaon sa teksto. “Go and Vote!
(Pandok niya)”, buot sabihon an mga tarps na ini, trap na naman sa satuya tanganing oriponon kita nin mga pandok. An mga tarps na ini angay na bakbakon dangang gibohon mga trapal sa satuyang mga tangkal.

An mga pandok na ini mahihiling ta man sa telebisyon na iyo an nangungurog na supplier kan mga pandok na satuyang hinihiling. Binabakal ta an mga pandok na ini tanganing patubodon kita na an pagkakapandok iyo an sukulan kan etika, estetika asin pulitika. Sa simpleng pagsabi, kun ano an marahay, magayon asin may poder, ini an pandok na kaipuhan magkaigwa ka. Pagkakaigwa an pandok, mantang an lawog iyo an dai nahihiling, arog kan boot kan tawo. Nakakakan, nakukunsumo an pandok. Pandok-pirak. Bako man lawog-pirak. Pandok ni Ninoy an masiram ilaog sa bulsa. Alagad an saiyang lalawgon iyo idtong naigusgos sa tarmac kan badilon siya sa payo. An pandok kan mga kriminal, mga most wanted na mahihiling sa mga presinto, mga pandok na may presyo na. Bako ining mga lalawgon kan tawo. Boot kong sabihon, kinukodisyon kita na hilingon an pandok bako sana sa kun ano an pinapatubod satuyang karahayan asin kagayonan kundi minsan an karatan asin kakanosan. An pandok man an minagurang na hinihiling bilang kakanusan (ini an propagandang lakop na) kaya inaataman niyato sa paagi nin pag-ulang sa pagkurupos kan kublit na iyo man an ipinapanuga kan mga whitening products asin kan kubyertos nin Calayan man ini o Belo. Kubyertos nin huli ta an paghiling ko kaini, ginigibong pinggan an saimong pandok kan kun anu-anong mga instrumentong pigtutugotan mong dutduton an mga ini. An lawog na ini an kaipuhan tang mahiling, an sadiring lawog asin an lawog kan kapwa. An lawog iyo an harong kun sain an mata kan tawo iyo an bintana.

May mga pandok na magigiromdoman kita. Papadangaton man o babakalon. Alagad an pandok bako sana an yaon sa tawo, orog sa gabos inaapod kita na maglaog sa lalawgon. An lalawgon an nakakapabago mantang an pandok pwedeng iyong mag-apod satuya pasiring sa paglawod sa lawog. Makahulugan an diskurso kan pandok asin lawog tanganing makahimo kita nin kaaraman na masuhay sa kun ano pagratak asin pagparahay. Siring man, kaini nahihiling ko na an Divino Rostro, sarong lawog asin bako pandok. Ta sagkod na pandok ini sa satuya, dai kita magkakaigwa nin katalingkasan asin orog na hararom nin espiritwalidad, idtong minatubod minsan dai nakahiling. Dai kita magsarig sa mga pandok, duman kita sa may lalawgon, sa aatubangon kita sa saindang lalawgon. Pakatandai si sinabi duman sa librong The Little Prince, “Bakong gabos na esensyal nahihiling kan mga mata.”