DAI KITA NAGSUSURAT SA TUBIG

kua an retrato ni kristian cordero


Saro sa dakulang balaog kan buhay ko bilang sarong hagbayon na parasurat iyo an matawan nin maninigong espasyo sa sarong publikasyon sa amay na panahon. Iba man an pagmati kan mahiling ko si pangaran ko kaidto sa school paper mi asin puon kaidto, minawot ko na mahiling ko na parati an pangaran ko sa babasahon na aram kung binabasa kan sakuyang komunidad, kan sakuyang mga kamidbid. Sa boot ko kaidto, bako na sana sa sarong lapida mahihiling man nanggad an sakuyang pangaran o kaya sa listahan kan mga mariribok na inililista kan kaklase ko na garo pulis na ngonyan.

Pinunan ko sa siring na istorya nin huli ta sa Filipinas, an publikasyon an sarong insentibo, (pakunswelo) na masasabing itinatao sa sarong parasurat, apwera kan mga papremyong nagtatao nin kwarta o kaya an mga pagmidbid kan saiyang nagibohan sa buhay o lifetime achievement awards o kun minsan posthumous pa. Alagad, an mga ini, insentibo sana, dugang sana kun baga. An basahon ika kan mga haraning tawo saimo dakula nang kaogmahan para sa sarong parasurat, minsan dai ka man ngani makakasiguro na masasabotan ka.

An itinao sakuyang katungdan sa kumperensyang ini iyo an magtaram mapapadapit sa publikasyon. Dai ko aram kun ano an boot sabihon kaini kan enot nin huli ta sa ngonyan, nahihiling ko na kadakul naman paagi nin pagbariwas o pagpapahiling kan saimong sinurat. Igwa na kitang mga blogs asin mga websites, may mga libre nang pdf files nin mga libro asin igwa naman mga lokal na dyaryo na nag-aako nin mga sinurat sa Bikol. Sarong bagay na ginagamit na panukol tanganing sabihon na igwa man nanggad na renasimiento sa mga syudad kan Bikol. Mahiwas na an teresa kan pagpublikar kan saimong obra. Haros gabos gayod igwa nang saro-sa-bulanon na publikasyon na nagluluwas asin kun ako hahapoton, an kaipuhan na sana iyo na magkaigwa nin reputasyon an mga nasabing publikasyon. Enot gayod digdi an pagkakaigwa man nin masiring editor asin an pagpapahiwas kan tinutukar mismong mga tema sa mga rawitdawit asin osipon. Ini an sarong lakdang kun gigobohon man nanggad na seryoso an pagsurat arog baga kan mga nasa eskwelahan o akademya.

Alagad, bago an publikasyon, kaipuhan muna an pagsurat, an pagsurat an nangungurog na katungdan kan parasurat asin bako an mabasa siya kan bilog na kinaban, sa pinakahalipot na panahon na siya mismo an matalaan. Marahay an mag-ambisyon, alagad an pandok kan publikasyon, pandok minsan nin negosyo asin daing maraot digdi. Kun baga man, an gabos na bagay pagkatapos kan pagsurat, insentibo na sana. Minsan ngani nagsusurat ka tanganing inegosyo an sinusurat mo, ipabakal, ipa-outsource. Alagad, bilang parasurat, dai ka dapat na gayong nag-iisip na kaini sa ngonyan nin huli ta patag na dalan kan pagpublikar, bako nang gayong masakit dawa siring kan dati, an mga sinusurat siring kan sinusurat ko, dai man gayong pigbabasa kan gabos ta baka dai man nanggad ako naiintindihan. Alagad bako ini an hiling kong kaipuhan na motibasyon kan sarong parasurat. Sabi ko ngani, dugang na pakunswelo an publikasyon. Igwa man mga printers asin publishing house sa Bikol ngonyan, yaon an Goldprint sa pamamayo ni Nilo Aureus, an sakuyang patron, na naglagda kan sakuyang mga aklat pati naman an ki Vic Nierva, asin man an AMS Press digdi sa Naga na nagpublikar ki Boboy Aguay. Igwa man sa Legazpi. Dai man maraot sa sakuya an magself-publish. Si Rizal an nangungurog digding ehemplo. Alagad, mas marahay sa hiling ko an magkaigwa nin dawa duwa sanang university presses sa Bikol na matulod kan mas halangkaw na klaseng publikasyon asin siguro, sarong pusuanon na mahimo nin sarong indepent asin pribadong publishing arm na matulod kan literatura asin Bikolnon na pag-adal. Sa ngonyan, an mga publikasyon kan satuyang mga eskwelahan bako man talagang ‘for reading consumption’ kundi for documentation asin posterity kan arog kaining thesis, artikulo o anupang sinurat na madalas anodon nin baha o kaya sa library malapa.

Alagad sa mga nagmamawot na magsurat asin mailuwas ini sa sarong publikasyon, igwa kitang magkapira nang mga dyaryo, dyornal, e-zine asin iba pa na nag-aako nin mga akdang Bikol. Babangiton ko an Burak: An Dahon nin Pararawit-dawit na pinupublikar sa Ottawa asin sa Albay asin pinapakarhay kan oragon na si Gode Calleja na siya man an kagmukna/kagsadiri kaidtong depuntong Kalikasan Press na iyo an enot na nagpagipaw kan publikasyon sa Filipinas bago an Anvil o minsan an UP Press. Sa Burak, ma-e-surat ka sana kan mga obra mo sa Bikol, o minsan mga tinipon mo baga ngayang ariwaga o patukod, asin ini 99% mahihiling mo sa nasabing publikasyon. Tano ta 99% sana, nin huli ta an kun dai mo nahiling ini sa Burak, dakula an sarong porsyento na dai ini nakaabot ki Manoy Gode o ta madunong nang marahay an kompyuter asin isinalak an saimong padarang obra duman sa Spam, na tambakan nin anunsyong basura asin Viagra. Dai gayong editing na ginigibo si Manoy Gode, minsan ngani mayo talaga, an obheto, iyo na paluwason muna an gabos na pagsurat asin parasurat sa Bikol asin bahala naman gayod an mga iskolar na magpili nin mga samples na pwede nindang gamiton sa pag-adal o sa mga masurunod na antolohiya. An readership kan Burak, gabos na Bikolnon na nagpapadara asin kamidbid ni Manoy Gode sain ka man sa kinaban asin kun dai mo man nanggad papakarhayon an pagsurat, pangaran mo man daa an lilibakon, asin bako man an gurang na tagapakarhay.

Papadarhan ka pa kan kopya. Ini talaga an tunay na gibo apostolado na masasabi sa Bikol ngonyan. Kaya nag-aako man nin donasyon. An Burak sinusurat sa Bikol, mababasa sana kan tataong mag-Bikol o nagmamawot adalan an Bikol asin pinapadara sain man na lugar basta igwang Bikolnon. Ngonyan nakalima nang bugkos nin mga tinipon na Burak asin nagdadakul pa ini. Bako sanang pating mga taga-digdi satuya nakabase an mga kontribyutor kundi minsan sa Yuropa, Estados Unidos asin sa ibang parte kan Asya. Ini an dugang na tabang na dara kan globalisasyon na pinapakinabangan niyato tanganing ituldo an mga dati nang obheto nin pagapauswag nin sadiring tataramon asin kultura.

Igwa man mga publikasyon sa eskwelahan na nag-aako naman nin kontribusyon sa Bikol. May mga dyornals arog kan Pagpukaw kan Departamento nin Pilospiya asin Kamawotan kan Kolehiyo kan Arte asin Siyensya sa Ateneo de Naga University an nag-aako nin mga akademikong papel asin sanaysay na sinurat sa Bikol. Igwa man an Sorosogon Historical Society an Sarabihon na nagpupublikar nin mga akda sa Bikol kan mga taga-duman. Magayon ining padagoson asin papangyarihon sa akademya asin minsan kan mga cultural groups tanganing dagos-dagos nang mabago an panan’awan na dai ta kayang magsurat sa Bikol nin huli ta tikapo an tataramon ta. Makasupog na sa ngonyan kadaklan sa mga babasahon na ini, campus papers man o university-based journals na an Bikol sana iyo an pangaran kan dyornal. Dai ta man nililimitahan an sadiri ta sa Bikol alagad binubuksan ta sana an bagong bintana para sa Bikol sa panahon na nagsasagin-sagin kitang komportable na kita sa iba pang tataramon apwera Bikol.

An pagsurat man sa anuman na tataramon binubuksan na sa anuman na diskurso alagad pinapaorog man giraray an pagpatalubo asin an pag-agyat kan pagsurat sa anuman na tataramon sa Bikol nin huli ta an tunay na pag-asenso sa sarong banwaan, nagkakagamot sa paagi nin odok na paghiling sa kun anong klase kultura asin istorya igwa an mga tawo kan nasabing banwa. Sabi ngani ni Hegel, culture is the substance of the people.

Kun baga man pinipili mong magsurat sa ibang tataramon, dai man akong pag-ulang diyan, dakul man nanggad an publikasyon na pwedeng mag-ako kan saimong obra kun nagsusurat ka sa Ingles o kaya sa Filipino. Alagad dakul man an masasabing ka-kumpentensya mo sa bagay na ini. Kun kaya, mas orog kong inaagyat na sa Bikol ngona kita magsurat sa paagi nin paghanap nin mga daan na materyal, pagbasa asin odok na paghorop-horop kan mga bagay na nakapalibot sa satuyang buhay asin sa banwaan.

Lain pa kaini, suportahan ta sa paagi nin pagbasa asin pagkampanya an mga sinurat na kan satuyang mga awtor sa Bikol asin kan Bikol. Dai ta kaipuhan paglabanon an mga tataramon, kaipuhan ta sanang maging mga surugoon kaini, surugoon na andam na magsurat bako sa tubig kundi sa papel, sa atubangan kan satuyang kompyuter. Ini kaipuhan tang ipanuga asin gibohon na maotob. An pagsurat sa Bikol, sarong desisyon na ginibo ko bako nin huli ta igwang karibay na publikasyon, nagsusurat ako sa Bikol nin huli ta, ini an tataramon na buwelo akong gamiton, ini an sakuyang kublit, ini an sakuyang puso.

Sa Italya nin huli ta bawal an magtinda sa mga istasyon kan tren, may mga magkapira daang taong sigeng libot-libot asin sigeng mga pangalagkalag, garo may mga hinahanap. Dara-dara kaini an sarong durudakulang maleta, asin kun ika magauman na Filipino man, madulok ini saimo asin pasikretong masabi saimo: Balut ( sa pinakahilom na boses). Sa enot makangirit an istoryang ini, alagad ini an kapangyarihan asin kaluyahan kan dila, an pung’aw sa sadiring pagkakan asin an katalingkasan na kun yaon kan sa saimong banwaan, pwede kang magkurahaw nin balut sagkod na tumanog an saimong burubagtingan, sagkod na mapukawan an mga bagong nagdurog.

Marahay daw magsurat ngonyan sa Bikol? An simbag iyo, dai ka muna mapurisaw sa mga tamang pagbaybay, sa kun anong Bikol an tama asin sala, sa kun anong tema. Alagad, dai mo pagsarhan an sadiri mo sa pagbasa kan mga yaon nang obra ta ini an saro sa pinakadakulang tabang na maitatao mo sa sadiri mong nagmamawot magin parasurat. Sinasabing kita-kita man sana. Buot sabihon an parasurat iyo man sana an nabasa kan kapwa niya parasurat o an mga may interes sana an nabasa man nanggad, komunidad ini, asin tanganing masuportahan an publikasyon, gibohon tang sarong impeksyon, epidemya an pagbasa kan mga obrang Bikol.

Magpuon kita sa mga kaakian gayod, Magsurat kita nin mga osipon na pan-aki. Punan ta an dakitaramon kan mga klasikong akda sagkod na magbaha kita nin mga babasahon. Dakulang kapital ini asin mayong nagsusugal digdi, alagad saro ining tubuanan na dai pa nakukutkutan. Sa pagbukas kan publikasyon, maluwas naman siyempre an isyu kan katanosan nin pagsasadiri o kapirayt, an plagiarism asin kadakul pang iba na may koneksyon sa parasurat asin sa saiyang obra. An pagbukas nin bintana, nag-aako nin dakul na bulanit nin liwanag.

Dakula sa paghiling ko na an publikasyon niyato, an mga obra niyato masusuportahan kan mga OFW na Bikolnon asin idtong mga Bikol Associations ngonyan na nakabase sa luwas kan satuyang rehiyon. Sinda na yaon sa luwas an nahihiling kong igwang dakulang maitatabang sa pagpapatalubo asin minsan sa pagbariwas na mismo kan mga libro asin iba pang publikasyon. An susuraton niyatong mga proyekto na matao nin odok na paghiling sa saindang mga agi-agi sarong magiging masulong na babasahon. Ini an mga bagong epiko o an katipak kan epiko kan Ibalon na nakasentro baga sa paghanap nin espasyo, pakikipaglaban sa mga kaiwal na minaraot sa kadagaan. Sa paagi kan pagsurat kan mga naratibong ini, kan mga osipon na ini, magkakaigwa kita nin mga bagong termino, bagong paghiling, pusog na mga pisog na satuyang iaalmasi tanganing magtambo an bagong Bikol.

Kaidto, sinasabi ko na kaipuhan tang magsurat sa Bikol o magtukdo kan mga akdang Bikol nin huli ta ini an tataramon kan satuyang mga pangiturogan. Ngonyan, bako sana palan ini an tataramon kan satuyang mga pangiturogan, ini pa an tataramon na minapukaw satuya sa pinakahararom, pinakananok na pagturog.

Binubuksan ta ngonyan an kadakul na posibilidad sa pagsurat Bikol asin an publikasyon saro nang demokratikong patag. Nasa saimo an pagpili parati. Boot sabihon ko kaini, mas dakul na kitang paagi nin pagpaluwas kan satuyang mga obra, an kaipuhan ta na sana iyo na magpuon na kita, nin pagbasa, nin pagsurat asin dai dapat kita magsurat sa tubig.