PENAFRANCIA LECTURE

INA ASIN MUSA:
Pirang tala mapapadapit sa Birhen kan Peñafrancia bilang Metapora
Kristian S. Cordero



1. Sa papel na ini mawot kong magtao nin magkapirang paghurop-hurop asin itutuga ko na preliminary an ginigibo kong pag-adal sa temang ini na gusto kong tukaron sa duwang direksyon.Enot, kun paano ko inaatubang an sarong teksto o an gawi nin sakuyang pagbasa asin panduwa an ‘ako’ bilang parasurat nin mga rawitdawit. Sa panduwang direksyon dai ko maiibitaran an pagsalaysay mismo kan proseso kan sakuyang pagsurat (creative process). Ini bilang paghiras ko naman, pagpasir’ip sa saindo sa sakuyang kinaban. An mga bagay na sasabihon ko saro sanang paghimasi, pagsapugay kan lulutuon na bagas o sabihon ta nang matanom sana ako nin mga almasi o masabwag nin mga bagong binhi tanganing igwa kitang pagorolay-olayan, tanganing igwa pang magsunod na mga diskurso sa maarabot na aldaw mapapadapit sa.mga bagay na sasabihon ko. Sa papel man na ini mawot kong ipahiling kun pano ginagamit kan mga parasurat an imahe kan birhen nin Peñafrancia bilang metapora o kun paano isinasateksto an simbolismo kan imahen kan birhen. Kun hihilingon, para sa tropikong lugar arog kan Bikol, an gubing ni Ina bakong a’ngay siring na si Rizal nakasul-ot parati nin overcoat, magsaldang, mag-uran man,itum man o kalburong puti an pintura kan istatwa kan bayani . Kun nagigibohan ta an Santo Nino na gubingan nin panlain-lain bombero, pulis, palaboy, doktor asin iba pa, an imahe ni Ina dayaday na minamantenar an siring na tabas kan manto, an disenyo, dawa ngani nagbago-bago naman an kolor kaini. Minsan dakul naman an kopya o replica kan imahen, pareho sana ini kan hitsura na sa enot na hiling pwede mo ining mamaluan na manta ray, garo sarong UFO. Alagad bako para sa satuyang mga Katolikong Bikolnon ta si Ina an satuyang patrona, reyna, parasurog, pararanga minsan na magluwas pa siya sa iba’ ibang hitsura.

2. An tema mapapadapit sa Peñafrancia bakong pasil na gibohon orog na sa konteksto kan Katolikong Bikol kun sain hinahangos niyato an relihiyon apwera sa buga kan bulkan asin mga motorsiklo na nagpakuriyat na sa satuyang rona, apwera sa nagkakalagang gata na igwang ba’ngot na balaw asin lada, apwera sa hangaw kan satuyang mga pulitiko. Asin nuarin kita Katolikong-katoliko kundi kada Setyembre, an bulan kan Peñafrancia. ‘Roman Catholic Naga! A city of parades and procession, of estampitas and barajas, of Pharisees and publicans, of faith and superstitions, of daily communicants and chismosas, of beatas and mahjonngeras, of saints and sinners.’ (Nagueños, Carlos Ojeda Aureus) Aram ko na igwang mga taong bako pang andam sa manlain-lain na pagbasa, manlain-lain na direksyon sa paghiling kan birhen asin an debosyon kan tawo sa saiya. Mawot kang papel na ini na hilingon an magkapirang akda sa satuyang literatura kun paano hinihiling asin ipinapahiling an imahe kan birhen sa pagsurat na hinihiling ko bilang gawi nin pagbilog nin Bikolnon na agimadmad (Bikol consciousness, kun baga igwa man kaiyan), na sigun ngani sa sinabi ni Filomeno Aguilar na an satuyang ‘regional identity’ nahimo asin napakusog sana kan 1924 kan kinoronahan asin minimidbid kan Santa Sede sa Roma an birhen kan Naga bilang birhen kan bilog na Kabikolan. An siring na dakulang pangyayari sa istorya kan satuyang rona, bagay na sinuportahan asin angay man sa programang ‘benevolent assimilation’ kan mga Amerikano na sinuportahan an eskima nin pagbaranga-banga satuya sa manlain-lain na rehiyon tanganing maibitaran an pagmukna nin nagkukusog na nasyonalismo na nakabasi sa rebolusyon kan 1896. Dai ko papalawigon an diskursong iyan mapapadapit sa kasaysayan dawa ngani masasabi kong hiningowa ko man na maghanap nin iba pang materyal na pwedeng makatabang sa pagsurat kan papel na ini. Kun kaya kaluyahan na masasabi na an pira sa sakuyang dokumentong ipapahiling sa saindo nakabasi sana sa pirang materyal na pinasubli sakuya ni Fabiana Arejola hali sa saiyang personal na koleksyon arog kan. Alagad aram ko na dakul pa akong materyal na kaipuhan hanapon tanganing orog na mapararom an sakuyang paghiling sa temang ini. Kun hihilingon, pira o saro pa sana man an nakaluwas sa kuweba ni Platon sa satuya kun hihilingon an satuyang kasaysayan sa Bikol. Alagad bako ining balakid na makakapauntok sa sakuya nin huli ta an kadaklan sa tekstong satuyang aagihan asin babasahon gikan sa panahon nin ikaduwang renasimiento kan literaturang Bikol asin iba pang magkapirang sinurat bago an nasabing panahon arog kan sinurat ni Luis Dato asin Antonio Manaog pati naman an mga nobena sa birhen na sinurat ni Florecio Yllana sa Inggles kan 1940 asin an Bikol kan 1945 tiyempo de giyera asin man an pagsasalaysay ni Apolonio Santo Tomas kan istorya kan debosyon sa paagi nin sarong espesyal na publikasyon na niluwas kasu pagputong kan korona sa birhen kan 1924. May magkapira man na rawitdawit asin osipon na sinurat kan mga kontemporanyong parasurat arog ninda H. Francisco V. Peñones Jr., Estelito Jacob, na parehong nanggana kan magtaong papremyo an lokal na gobyerno kan Naga para sa pinakamarahay na mga rawitdawit para ki Ina kan 1999, babasahon man an sarong tula ni Rizaldy Manrique asin man papasadahan ko an mga sinurat ninda Leonor Dy Liacco pati na si J. Antonio Carpio. Kadaklan sa mga tekstong binasa ko para sa papel na ini sinurat nin mga Bikolnon minsan dai man nakasurat sa anuman na Bikol. Si Datu midbid sa saiyang mga sinurat sa Inggles pati naman an mga poesiya na sinurat kan gurang na Carpio. (Kun hihilingon an mga libro ni Carpio, Carlos Aureus asin Dy-Liacco igwa kan imahe ni Ina sa saindang mga takop ibali ta naman an coffee-table book na Ina and the Bikol People asin an librong Ina ni Jose Fernando Obias.) An mga osipon man ni Aureus nakasurat sa Inggles asin para sa papel na ini, tatawan tang pokus an saiyang osipon na ‘Typhoon’. Apwera kaini, sisiripon ta man an nobela ni Alvin Yapan, an ‘Sa Sandali Ng Mga Mata’ kun paano ginamit ni Yapan an detalye kan birhen sa saiyang premyadong nobela. Igwa man na sinurat si Rolando Tolentino na sarong critical essay mapapadapit sa kultura nin pagsalat kun sain an eksperinsya niya sa Traslacion an naging saro sa spectacle asin an konsiyerto kan South Border. Minsan parehong nakabasi sa Manila, si Yapan namundag asin nagdakula sa Pili mantang si Tolentino man nag-istar sa Camarines Norte.

3. Ibabaing ko an papel na ini na garo baga luhay-luhay na paghali kan mga mahibhib’og na patos ni Ina, an saiyang manto, an koronang tinubog, an manipis na platang nakapatos, tanganing odok tang mahiling an babayi, an ina na kapot asin kulkol an saiyang aki. An gawing ini nin paghuba bako tanganing pagbasangbasangon arog baga kan ginibo kan sarong Traslacion na ginamit man na pasugmadan sa osipon ni Aureus na sabihon na an siring na gawi, sarong paglupig, paglugos sa birhen na ibinaing sa nangyayari diskriminasyon asin pangingisog laban sa kababaihan asin sa kapalibutan. Kun babasahon an osipon ni Aureus na may titulong ‘Typhoon’ na iyo an pangaran kan sentral na karakter na babayi asin an saiyang naging relasyon ki Padre Itos, magigiromdoman na bago an bagyong Reming, nag-abot muna si Rosing sa satuyang rona na siring kaperwisyo man an dinara sa satuyang banwaan. Alagad, sa mga arog niyatong may hayakpit na memorya, na an pagrumdom sagkod sana sa pinakahuring makusog na bagyo, marahay na detalye ining ginamit ni Aureus (an pagpangaran tanganing mapagpatong-patong an mga detalye kan Bikol, kan bagyo, kan debosyon ki Ina asin an isyu kan pang-aabuso kababaihan asin kapalibutan: ‘ I could not understand why she kept talking about the trees and how we have denuded our forest then shift the topic to her hair as if the tree and her hair were one and the same thing.’ (Aureus). Bako sana sa literatura an nasabing pagbasa, minsan sa ibang disiplina nin pag-adal arog kan sosyolohiya, minaluwas an anggolong an debosyon sa Bikol sarong malain na pagpahiling kan kausmakan asin pambabatos kan kalalakihan laban sa kababaihan na tinitipon an gabos na katauhan sa imahe kan alang-alang na birhen. An siring na pagbasa dai inuuyunan kan simbahan asin an gabos inaako o kaipuhan akoon na sana nin huli sa tradisyon. Kun kaya, an bagay na ini lalong nagpapakusog na an simbahan sarong institusyon nin patriarkiya. Dai maiibitaran man nanggad an siring na paghiling arog kan pagsabing male chauvinism sana man an selebrasyon, asin mahihiling an siring na tema sa osipon ni Aureus. Makangalas man nanggad na kita an pigtutukoy na ‘rape capital kan Pilipinas’ minsan kita man an saro sa pinakamidbid bilang ‘el pueblo amante Maria.’ Sarong nagiromdoman kong istorya na angay sa paghiling kong ihiras na man sa pagtiripon na ini an sarong pangyayari. Ini sabi-sabi sana man, asin nin huli ta nagtutubod ako na minsan an ‘sabi-sabi’ pwedeng magin sarong teksto siring na may kusog man an suba asin pwede ining tukaron sa mga arog kaining pagtiripon. Sarong pagkakataon kan nahubaan (o hinubaan) an birhen, sarong kardinal an nagtugal na gubingan giraray an birhen pag-abot kaini sa katedral. Alagad sa isip kan arsobispo, dai na pag-gubingan ta muya niya ipahiling an ginibo kan banwaan, kan mga boyador sa saindang ina. Alagad, nagpaliwanag an kardinal na nin huli ta siya Bikolano, yaon siya sa posisyon na an siring na pangyayari, dai na maiibitaran. Tradisyon an paliwanag kan kardinal mantang baguhon, ipahiling an sala sa tradisyon, an sabi kan arsobispo. Ano man an kinatapusan kan orolay, mahihiling ta na minsan an duwang lideres kan simbahan, igwa man daing pagkainuyonan sa kun pano hihilingon an debosyon sa birhen.

4. Kun matatandaan an enot na imprenta na dinara sa Naga bago matapos an ikaduwang pulong siglo ni Mariano Perfecto ipinangaran niya sa birhen kan Peñafrancia. Siring na may mga aki kitang binonyagan asin ipinangaran na sa titulo kan birhen kun namundag sa semana kan saiyang kapiyestahan. Alagad an siring na pagpangaran bako sanang limitado sa relihiyosong pagpapakahulugan kaini kundi sa madaling matandaan kaidto pa sagkod ngonyan an Peñafrancia bilang pangaran nin sarong establisemento, negosyo asin pribadong pagrorogaring. Minsan ngonyan, igwa kitang bus company na dinadara an pangaran kan birhen, sarong billboard sa paglaog kan Panganiban na imbes na artista o modelo an gamiton, tinawan nin highlight an imahe kan Ina sa tahaw kan mga payo nin tawo, sarong eksena nin Traslacion. Asin ini nin huli ta an Peñafrancia, an sinasabing pinakadakulang Marian Feast, ini man an nagiging sentro o spectacle kada Setyembre, an sagradong panahon sa Naga asin sa mga tawong pighihiling an Naga bilang mas sentro kisa sa Legazpi. Bako sana man ining digdi sa Naga, an Nazareno, an Santo Nino sa Visayas, mga relihiyosong imahe na ipinaparada na bilang turismo, bilang mga simbolo nin pagtiripon, pagkaburugkos sa sarong aldaw o pirang semana nin kaogmahan na sigun ngani ki Octavio Paz, the fiesta is like a funereal asin bako ining harayo sa satuyang eksperinsya. An Peñafrancia sarong relic kun paano hihilingon an pagultanan kan komersalisasyon asin relihiyon.

Puon kan panahon na magkaigwa na nin imprenta sa Naga, nasuportahan man kaini an mga publikasyon. Kun dati kinakaipuhan pang magduman sa Manila, an imprenta na dara ni Perfecto nagbukas nin panibagong kabtang tanganing pakusugon an publikasyon na nakasentro sa temang relihiyoso na iyo man sana an sinusportahan kan simbahan, an dominanteng institusyon kan panahon. Nagpadagos-dagos an siring na panahon nin pagburak nin mga babasahon na may bendisyon kan simbahan sagkod 1960. Kun tugotan man an ibang babasahon na mailuwas, ini yaon sa himno kan romantisismo, kan Moro-Moro asin iba pang palabas kun piyesta. An mga relihiyosong babasahon na nakasurat sa Bikol kan siring na panahon an saro sa limitadong paagi kun pano igwa pa kan siring na tataramon na Bikol-Naga na iyo man an lenggwaheng ginagamit kan kadaklan na parokya. Minsan masasabi tang halangkawon an ‘Spanish content’ orog na kan Bikol-Naga na iyo man an ecclesiastical center kan Bikol. Ini an rason kun tano an nagiging direksyon tanganing Bikolon an sarong bagay iyo na patanugon Kastila an sarong Inggles na tataramon. Kun siring kun igwa man nagin ‘biktima’ kan kolonisasyon ini an tataramon kan mga yaon sa lugar na ini, orog na pati ngonyan na naghaharalo naman an iba pang klase nin Bikol. Kun kaya, may mga nagtutubod na an Bikol na tunay, ano man an pagsabot kan tunay, iyo an tataramon sa mga loblob na lugar kan Camaligan, Canaman, Magarao, asin iba pang banwaan sa Bay Area.

5. Nin huli ta makusog an impluwensya kan Katolisismo sa satuya, bako nang makangalas na an mga nobena sa mga santo asin santa an sarong paagi tanganing an saro makanuod kan inaakong Bikol, nin huli ta ini Bikol kan poderosong simbahan. Aminado ako asin si Peñones na parehong taga-Iriga na an sakuyang Bikol iyo an Bikol kan Katolikong Bikol nin huli ta mga nobena an samuyang enot na binasa. Kan ako nagtungtong sa seminaryo, tanganing magpadi, nagdakula si pagmati ko kan nagpuon na akong magtaram kan ibang Bikol na ngonyan pigsusurat ko naman minsan may nagsasabing an Bikol ko, bakong purong Bikol na sakuya man na inaako nin huli ta ano man baya an puro sa panahon na ini? Kun hihilingon, mas pasil pa para sa mga taga-Rinconada an magtaram sa Tagalog na inaapod man na Filipino na tinutukdo sa eskwelahan asin pinapasikat man kan telebisyon asin kulturang popular kaibahan na an Inggles. An diskurso mapapadapit sa tataramon dai maisusuhay sa kolonyalismong eksperinsya niyato. Kaibahan sa isyu kan tataramon an literatura na siyang nagiging lunadan kan tataramon, sa pagpahiwas asin pagpalakop kan nagtataram asin man kan tataramon mismo. Sa kasong ini, manlain-lain na an punto de bista an mahihiling arog baga kan post-kolanyalismong diskurso na nagtatao nin pagriparo bako sana sa kolonyal na eksperinsya kundi nagsisiyasat man sa kamugtakan pagkatapos kan nangyari kolonisasyon na dai man natatapos sa paagi nin tuldok o garadanan. Sigun sa librong ‘Postcolonialism and Filipino Poetics’ ni J. Neil Garcia, sinabi niya na: ‘ Postcolonialism represents a form of reflection on the postcolonial situation—a situation of “agony” between the colonizer and the colonized; between the paradoxical, agonistic effects of the power of the subjects even as it subjectivates, that oppresses even as it opens up spaces or possibilities of resistance. “Postcolonial” is a term that points to the complexities and ambiguities of historical experience which has certainly varied from colony to colony and from people to people, but which emerged from the same, singular fact of colonization.’ Sa istruktura kan postkolonyalismo, binanggit ni Garcia na dai man ini nangangahulugan nin kapangganahan asin bako man ining istriktong mobyemento minsan dakul sa mga nagtutulod kan siring na ‘ismo’ bilang saro man na lehitimong pagbasa kan satuyang eksperinsya asin man kan kamugtakan kan banwaan. Imbes, kinakaipuhan kan siring na lente nin paghiling na orog na mahiling an kamugtakan kan dating mga sinakop/nasakop sa lindong kan bagong porma nin kolonyalismo. Arog baga kan satuyang eksperinsya na padagos pa man na nabibitik kan konsepto kan ‘luwas’ bilang lehitimong pagpapatunay kan pagkayaon, kan kaiyuhan kan ‘laog’. Sa kadaklan bagang suanoy, na piguusip satuya kun ano an pinaghalian kan pangaran kan sarong lugar, mahihiling na tulos an dai pagkasinabotan kan duwang istranghero. Sa usipon, parating magkakanupungan an ‘katutubo’ o taal sa dayo. Mahapot an dayo kun ano an pangaran kan lugar asin nin huli sa balakid kan tataramon, sasaboton asin maboot man na sisimbagon an kahapotan sa pagpinsar na an hinahapot iyo kun ano an yaon sa saimo arog baga kun ano an sukbit mo o kaya kun ano an dara-dara mo? Sa puon pa sana malinaw na dai nang pagkasinabotan asin ini orog na mahihiling sa eksperinsya kan kolonisasyon. An dayo an maadal kan tataramon kan taal mantang an taal man mahingowa na mabuksan an kinaban kan dayo sa paagi kan paggamit, pag-adal kan tataramon. Nin huli kaini masasabi ta man nanggad na talaga sa kapinuan iyo na an tataramon. (In the beginning is the word.) Kun an mga Kastila nag-adal kan satuyang tataramon asin ipinangalad na prutas an saindang tataramon, iba naman an nagin estilo kan Amerikano na pigduldulan satuya an saindang tataramon bilang satuya. Kun igwang limpia de sangre an mga taga-Espanya, ginibo kitang Little Brown Brother kan mga Kano. An mga historikal na detalye, an pira sa mga bagay na sa hiling ko orog pa niyatong kaipuhan na pag-adalan siring na pig-aadalan niyato an dalagan kan satuyang literatura na pwedeng magtao nin alternatibong pagsaysay kan satuyang panahon.

6. Sa diskurso kan postkolonyalismo, dai man pighuhukoman an kolonyalismo bilang gibong maraot o sala. Dai man kaini pigpapadakula an panahon bago umabot an kolonyalismo bilang ideyal asin inaagyat an gabos sa pagbalik sa orihinal na kamugtakan. Imbes, tinatawan sana kaini nin bagong pana’awan an magkapirang bagay na pinadrinohan kan kolonyalismo tanganing an siring na poder, an siring na pag-isip, padagos na paluyapon, padagos na pangatamanon kan mga nasa poder tanganing dai sanang ribok na garo baga an boot sabihon kan katoninongan iyo an paga-ataman sa status quo. Sa papel na ini hihilingon ko an imahe kan Peñafrancia bilang ina asin musa kan mga parasurat kaidto asin ngonyan. Paano ipinapahayag o ipinahayag sa mga obra kan satuyang mga parasurat an postkolonyal na kondisyon? Ano an nagbabagong pagkasabot sa konsepto kan ‘musa’ na sarong himo kan pansulnopan na kaisipan? Igwa man daw kita kan siring na pagkasabot o sa halawig na panahon inako ta naman ining parte kan satuyang agimadmad nin huli ta an ‘musa’ yaon sa gabos na kultura, nagbabago sana an pagpangaran, nagbabago sana an imahe? An musa na nag-aako nin pandok asin lawas nin babayi pareho man na daw sa sinasabing daemonia kan mga Griyego o ini an duwende na sigun ki Lorca iyo an kusog na nagtatanyog asin bakong anghel o musa an nagtutulod sa disipulos kan arte na maghimo, maglalang kan saiyang obra? Para ki Lorca, ‘The Muse dictates and, in certain cases, prompts. There is relatively little she can do, for she keeps aloof and is so full of lassitude (I have seen her twice) that I myself have had to put half a heart of marble in her. The Poets of the Muse hear voices and do not know where they come from; but surely they are from the Muse, who encourages and at times devours them entirely. Such, for example, was the case of Apollinaire, that great poet ravaged by the horrible Muse with whom the divinely angelic Rousseau painted him. The Muse arouses the intellect, bearing landscapes of columns and the false taste of laurel; but intellect is oftentimes the foe of poetry because it imitates too much, it elevates the poet to a throne of acute angles and makes him forget that in time the ants can devour him, too, or that a great arsenical locust can fall on his head, against which the Muses who live inside monocles or the lukewarm lacquer roses of insignificant salons, are helpless.’ Ano man an imahe na kuahon kan pwersang ini asin ano man an pagkakaiba kan mga apod sainda, makusog an pagtubod ko na digdi mahihiling na kaipuhan kan disipulos kan arte na magkaigwa nin pang-agyat, kaipuhan niya nin kitkilat, kaipuhan niya nin kusog na matanyog kan saiyang sadiri, kaipuhan niya na maghali paluwas sa sadiri niya tanganing mahilingan nin bagong liwanag an mga ordinaryo asin gwardyadong teritoryo. Kaipuhan niyang baliktadon an saiyang gubing tanganing makabalik giraray sa kinamugtakan asin makahali sa paon kan mga engkanto. Mahapot kita, kaipuhan daw an inspirasyon sa pagsurat? Kaipuhan dawn in tawong matulod saimo sa pagsurat kan mga berso? Sa Romantisismong paghiling, sasabihon na iyo an simbag sa mga hapot na ini nin huli ta kaipuhan na igwang pag-dusayan, an musa na arog ki Francesco Goya na susunudon dawa an musa sa pagkatao ni Ines Bilbatua nabua na, nin huli ta an musa an mahirong daraga sa kadlagan, an ada, an diwata, an babaying nagliliwanag na bakong harayong ibaing man sa birhen kan mga Cimarrones na kun iisipon iyo man an bersyon kan Maria niyato. Kun igwang Mariang Makiling an mga Tagalog, asin Maria Sinukuan an mga Kapampangan an Bikol igwa man Maria asin ini an Maria kan Israel, kan Kristiyanismo. Bako ini sa bukid nakaistar arog ni Makiling asin Sinukuan kundi sa Romano Katolikong Basilika. Alagad matatandaan, na an mga Cimarrones iyo si mga tawong nakaistar man sa bulod, sa may dapan kan Bukid Isarog na iyo an naghagad nin patrona nin huli gayod ta nawara bigla an saindang diwata, an saindang ada sa paglaog kan kolonisasyon. Iba man an paghiling kan konsepto kan inspiration sa parasurat na Wislawa Symborzska na para sa saiya, bako nin huli ta may inspirasyon an parasurat kaya ini nagsusurat, bako nin huli ta igwang kinakamotan (beloved, kalimitan imahe kan babayi) kun tano ta an parasurat (lover, kalimitan imahe kan lalaki) naghihimo nin mga himno nin pagkamoot, pagrokyaw sa kagayonan, sigun sa babaying parasurat kan Poland, an inspirasyon bako sana man sa totoo para sa mga disipulos kan arte. An inspirasyon yaon man sa mga drayber asin parapapadyak na nagkakayod, sa parasira na mahigos asin mahigot na inaapon an saiyang pukot sa kahiwasan kan dagat. Pwede man daw na an kapwa lalaki magin musa o aakoon ta sana an klasikong imahe kan musa bilang babayi? Pwede man daw na sarong lalaki an magin inspirasyon sa pagsurat o dapat parating si Dante para ki Beatrice, si Balagtas ki Selya? O ‘baad an simbag sa kun ano o siisay an inspirasyon ko sa pagsurat kaya sanang simbagon kan pagsabing ‘dai ko aram.’

7. Sa mga naenot na obrang niluwas puon kan orog na magkusog na an debosyon sa Ina, mahihiling an gabos na akdang sinurat nakatuon sa imahe kan birhen bilang relihiyosong simbolo, bilang sarong relic. Musa daw an paghiling sa imahe o Ina na kaipuhan na pamibian, arangan? Kun mahihiling an mga tekstong naisurat sa bulawan na panahon kan Katolisismo sa Bikol limitado sana sa gosos asin mga rawitdawit na nasa tono nin pagpamibi na garo baga pig-iilusyonan an birhen tanganing itao an mga diyosnon na balaog. Kun hihilingon ngani an teyolohikal na aspekto kan pagtubod ki Maria sa Kabikolan, may sarong bersyon nin milagro, an Birhen kan Angustia na ngonyan nasa retablo kan parokya sa Nabua na si Maria an nagsugong, nagsagang kan pagbaak, pagtuga kan bulkan sa Iriga na pinagboboot kan saiyang aki. Ibang klase nin mediation an ginibo digdi ni Maria na minaluwas na iyo nang nagligtas sa labing kaangotan kan saiyang aking diyos sa banwaan. Sinurog kan ina an banwaan alagad sa huring parte kan usipon minaluwas an pagsaralak kan mga rakdag, kan mga manlain-lain na detalye na iyo an dai maiibitaran sa kulturang pataram (oral culture), na lalong minadakula an dating sadit, nagiging kalangkaw na kan niyog, nagtuga na an gabos na bulkan sa Filipinas asin iba pang detalye, puon sa halas na nagbabantay, naglalabang bitis kan istatwa na nakua matapos an pagtuga. Makangalas na minsan may parokya na sa nasabing parte kan Iriga asin minimidbid kan simbahan an popular na debosyon kada Enero 4 (an aldaw kasu pagtuga asin pakakua kan imahen) na dai man sinusuportahan kan mga historyador bilang tamang detalye, mayo man na ginigibong dikreto an lokal na simbahan sa debosyon na ini sa birhen. Sa ibang rona kan Bikol, igwa pa man na imahen kan birhen na sa hiling ko ngani mga marginalized Marian devotions (arog kan Salvacion sa Tiwi na iyo man an provincial patroness kan Albay o an Lourdes sa Iriga kun sain ginigibo an pinakadakulang Tinagba), nin huli kan kadakulaan kan debosyon sa Peñafrancia. Ini nin huli ta an Naga asin an Peñafrancia nailugar na sa mapa kan satuyang kolonisadong agimadmad. Alagad dai man ‘nagmini-mini-mayni mo’ an mga Kastila sa pagpili kan Naga bilang magin sentro asin istaran na mismo kan birhen sa paglihis kan panahon, sinusuportahan ini kan pag-adal ni Danilo Gerona na igwa nang komunidad nin mga tawo sa parteng ini kan kinaban kasu pag-abot kan mga Kastila. Sa pag-adal ngani baga ni Gerona, binanggit niya na Naga konektado sa halas kan mga taga-India asin bakong gikan sa kahoy na narra kun sain an kabilutan kan mga dayo an naging lehitimong pangaran na kan lugar na inapod man na heart of Bikol asin an maogmang lugar. An kapangyarihan nin pagpangaran an dominanteng tema sa istorya kan satuyang kolonisasyon na minsan baga ngaya an Iriga hali man sa tataramon na ‘y raga’ (where there is land) kun sain an mga dayo an naggiya kan eksodus kan mga tawo paluwas sa hababang lugar kan Nabua na parating pigbabaha sagkod ngonyan minsan ngani an Iriga iyo naman asin tibaad mabaak naman talaga an bukid nin huli sa pagtupag kan daga ta mayo nang mga kahoy asin malala an quarry. Sa istoryang ini nin pinaghalian kan pangaran na Iriga mahihiling an imahe nin tagapagligtas kan mga dayo na iyo an namuno sa eksodus na ginibo kan mga tawo na gikan sa Nabua. Alagad iba man an pagtubod ni Peñones sa bagay na ini, an sabi niya konektado an Naga na halas sa Irago na halas man. Para ki Peñones, sa halas na an apod Irago hali an pangaran na Iriga asin magigiromdoman man nanggad na si Oryol, an babaying halas sa epiko sinasabing nagtatago sa bukid kan Asog kun sain iyo an pinakasentro kan relihiyon bago uminabot an mga dayo. Bako daw na si Oryol an dating parasurog kan mga Cimarrones? Si Oryol na pigpahangos giraray ni Yapan sa saiyang nobela bilang an bolang maitum kan satuyang mga mata, si Oryol na dai kayang daugon ni Handyong na kaipuhan sanang makipag-ulian kan tawo sa halas, sa pwersa, na iyo an kapalibutan. Si Oryol man gayod si Rosing kan osipon ni Aureus na inabuso kan banwaan, na binabanog kan saiyang agom alagad malipot na inako kan institusyonal na simbahan na igwa pa man rakdag kan suanoy na katukdoan na an hawak sa demonyo. Si Oryol an daragang magayon, an dai kayang daugon kan tawo. Alagad, nadaog an imahe ni Oryol, nagin siyang demonyo siring na an halas naging demonyo man sa Hudiyo-kristiyanong tradisyon, nagin demonyo sa kapangganahan ni Yahweh laban ki Baal. Alagad hilingon ta an mga bas relief, an mga templo sa India, an halas iyo an kadunongan, an halas iyo an tabang sa oma kan pesteng mga kino. Kun si Oryol an dating patrona kan mga taal, nadaog daw siya kan imahe kan Peñafrancia siring sa natitimhakan ni Maria an halas na nakapurupot sa kinaban o siring sa saiyang kapangyarihan, naghimo sana si Oryol nin panibagong pandok sa katuhan kan birhen? Ano an kahulugan kan halas na nagbabantay sa retablo kan birhen? Ano an kahulugan kan sabi-sabi na kun gusto mong mahiling an kagayonan kan Mayon, dapat magduman ka muna sa sangktwaryo ni Ina? Ano an bulkan asin si Ina saro sana? Asin kun si Oryol an simbolo kan kapalibutan, ano an ginigibo niyato sa kapalibutan? Sa istorya ni Aureus matatawan kita nin imahe kan balos kan kapalibutan, o kun ano an epekto kan mga gibo kan tawo laban sa kapalibutan na pinataram niya sa persona ni Rosing- na iyo man an birhen- na iyo man an kapalibutan: ‘ I did not quite understand where she was going, for she kept mentioning the word Traslacion. It did not make sense to me. In fact, none of the things she told me that last night made sense to me. For example, when I asked her if she was coming back, she said yes, but in another form. I asked her what she meant by that, and she answered by talking abouth deaths, strong winds, floods, famine, epedemic. I started to worry about her mental health, especially when she kept describing ripped-off roofs, drownings, brown-outs, stranded passengers.’ An isog ni Oryol, iyo an isog kan bulkan, an rapado kan bagyo, na garo baga kita kun nagboboya ki Ina. An haros parong asupre, sungaw kan hawak asin an hiro kan kawaran sa sentro kan boya. ‘Nature is both energy and struggle.’ Kun si Oryol konektado sa imahe kan birhen, an mga pamibi, gosos, rawitdawit na binabanggit niyato, mga pag-arang tanganing kita tabangan, tawan nin ranga. Ano pa an pinakamakusog na imahe kan kadiyosnan kundi an kapalibutan? Na sa enot na pakahiling kan tawo kan saiyang kapalibutan, sinamba niya ini. Idolatry to nature is man’s first sin not disobedience. Sigun sa Heswitang parasurat: ‘ The world is charged with the grandeur of God.’ Asin an kapalibutan na ini, an kinaban na ini ‘where the cultivation of souls is only possible (Gamalinda), minahiro sa imahe kan paglalang, pagwasak, pag-almasi, pagbago, kagadanan, kapinunan. An tawo minadulok sa imahe kan diyosnon na kapalibutan, hilinga an sarong rawitdawit ni Antonio M. Manaog na nagluwas sa Kalendaryong Bikol kan 1950 kun sain bakong pwersa kan kapalibutan an saiyang hinahagad tabang kundi an paglaog kan modernisasyon na para sa daan na kinaban, tumang, asin balakid sa pagtalubo: ‘An ‘modernong lakaw mga bagong sirang,/Panong karigsokan asin kalangkawan;/Mayo nang pagmidbid, gibong kagalangan/ Sa magkasimotao, magurang siring man.’ Nagluwas an rawitdawit na ini bilang paggiromdom sa ika duwang pulo may limang taon na anibersayo kasu pagkornahe ki Ina asin mahihilingan nin padagos na tono nin paghagad tabang sa birhen, na sa padagos na paglakaw kan banwaan, yaon man lugod parati an birhen, mapag-ampon, minataong ranga sa mga may helang na sa halawig na panahon dakul an naisurat na mga bersong arog kaini na agid sa mga gosos na mahihiling sa mga nobena sa Peñafrancia. An gosos wawalohan na bersikulo asin wawalohan na istansa: ‘Oh maputing azucena,/cabinibining Maria,/an caogmahan mi ica,/asin samuyang catig pa./ Saimo, Oh reinang mahal,/ Cami gñani nasarig man/ na samuyang macacamtan/ An lagñit camurawayan.’ Bitoon, burak, katig, korona an mga imaheng tinawan nin Kristiyanong interpretasyon o pagbasa na saro man na istratehiya kan simbahan na sa paagi kan arte, kan poesiya, kan mga biswal na arte maipahiling an adal na moral, an leksyon, an katekismo na sa kagayonan kan mga baga-bagay sa palibot yaon an ngirhat, an pagkatakot sa dakulaon na reyalidad nin kagayonan. Giromdomon ta na sana su sinabi ni Rilke na ‘ every angel is terrifying beautiful.’ Asin nin huli ta an kagayonan na makangirhat yaon sa mga bagay-bagay na yaon sa satuyang palibot, makakataong omay an arte: ‘Confronted with the vulnerability of beauty and the briefness of hope, human beings create art, to make the act of recognizing beauty timeless. Art is an organized response to what nature allows us to glimpse occasionally. Art sets out to transform the potential recognition into an unceasing one. It proclaims man in the hope of receiving a surer reply…the transcendental face of art is always a form of prayer. (gikan sa artikulong sinurat ni Marjorie Evasco)

8. An historikal na detalye sa pagsurat kan mga rawitdawit asin osipon dai maipapasipara kun hihilingon an mga teksto na sinurat mapapadapit sa birhen kan Peñafrancia. Minsan an mga mural na mahihiling sa Peñafrancia Avenue mahihilingan kan sarong direksyon nin kasaysayan asin malinaw na yaon si Ina. Arog man kaini an mga rawitdawit ni Estelito Jacob na garo modernong pagsasalaysay kan istorya kan debosyon ki Ina. Nagbanggit siya nin mga pangaran kan mga nakakua kan imahen asin ibinaing niya ini sa kamugtakan kan naghehelang na mga tawo kan banwaan. Kun si Ina an patrona kan mga nagehehelang, maoomayan niya daw an helang kan satuyang banwaan? Ano ta an Peñafrancia? Nin huli gayod ta Si Ina na simbolo nin nakaagi, na may benino pa sagkod ngonyan asin an nagungurog man na giya para sa paabot na panahon anuman an atubangon na sitwasyon kan rehiyon na ini. Ini man baga an sinambit sa coffetable book na Ina and the Bikol People. Maisog, nagtutumang man an nasabing proyekto minsan ngani gikan ini sa institusyonal na simbahan. Kaiba sa ibang proyekto nin coffetable book kun sain an parati mong mahihiling sa sala kan mga mayayaman, an librong ini, nagpapahiling kan mga pandok ni Janus, an magayon na rehiyon asin an saiyang istorya, mga selebrasyon asin an makanos na pandok nin kapagtiosan na nagsasadol an mga kagsurat asin kaghimo kan libro na magkaigwa nin bagong agenda para sa Bikol. Dai binutasan kaini an imahe ni Ina bilang metapora para sa bagong mauswag na Bikol. Si Ina an solamenteng imahe nin pagkasararo, nin pagkaboronyog. Alagad, sa hiling ko, igwa pang distansya tanganing maotob an bisyon na binanggit sa libro. Alagad, marahay na an siring na libro nagtao nin riparo sa kapalibutan, sa Bikol. May naipahayag na ini na dai kayang banggiton sa atubangan nin mga poderosong tawo kaibahan naman an pirang miyembro kan simbahan. Asin ini man an nahilingan kong direksyon kan mga sinurat sa kontemporanyong panahon. Kun sa mga rawitdawit ni Datu asin ni Manaog, asin iba pang Bikolnon, mahihilingan an pagpamibi, an paghiling sa imahe kan birhen na garo musa ining nagtutulod sa parasurat na magsurat para sa musa, an mga kontemporanyong akda, minalaog na sa iba pang persona kan selebrasyon ki Ina. Bako na sanang si Ina kundi minsan an mga padi asin orog sa gabos an tingog kan boyador, na nagkukurahaw nin Viva la Virgen. Sa osipon ni Aureus, sarong padi an nagtataram, sarong padi na mahali na sa ministerio bako nin huli ta siya may babayi kundi nin huli sa sarong babayi—si Rosing na ginugubak nin agom asin tinawan sana nin malipot na abaga kan simbahan na saiyang kinakaoyonan. Alagad kasu maarami niya na an pangyayari, tinawan niya nin lindong si Rosing, si Rosing na tinukdoan niya na marahay an Diyos, si Rosing na nagdakula sa simbahan alagad ‘literal na pinabayaan kan mga nasa simbahan’ kan ini maghagad na nin tabang huli sa pangkukulog nin agom. An epipanya kan padi nangyari sa pagluwas kan imahen kun sain itinao kan sarong boyador an panyo na igwang burda kan saiyang pangaran na nagiromdoman niyang itinao niya man ki Rosing kasu banging naghali ini asin nagpatanid nin mga kalamidad na kawsa man sana kan tawo. An rawitdawit man ni Peñones na Cancion kan Boyador minataram sa punto de bista kan sarong lalaking deboto. An makusog na imahe kan boyador na nagkukurahaw an ginamit ni Peñones alagad iba na an tono, may pagkabuyong na na garo baga agom o nag-iilusyon ining lalaki bagay na dai mo mahihiling sa mga rawitdawit kaidto. ‘Nagpaitok-itok ako/ sa ibang kinaban, kalangitan/nakalunad sa telebong,/ribong sa siamong hamot/kan saimong parong./ Ah, sakong sinasamba,/matiklod ako sa saimong atubang,/patitindogon an kandila/ na natipon kong pag-arang/ sa gabos kaining kaliwanagan/abot na ika marangrang/asin kita matunaw/asin ako mapakurahaw/ na daing pakiaram:/VIVA LA VIRGEN!’ Bako ining enot na tinapos ni Peñones an saiyang rawitdawit sa pag-omaw sa birhen na kamamatian nin sekswal na pagpapasabot. Sa tula niyang ‘Pagkakan nin Pinangat’ nagtapos man an rawitdawit sa pagkurahaw na garo baga igwang ginibong paglusob, siring sa pagkakan, pagkunsumo na iyo man nanggad an nangyayari sa ritwal na kita minalaog sa panibagong estado, panibagong reyalidad, panibagong paghiling sa hawak niyato asin ini an spectacle kan pagsalat na tinukoy ni Tolentino, an pangangaipuhan tang makapotan asin magkapot na orog na ipinahayag sa Traslacion. An siring na pagbasa minapararom na kan satuyang buhay-kamugtakan, asin an direksyon kan paghurop-hurop bako na nakasentro sa imahe kan birhen kun sa panlaog na kamugtakan kan sarong kaayon sa selebrasyon. An mga rawitdawit sa kontemporanyong panahon, nagibohan na laktawan an mga rawitdawit na garo pamibion. An mga rawitdawit ni Honesto Pesimo Jr. arog kan Kapa ni Ina, nagsasaysay man kan sosyo-pulitikal na sistema sa satuya asin minsan sa rawitdawit kong Peñafrancia na nagluwas sa sakuyang enot na libro ipinahiling ko man an magkapirang punto na sa hiling ko dai minauyon sa klase kan selebrasyon na igwa kita. Halimbawa, tano ta an salog na pigsasakayan ta ki Ina an pinakadakulang kali sa Naga?

9. Kun igwa man na rawitdawit na lataw an pagkamusa ni Ina iyo ini an rawitdawit ni Rizaldy Manrique, an Ars Poetica, kun sain ibinaing niya an paglapigot kan sarong boyador sa ekspwerso kan pagsurat. Marahay an mga imaheng ginamit ni Manrique sa rawitdawit na ini, an paggamit nin mga imahe sa Traslacion asin an pagbaing kaini sa gawi nin pagsurat arog baga kan panyong puti asin papel, an disposisyon nin kaandaman asin kalinigan asin an gawi nin pagkumpisal, asin an kaogmahan kan pagkahiling ki Ina asin an pagtapos kan panuga nin pagsurat nin sarong obra. Dawa hinahanapan ko ini nin ritmo asin tanog na arog baga kan Resuene o kayak an ludok kan daan na Ama Niamo, masasabi kong saro ini sa marahay na rawitdawit na naisurat na gamit an imahe kan Peñafrancia. Kun igwa man akong masasabing nahimo bilang saro man na parasurat iyo na an apodon ko si Ina bilang an itum na babayi na bako naman na bago o orihinal, ta minsan si Datu, inapod naman siyang ‘dark woman’. Kun igwa man nanggad na nagpapagiromdom kan pagmawot na makabaing ta si Ina bako iyan sa mga bulawan na nakapatos sa saiya kundi sa sadit na pandok niyang napapatos nin mga korona. An pandok na ini na satuyang inaarang, na humiling man satuya an natatadang pwedeng mahiling na kabilugan kan birhen, siring man kan saiyang omboy. Itum na babayi an apod ko saiya, siya an matabang sa satuya sa paagi nin pagtabang man niyato sa satuyang mga sadiri, ta siya yaon sa lambang saro sa satuya. May pagtubod an mga suanoy na Bikolnon na kun nawawara an bulan, hinahamil ini ni Bakunawa, asin tanganing maulang ini o kaya mailuwa giraray kan halimaw an bulawan, minagibo sinda nin selebrasyon, an Haliya. Nangangapodan ako nin bagong Haliya, nangangapodan ako bako sana tanganing matunlag si Bakunawa kundi gadanon si Bakunawa. Masakit ini alagad pwede.
10. Sa hiling ko, an mga binaggit ko sa papel na ini produkto man ako kan sakuyang direksyon tanganing agihan an dalan nin paghurop-hurop sa tabang kan postkolonyalismong diskurso asin iba pang ‘ismo’ na sa sakuyang paghiling magkakaigwa sanang balor, kun ini hihingowaon ko na hilingon sa lente kan sakuyang eksperinsya, kan sakuyang kamugtakan. Na sa panahon niyato ngonyan igwa pa man bagong paagi nin panlupig, bagong paagi nin pagpapasipara sa tawo asin sa banwaan. Delikado an ginigibong pagsalingoy nin huli ta igwang posibilidad na dai na kita makahiling sa padudumanan. Masakit an kalambrihon an liog! Alagad sa odok sanang paghiling kan satuyang kamugtakan, sa giraray an pagkaykay kan satuyang mga istorya, mabibilog niyato, maimumundag an mga bagong Bikolnon, na igwang odok na pagkamoot sa daga, sa buhay, sa kapalibutan. An mga imahe na nakapalibot satuya, an mga okasyon nin selebrasyon asin pagmundo, an dalagan kan panahon, ini an buot kong hilingon niyato giraray sa panibagong liwanag, sa panibagong paggamit kan imahe kan birhen bilang metapora kan satuyang kamugtakan, na sa mga imahe nin pagkawasak igwang minasup’ay na mga bagong milagro nin buhay, mga bagong silahis nin liwanag.