BAGONG RAWITDAWIT

KULALAGBAW

Kasubanggi, tolong beses akong luminaog
sa kubeta asin tinalaka ako nin dakulang lawa,
kulalagbaw—an apod digdi kan mga gurang,
may anom ining bugaybuhon na kamot
garo pugita sa daga na nakadukot
sa lanob na piglulumot.

Kun dai lang kuta ako pigbubusiaw
dai na ako malaog sa kasilyasan.
Alagad masakit an sabay na mamatian an apri
kan iihihi asin an takot sa nakadukot na hayop.
An pangangaipuhan na namamatian
kaipuhan sunudon, itao.
An takot na nagpapakurad-kutad sa daghan
kaipuhan na sarayon, itago.

Nganing malagbuw an kulalagbaw
pigparikas ko na si bulos kan gripo
pigpaturutipsik ko si ihi sa inidoro
pigrabag ko nang sagin si tabo
Alagad, dai ini naghihiro,
toninong, na garo pigtuturuhukan
ako kan saiyang sadit na mga mata.

Malipwas na an takot ko kaya
pigpasipara ko na lang an dakulang lawa
sa laog kan kubeta.

Kinaagahan si ikaapat kong balik ta husto
na si namamatian na i-udo,
yaon pa giraray si kulalagbaw, sa may tangod
na kan kahoy na pirtahan nakadukot,
toninong kaining pighihilomloman
an saiyang mga bagong sugok.

YAON NA

Si Fr. Wilmer Tria (sa bitnga) kaibahan si Frank Peñones (sa wala) asin ako sa too. Ku'a ini kan nakaaging paglagda kan libro ni Fr. Tria na may titulong AKO ASIN AN KAPWA KO (Ateneo de Naga University Press).

YAON NA

Ako asin an Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo
Ateneo de Naga University Press, 2006
Naga City

An pagpili nin tataramon na gagamiton sa ano man na klaseng susuraton sarong pulitikal na gawe. May kamawaton na magbalik/kaibahan na an pagbalubagi sa natudan na sistema o paghiling sa sarong bagay. Siring kaiyan an eksperinsya kan komunidad nin tawo na nag’agi sa kolonyalismo, igwa nin kamawotan na magsadiri, magbalik sa kung ano kami bago pa man uminagi an duros kan kolonisasyon na iyo an sinapo kan kadaklan na parte kan satuyang nasyon, kaibahan na an Bikol. Alagad minsan taliwas sa diskurso kan mga postkolonayalismo, parating an tataramon na gagamiton sarong hayag na pagpahayag kan sarong pagtubod kan sarong parasurat.

Sa nangyayari sa Bikol ngonyan igwang higot na paghingowa na magbalik sa sadiring tataramon sa paagi nin literatura asin pamimilosopiya asin bako ngani ining impluwensyadong gayo kan pigtutulod na nasyonalismo na dominante sa pagtubod kan dakul na intelektwal asin parasurat sa Manila. Sarong pangayari an kaipuhan niyatong sabaton nin pag-orgolyo iyo an pagluwas kan librong Ako Asin An Kapwa Ko: Pilosopiya nin Tawo (Ateneo de Naga Press, 2006) na sinurat ni Wilmer Joseph S. Tria, sarong padi kan arkidiosesis asin pamayo kan departamento kan Pilosopiya sa Ateneo de Naga. An nasabing libro nakasurat sa Bikol-Naga na iyo an dominanteng lenggwaheng ginagamit sa Naga apwera sana sa paenot na tataramon nin saro man na maestro sa unibersidad asin an magkapirang testimonials na yaon sa likod kan libro. An paggamit nin sarong klaseng Bikol na iyo man an ginagamit na tataramon kan kagsurat sarong dakula nang kapahayagan kan dalagan na gustong tahakon kan nasabing parasurat na iyo na ngani an pagpauswag kan pilosopiya sa Bikol asin kan Bikol. Mahihilingan na an librong ini sarong pagsusog asin diskurso kan mga tema sa pilosopiya nin tawo. Totoo, ginamit asin sinambit kaini an mga sulnupan na ideya asin an magkapirang pilosopo sa ronang idto, alagad an konteksto asin an mga pagpapaliwanag kan mga daan na kadunongan ginibo asin sinurat sa Bikolanong pag-isip asin paghiling kan kinaban. Buhay na buhay an Bikol sa librong ini, ta yaon an mga ehemplo sa saudan, sa simbahan asin sa mga komun na lugar s Bikol. Apwera kaini, sinambit man kan parasurat na an mga sulnupan na ideyang ini iyo an naging patugmadan tanganing mahiling niyato an satuyang sadiring natad, an mahiwas na terasa kan satuyang agimadmad. Asin kanigoan na kaogmahan an dapat na mamatean ta nin huli ta nadiskubre kan sadiring pilosopo an saiyang tataramon mas orog kayaman asin kahiwas sa pagtao nin kahulugan. Doble an ganansya kaini, nin huli ta nakua ta na si sadiri tang pamimilosopiya, nanudan ta pa an pilosopiya kan iba. Digdi naglaog an tataramon na yaon na iyo an pinaka-ubod kan nasabing libro. Sa paagi kan yaon na ini, sinurat ni Tria an tolong kahulugan kaini na mas mahiwas asin mayaman pa ngani sa “meron” kan mga Tagalog. Alagad dai ta man dapat nigaran na an ekspwersong ini pinangenotan man kan sarong padi na si Fr. Roque Ferriols, SJ kan Ateneo de Manila. Lain pakaiyan, sarong man na padi kan SVD si Fr. Leoncio Mercado an nagsiyasat man kan iba pang tataramon na Tagalog arog kan loob, bati asin buti. Sa Bikol, saro man na padi an nakatumpad kan bulawan na haloy ta nang piggagamit alagad dai man niyato talaga pighohorop-horopan nin hararom. Sa paagi kan linguistic exploration o an pagsiyasat kan mga tataramon, nagbutwa an yaon tanganing magin satuyang kasimbagan sa mga kahapotan kan satuyang pagkatawo. An yaon na ini nagpapatunay kan presensya, nilalagbasan an digdi-ngonyan, asin tinatawan nin kahulugan an presensya. Nin huli kaini, an pagiging yaon minatulod satuya na magin presente asin magin buhay sa itinalaan na panahon. Huli kan pagkayaon na ini, posible na niyatong mahiling asin madanasan an mga bagay na daing kasagkoran. Yaon sa satuya,yaon sa pinakaharom na parte nin tawo asin yaon sa saiyang kamawotan na magin yaon, an kasimbagan sa mga kahapotan na daing kayang riripon minsan kan saiyang limitadong pag-isip. Digdi natatawan saysay an saiyang pagkabuhay. An yaon na ini an nagtutulod saiya na magin kaayon sa sarong institusyon o komunidad. An pagiging yaon iyo an basehan kan pakikipag-kapwa.Dakul an pwedi niyatong sabihon sa tataramon na ini, dakul na papel an kaipuhan suraton asin an momentong ini iyo si panahon na garo an tikba asin kaogmahan nagsasaralak sa pag-abot kan sarong kaisipan na haloy nang yaon sa satuya. Sa bagay na ini, nagigiromdoman ko si hoben na pastor sa nobelang The Alchemist ni Coelho nagbalik sa daan na simbahan na saiyang pinapahingaloan tanganing kuanun an yaman na nakatago duman pagkatapos nin sarong harayoon na paglakbay.

Sa enot na paghiling garo minaluwas na an libro saro sanang dakitaramon o translation o minsan pagpahayag kan pilosipiyang inadalan ni Tria asin sinurat niya sa Bikol. Bagay ini na bakong totoo, nin huli ta dai man inaako kan libro o kan kagsurat kaini na sadiri asin orihinal an gabos na yaon sa laog. Minsan si Tria dai pweding makasabi na saiya an yaon. Alagad dai niyato pweding akoon na kita an enot man nagtaong kapahayagan asin nagsurat manunungod sa pilosopiyang Bikol, kung baga, siya an enot na nagkalabit kan gatilyo siring na si Frank Peñones man an nagtaong buhay sa haros magadan nang literatura kan Bikol. Por medyo kaini, dapat na tawan nin maninigong atensyon an sinurat na libro na ini na magbubukas nin mga bagong panan-awan sa satuyang rehiyon. An normal na dalagan kan sarong mito o epiko iyo an paghale kan sarong bayani tanganing magduman sa ibong na parte kan kadagatan asin magbalik sa saiyang sadiring tinuboan tanganing isiyasat an saiyang nadiskubre, igwang nangyayaring kontensyon sa parte kan mga tawo, bakong nagiging madali asin minsan karibay pa an buhay kan bayani, alagad an bayani dai nagagadan asin an dugo kaini an nagiging almasi para sa mga bagong matambo, binubuhay kaini kun ano an yaon sa puso kan tawo tanganing magdagos an dalagan kan paghanap kan kahulugan kan tawo asin kan saiyang buhay. An librong ini daing digta nin egocentrism, dai kaini tinutukdoan na magin maimon kitang mga Bikolnon asin mapabaw-abaw nin huli sa mga bagay na isinawalat sa libro, magigin ining salungat sa katudoan asin marhay na kamawotan. Imbes saro ining pag-agyat asin angat sa satuya na makisumaro sa mahiwas na kapalibotan na nagmamawot nin karahayan, katotoohan, pagkasararo asin man kan kagayonan kan kagabsan. Itinatakod kan librong ini an Bikol asin kita gabos sa mahiwas na istorya kan pilosopiya kan kinaban.

Kun an katuyuhan kan librong ini iyo an papadalion an pag-adal nin pilosopiya lalo na sa Ateneo, sinambit kan aldaw nin paglagda, na dai ini magigin madali. Siring sa dati, an pag-adal nin pilosopiya sarong garo engkwentro ni Jacob asin kan estranghero sa Daan na Tipan, magkakaigwang mas dakul na paglapigot na kinakaipuhan na tampadan kan mga paratukdo asin estudyante nin labi-labing pagkamoot.

AMU NA TADI NA!

Takop pa lang ini. Igwa pa sa laog. Abangan an pormal na paglagda kan enot na libro kan saro sa nangungurog na tingog na nagbutwa sa ronang Bikol poon pa kan panahon kan Ibalon sagkod sasinarom kaining kinaban.

AGNUS PRESS, UYA NA!

Mga Bikolnon sa gabos na rehiyon asin bilog na kinaban. Uya na an AGNUS PRESS sarong sadit na imprenta sa Bikol na mapublikar nin mga obra sa literaturang Bikol asin iba pang akda kan manlain-lain na disiplina na orog na makakatabang sa pagpatalubo asin pagpayaman kan arte asin kultura sa rehiyon. An AGNUS PRESS nangingiturogan sa dagos-dagos nang pagbutwa kan mga manlain-lain na tingog sa Bikol.

Padabaon sadiring Tataramon.

BAGONG TULA

RAFFLESIA
Kristian S. Cordero

Nakuko man nanggad palan
adi burak na pigtataguan
ko demonyong
nakatakot gulayon
ta sadto katnga nagpaipli.

Di man talaga nakabalik sadto
impyerno ta takot na makastigo
ading demonyo nagtitimaan
pa palan sadi kanatung banwaan.

Sadi sana palan bukid ta pagtatago.
Sadi sana palan banggiran ta.

Silngan mo na talagang demonyo di!
Namata na di burak na pigpaiplian,
lang daling matigbak, gagamut
sana sa mga wakag, kaamu sa kuto.

Bukong arog pa man kadi banwaan ta,
a bata ka kapagtiusan,
a bata ka nalulupang
burus dahil sa kaulapan,
a bata ka mga transaksyon
sa irarum ka mga lamesa
a bata ka mga pigtutong
na dawon sa mariwana,
a bata ka da pakilabot
na inapon na basura,
na agku pa kaibang ginuraan na tawo.

Silngan ta na sana, adi burak
na pinakaduag sadi kinaban,
su pinakasadit sadi kanato.
A, purog amu napaiyan sadi.

Mga kanguran, tadi pa di demonyo!
Sadi pa banwaan ta, mala ta gigibohon
nading rason na buhayon a turismo.

ISA PANG REBYU

Sonny Sendon reviews Santigwar. Bikolano Anthropologist Tito Valiente is also writing another review. More. More. More.

REBYU NG SANTIGWAR

Buhay ang Musa at Walang Paumanhin ang Makata!

Genevieve L. Asenjo

Kristian Sendon Cordero

Santigwar: Mga Rawitdawit sa Bikol asin Filipino

Naga City: Goldprint Publishing House, 2006.

Nagsisigaw, nagbabala ang tauhang makata ni Kristian S. Cordero mula sa kuwebang-puntod: “Buhay ang musa! Buhay ang musa!” (“Exsultet”). Ito ay pagkatapos siya usigin ng isang tinig doon: “Bakit mo hinahanap ang buhay sa gitna ng mga patay?” At tinuring siya ng mga kasama na isang hibang.

Isang tinig ang musang ito (“Salita”). Ang Salita mismo na pinag-uusapan sa radyo, telebisyon, o sa pulpito na “sumusugat pa rin tulad ng punglo/tumatama na parang mga ligaw na palaso/at ipinupukol ng bawat kampo.” Ang siyang “sa simula kasama ng Diyos.” Ang Diyos.

Isa ring karanasan ang musang ito, isang presensya na nananahan sa isang amang taga-gawa ng lapida kaya “Bawat lapida ay obra maestra” (“Lapida”); sa isang batang lumaki na may alagang daga sa loob ng kanyang katawan – “Itong daga sa dibdib/ang naging ina ng iba pang daga/sa aking katawan (“Daga”), sa sinumang aalaga ng love birds na mamamangha sa paraan nito sa pag-ibig (“Love Birds”).

Sa panahon ng dekonstruksyon (hal.Da Vinci Code ni Dan Brown) at postmodernismo saan nakapakete bilang isang spectacle, isang caricature, isang bitmap image ng teknolohiya ng kapitalismo ang isang makasaysayang tauhan at pangyayari sa isang hyper at/o simulated na reyalidad (hal. sa isang online role-playing game) walang paumanhin si Cordero sa pagbuhay sa musa, sa Diyos, sa nakaraan. Cliché halimbawa ang pagpalagay sa makata na isang hibang ng kanyang kapwa, ng lipunan. Ang pagbabala, na isa ring sermon (“Babala ng Ibon,” “Bago ang Baha,” “Apokalipsis”), sa isang angat at distansyadong tono: nasa pulpito ang persona.

Kaya isang engkuwentro ang pagbasa ng Santigwar dahil isang pagsusuri, isang rekonstruksyon (na iba sa dekonstruksyon na ang tanging intensyon ay gumutay-gutay; hindi para maghain ng solusyon o/at bagong pagtingin at direksyon) ang ginagawa ni Cordero. Hindi ko lamang muling nakasalubong sina Tomas, Hestas, Cain, at Eba kundi nakita sa kanilang bago at kakaibang sinag, sa kanilang kagila-gilalas na tono, ngunit pamilyar, kaya nakasimpatiya ako. Hindi nasiyahan si Eba sa huling pagniniig nila ng lalaki (“Eba”). Matapos ang pinakahuling tagba ni Cain, bumuhos ang unang bagyo sa mundo (Cain”). Marahil kay Hestas nagsimula na makasalanan ang kaliwa (“Hestas”), at ani Tomas (“Tomas”):

…marahil hindi sakit ang magduda.

Ngunit lalo kong inasam na mahawakan ka,

maramdaman ang kapangyarihang bumubuhay

ng mga patay, nagpapalakad ng pilay,

nagbibigay liwanag sa mga bulag

gamit ang alabok at laway

at nagtataboy ng mga demonyo

papunta sa mga kawawang baboy.

Kaya hindi rin lahat ng mga espasyo sa koleksyon kanais-nais at komfortableng puntahan at tirahan. Ginugulantang tayo upang muling matahak ang nakaligtaan o nagkakalusaw sa mapa ng ating alaala. Ginugulat tayo upang muling makapa, mahapulas ang mga damdaming tinigang ng panahon at distansya. Sa loob ng seminaryo, may magkasintahang ahas na natagpuan (“Seminaryo”). Kakulay ng “talukap ng tahong/parang mga lusaw na bahaghari” ang naghalong tubig-ulan sa grasa ng mga sasakyan (“Bago ang Baha”). Sa paglabas ni Pilato sa balkon, itinanghal ng prokurador si Kristo at naghugas ng kamay ang una habang kaagad pagkatapos ng komunyon, naghuhugas ng kamay ang pari (“Ecce Homo”). May sumpang nawika sa puno ng igos at doon muling dinalaw ng matinding awa si Hudas (“Puno ng Igos”) at “galit ang anak ng may-ari ng azucarera/sa mga paru-paro dahil minsan na itong napuwing/ng pulbos na mula sa kanilang mga pakpak” kaya ngayon nakalagay sa isang kahon tabon ng salamin at nakasabit sa dingding ang mga paru-paro (“Mga Paru-paro sa Azucarera”). Gayundin ang pagkakataong tulad nito:

Kumislap ang mata

ng tumatawid na pusa,

tumama ang kanyang paningin

sa ilawan ng sasakyan:

walang preno.

(“Gabi”)

Nakaengkuwentro ko rin ang pagong (“Pagong”); ang isang ibong dignos na dumapo sa tuyong sanga ng akasya (“Babala ng Ibon”); ang joker sa baraha (“Sa Lamay”); ang sawa at ang bata (“Sawa”), at ang isang kuwaderno saan naitala ang pintig ng pusong hawig sa de-bateryang relo (“Mula sa Isang Kuwaderno”).

Elehiya ang tunog ng koleksyon sa timbreng may pagka-sarkastiko’t nasasalat ko ang grabedad at intensidad ng lungkot, inis, at galit sa ritmo ng mga linya’t talata bagama’t hindi lumuluwa ang mga ito sa pahina. Hindi nakapanlupaypay maliban na lamang sa pagtatanong na rin ng “bakit, at bakit, at bakit, at bakit/dinadala lang natin ang lahat sa pagtulog” (“Kuwentong Bayan”). Kundi nakakapanindig-balahibo tulad ng pagpasailalim sa kapangyarihan ng babaylan sa pagsuko ng sarili sa ritwal ng pagsantigwa.

At nadadala tayo sa ibang dimensyon, bagama’t hindi pa ng kaluwalhatian, kundi ng pagtatanong, ng sariling pagsusuri. Ito ay dahil isa ring pamimilosopo ang Santigwar, isang intrinsic na sangkap sa pagiging mabisa ng mga tula ni Cordero. Memorable halimbawa sa akin ang ganitong paglarawan ng personang anak sa tunog ng sining ng paglikha ng lapida ng kanyang ama:

Parang hawig sa tinig ng butiki

na galing sa pagtibok ng puso

at tigib sa hindik at panghihinayang

dala ng kamatayang kanyang isinasatitik.

(“Lapida”)

Malakas din ang paggamit ni Cordero ng tunggalian at kabalintunaan sa pagpausad ng kanyang pamimilosopo. Sa pagpuna sa patriarkiya ng simbahang Katoliko, sa pagsantigwa rito upang maging mas sensitibo sa pangangailangan ng panahon, inilalad ng personang seminaryo na “ipinalagay nilang – ang babaeng ahas/ang nadisgrasya” (“Seminaryo”) at pinangunahan mismo ng Obispo ang panalangin “at ipinag-utos nito ang masigasig/na paghahanap sa nakatakas na ahas.” Sa huling talata, nakapako ang kabalintunaang nang-aanyaya ng meditasyon sa mambabasa:

Habang sa isang sulok ng altar

nanlilisik ang mata ng ulupong

na natatapakan ng maamong birhen.

(“Seminaryo”)

Sa kabuuan, nahabi, napagtagpo ni Cordero ang sining at pilosopiya sa Santigwar. Kongkreto ang kanyang mga imahen at hindi niya nakaligtaang maging metaforikal sa kanyang pamimilosopo - na siyang dapat kung ang tula ay maging isang tula, higit kaysa isang sermon o propaganda.

Danasin halimbawa itong sipi sa “Kuweba ng Sumaging:”

Kaya iminungkahi mong lumabas na tayo ng kuweba

Hindi ito ang katotohanan.

Kailangang putulin ang pusod

upang patuloy na tumibok ang puso.

Pumayag akong muling luwal ang sarili

at nangakong iibigin ang silahis ng araw.

Bukas-palad ko itong hahayaang tumagos

sa pagitan ng aking mga daliri na parang hinintay

ang paglagas ng mga dahon ng pino.

Kaya walang paumanhin si Cordero. Nakasulat sa Bikol, mga rawitdawit, ang malaking bahagi ng koleksyon. Ang babati sa mambabasa. Mabuti na lang, at wala ring paumanhin, isa akong Miss Philippines. Bagama’t hindi nakakapagsalita at nakakapagsulat ng Bikol, nasundan ko ang mga tulang “Pagkarigos sa Ulan”; “Kansyon nin Bulan sa Panganoron”; “Pagkamundag ni Bakunawa”; “Pulang Signos”; “Henesis” at marami pang iba. Nakilala ko ang pagkakatulad nito sa Kinaray-a, Hiligaynon, Cebuano, Tagalog, nay maging sa Iluko. Lalong pinatunayan ni Cordero ang teorya ng isang kaibigang kritiko, si Isidoro Cruz (awtor ng Cultural Fictions, National Book Awardee para sa Kritika, 2004), na “the regional is national.” Maging si Vim Nadera sa kanyang blurb, ganito ang sinabi:

…Bilang isang taong nabubuhay sa puro post -, siya ay hindi maikukulong sa kasalukuyan sa pagbabalik sa mga bagay na napag-iwanan ng nagmamadaling salinlahi. Dito niya ipinamalas ang kanyang pagiging salamangkero sa paglabas-masok sa mga dimension. Kabilang na dito ang kanyang pinanggalingan. Subalit kahit kaya niyang manatili sa loob ng kanyang buhay – na binabakuran ng kanyang relihiyon at rehiyon –nakuha pa niyang sumanib sa krusada ng patriyotismo, kung hindi man nasyonalismo. Ito halimbawa, ay sa kanyang paggamit hindi lamang ng wikang panlalawigan. Napatunayan niya na ang wikang pambansa ay realidad at posibilidad. At dahil sa kanyang galing sa paggiba ng mga bakod sa pagitan ng personal at politikal, napatunayan niyang ito rin ay isang pangangailangan.

Sa pagbuhay ni Cordero sa musa, sa relihiyon, sa rehiyon, sa nakaraan, pumapagitna ang makata bilang kasalukuyang babaylan. At ang cliché na siya’y isang rebelde’t hibang, nagiging isang pagkamangha. Patungo sa wala nang ibang papupuntahan - mahaba mang panahon ang ating aabutin – sa pagkakamalay at tuluyang pagkagaling bilang komunidad. Kaya tama lang na sumara ang koleksyon sa “Apokalipsis”:

At mula sa kalawakan,

sabay-sabay nilang pupurihin ang dilim

na bumalot sa buong uniberso.

Habang pilit na itinataboy ng mga tao

ang mga gamu-gamong naglipana

Sa kanilang mga ilawan.

Sabihin pang sa pagbasa ko ng koleksyon, naalala ko ang linggong iyon ng Agosto na natagpuan ko ang sarili, sa unang pagkakataon, sa Bicol. Namangha ako’t nangilabot sa kaisipan at damdaming napukaw nito sa akin: Napakaganda ng Bicol sa kanyang kahirapan at kalungkutan na nang bumalik ako ng Manila, gusto kong magmano sa lahat ng matatanda.

KULAKOG IS NOW WITH US

Frank Peñones now blogs.

PAMBANSANG BAYANI

Andrea: Unhappy the land that has no heroes.
Galilieo: No, unhappy the land that needs heroes

Bertoit Brecht

PAGLAGDA NIN BAGONG LIBRO

Sa gabos na Bikolnon: igwang bagong paglagda nin libro na pangengenotan kan departamento kan Pilosopiya kan Ateneo de Naga asin kan saindang pamayo na si Fr. Wilmer Tria ngonyan na Hulyo 12, 2006. May titulong AKO ASIN AN KAPWA KO: Pilosopiya nin Tawo, ini an enot sa mga lakdang na gigibohon kan nasabing departamento tanganing punan an paghurop-hurop asin an pamimilosopiya sa Bikol asin sa kontekstong Bikol. Gigibohon an nasabing paglagda sa MADRIGAL AMPHITHEATER alas kuwatro y medya nin hapon.

Suportahan ta an dagos-dagos na pagtalubo kan Bikol!
Padabaon sadiring tataramon.

REBYU NG SANTIGWAR

Bisitahin ang blog ni Gen Asenjo para sa rebyu ng aking aklat. http://saliyaw.blogs.friendster.com/bevz/