bagong rawitdawit

MATA

Kun dudukliton ko an sakuyang mata
asin mahiling ko an gayon kan mga ini,
kun sa kun pa’no tinipon kaini an liwanag
asin an mga imahe kan sakuyang rawitdawit,
kun pa’no ako pinaturog sa imbong asin diklom.

Hihilingon ko an mga saradit na ugat na yaon digdi
patunay kan sakuyang tinagaman asin ginikanan
siring kan sakuyang apoon na lalaki
na dai naggamit nin antipara sagkod mautsan
o sa apoon kong babaying may rigmat
na garo sa kitkilat an paghiling orog na kun
ginagadan an mga langaw na minatugpa
sa saiyang dai napipilang balos.

Hahanapon ko an mga rason kan mata
kan mga dai paghiling nin diretso sa kamera,
‘baad may mga iwinalat na gira an panahon
sa mga pagpapasipara ko sa magkapirang bagay
arog kan surat na parong alkampor, layas na burak,
arakiak, o magin an isla kan Daruanak
na enot kong nahiling sa sarong pangiturogan.

Hihingowaon kong simbagon an pirang hapot
arog sa kun pa’no ko nagibong hilingon an mata
kan damulag kataid an natiyanan na bubon
asin an gadan na kahoy nin balaigang,
Kun pa’no ako nakakakan dawa minalaog
sa isip an buklat na mata kan orig sa karnehan
o an mga mata kan alabado sa simbahan
asin idtong mga matang pigtuod na magtaram sa laog
kan mapapas’it asin mababawang sinehan.

Kun dai ako matatakot sa dugo
asin makakayanan ko an kulog
kan sadiring pagduklit,
kun dai ako mag-aalangan sa kinaban
asin sa kun ano an sasabihon sakuya
kan mga tawong makakahiling sa sako,
saka ko pa sana maaraman an tunay
na kahulugan kan sinasabing kagayonan
na dai kaipuhan nin anuman na panalmingan.

March 30, 2009* Iriga

AN HAPON NI HARRY POTTER

Nangingirit ako sa laog kan sadiri ko kan enot kong pag-atendir kan graduation sa unibersidad kun sain ako nagtutukdo. Duwang okasyon sana an natatandaan kong naggamit ako nin toga, kasu pagtapos kan Grade 6 asin sa hayskul. Nasundan ito kan Sabadong Hapon kun sain sa giraray nahiling ko an nagraralayog na banderitas, an makokolor na toga asin an mga ranggo kan inadalan, an mga medalya asin diploma asin an mga haralawig na diskurso na minaikot sa diskurso kan paglaom, pagtubod asin an pagkamoot sa Bikol.

Bilang sarong ritwal, an graduation ceremony igwang manlain-lain na simbolo na nagtutulod nin magkapirang pagpapakahulugan. Yaon digdi an paghiling kun ano an edukasyon arog baga kan pagiging liwanag, susi, o lisensya kaini sa pag-atubang sa kaabtan, sa puturo. Yaon man digdi an mga maserbing panalmingan, mga tataramon nin kadunongan na itinatao kan sarong midbid asin respetadong tawo. Magin pribado o pampublikong eskwelahan igwang sadiring bisyon asin misyon kun paano pipilion an mga mataram sa mga graduation ceremonies na ini. An iba mga alumni, an iba mga midbid na tawo arog kan pulitiko, negosyante, asin iba pang pwedeng may koneksyon sa eskwelahan. Dai ta man manenegaran na an panahon na ini, iyo man an panahon kan pangangampanya. Dakulang katipiran na ini sa mga pulitiko, na ngonyan pa sana binabasog na an satuyang mga mata kan saindang tarpaulins asin streamers na nagpakuriyat sa satuyang mga kalye. Ini an mga bagong monumento, ini an mga bagong pana’awan kan banwaan na kulang sa kritikal na paghorop-horop.

Mantang pighihiling ko an mga estudyanteng nagpaparaso asin nagpaparetrato, nagigiromdoman ko an karakter ni Harry Potter asin an saiyang kinaban bilang repleksyon man kan sarong akademya. Kun pano an siring na gubing (toga) agid sa mga pigsusul’ot kan mga nasa kinaban ni Harry, nagpapahiling sana kan hararom na impluwensya kan pansulnupan na pagbado-bado sa satuyang sistema kan edukasyon. Kaya ngani, sabi kan kataid kong maestro, mas marahay talaga an ‘sablay’ na gamit kan mga nagtapos sa Unibersidad kan Filipinas, bakong mainit, simpleng disenyo asin praktikal. Alagad, dawa mainit asin impraktikal, pigtitios asin piglilibang na sana kan kadaklan an sadiri, sa pagtext, pagparetrato, pag-isip gayod na sarong beses sana man ini sa sarong taon, asin ‘baad an kakanon pagkatapos kan seremonya.

Sa sakuya, simbolikong marahay an paggamit kan toga na agid ki Harry Potter, enot digdi an imahe mismo kan akademya—na digdi, arog ki Harry, pigtutuklas kan mga nag-aadal asin kan mga paratukdo an saindang mga kakayahan. Ini an mahika na nasa gabos na naghihingowang mag-adal. Asin sa parte kan mga nasa faculty, orog na kaipuhan, iyo an kapangyarihan kan pagsiyasat o research na kinakaipuhan na darahon sa mas halangkaw na lebel asin bako sana sa paagi kan mga theses na minolino baga o pigpabakal nin tolo piso, magkaigwa sana nin titulo asin ranggo. Kun kaya an kapangyarihan na ini, dai minatalubo asin iyo na mismo an nagkakawsa kan pagruro kan sarong akademya o unibersidad. Orog na kun an akademya dai minaluwas sa sadiring kweba kaini, na an anino sana an pigpapaniwalaan na imahe kan reyalidad asin bako na an liwanag na nagkakawsa kan mga anino. May mga unibersidad, pribado man o publiko, na naging inbreeding an nangyari sa mga paratukdo asin sa nagpapadalagan mismo. Sinda-sinda an nagtuturokdoan. Daing tultol na Faculty Development Program nin huli ta an kadaklan kan kwarta pigbabaranga pa giraray kan pamilyang may sadiri. Kun igwa man pigserserbihan an unibersidad, iyo ini an mga political gains na maitatabang kaini sa saindang angkan sa paagi nin pagbukas nin mga scholarships asin iba pang programang makakatulod kan saindang political na agenda. Alagad bako sana sa pulitika, pwede man na magin sarong negosyo an unibersidad, sarong dakulang business enterprise asin pareho kaining kinakakan an sistema kan edukasyon sa satuyang rona.

Mantang pighihiling ko an mga estudyanteng saro-sarong nagpapaso, pighahapot ko sa sadiri ko an manlain-lain na hapot, puon sa personal sagkod sa mas mahiwas na kahapotan arog kan, ‘Natukdoan ko daw an mga estudyante ko nin tultul asin hararaom? Anong trabaho an naghahalat sa sainda? Siisay digdi an malingkod sa Bikol? Siisay an mahali asin dai na mabalik pa? Siisay man daw an matukdo? Pira na an bados o an nakabados sa mga ini? Mga hapot na dai ko tulos-tulos masisimbagan, mga hapot na daing kasigurohan kun manunumpungan ko nin simbang. Alagad, kun igwa man na kaipuhan na tungkosan gayod sa mga hapon nin kahapotan, iyo na an pagtapos sa eskwelahan saro sanang lakdang tanganing mas mapakusog an buot sa pag-atubang kan dakula pang kinaagahan, sa pagtubod na mapaparahay asin mahahanap man nanggad an kahulugan kan buhay. Ini an tunay na kapangyarihan, an mahiling an posibilidad kan satuyang pagkatawo asin mahimo ini susog sa satuyang mga kamawotan asin paghihingowa. Ini gayod an sarong leksyon sa hapon na garo kita nasa kinaban ni Harry Potter.

PALANCA SA BIKOL

Sa petsa 30 kan Abril, bago mag-alas dose nin matangang banggi, isusumite an mga sinurat para sa taon-taon na Carlos Palanca Memorial Award for Literature. Mantang binuksan an bagong kategorya nin pagsurat nin rawitdawit na pan-aki, mayo pa man giraray nin kategorya para sa Bikol nin pagsurat sa osipon mantang nagtatao an nasabing foundation sa Iloko, Hiligaynon asin Sebwano. Dai ko mantandaan na igwang panahon na binuksan an kategorya para sa Bikol. An siring na pangyayari na daing kategorya sa Palnca para sa Bikol, an nagtulod sa pamilya Arejola na buksan man an Premio Tomas Arejola sa Literaturang Bikol kan taon 2004. Duwang kategorya ngona, rawitdawit dangan osipon. Asin pagkatapos kan limang taon, an nasabing papremyo, bukas na sa kategoraya nin pagsurat nin nobela, osipon na pang-aki, dula asin sanaysay. An nasabing premyo an naging Palanca naman kan Bikol na nagtutulod sa anuman na tataramon sa Bikol. Nangangahulugan na bako sana an Bikol kan Naga o Legaspi an pwedeng gamiton sa pagsurat o kan anu pa man na sentro kundi minsan an Bikol kan mga taga-Buhi na may nagbali naman ngani kasu nurong taon.

Ngonyan na igwa naman kitang sadiri, may pangapodan kita na magbali kita sa mga siring na kumpetisyon nin huli ta an kapangganahan digdi iyo na makakadugang ka sa naglalawig na panurat Bikolnon sa kontemporaryong panahon. An mga pakontes na ini, nakakatabang man tanganing itulod an sarong parasurat nin huli ta an mga huwes sa nasabing kontes, sa kaso kan Premio Arejola, mga parasurat man asin kritiko o iskolar sa kulturang Bikolnon. Dakula an naging pagbusol asin insentibong tinatao kan premio Arejola sa ngonyan asin ini dai na malalaktawan sa pahina kan satuyang agi-agi. An Arejola nagpadagos na giromdomon an pangaran kan saindang apoon na si Tomas, na saro man na propagandista kan panahon ninda Rizal, Panganiban asin Plaridel. Ngonyan na igwa nang Premio Arejola, tama pa dawn a maghagad kita nin kategorya sa Bikol sa Palanca. An simbag ko, Ano ta dai?

Nadangog ko na an magkapirang dahilan kun tano mayong kategorya sa Bikol. Enot digdi, may nagtutubod na tigbak na an panitikan niyato. An mga nasabing tawo, may gikan satuya, may sa luwas, alagad dakul an gikan sa Bikol na nagsasabing, matitigbak man sana an mga pinunan niyato. Sa sakuya, enot na muna matitigbak an mga tawong ini bako matigbak an literaturang Bikolnon na dai man namundag sa panahon ko, o sa panahon kan alkalde, kundi ini may ginurangan na ini. Ini an buhay na dai kayang gadanon minsan kan tolong gatos na taon nin kolonisasyon asin iba pang kunsomisyon. An panduwang dahilan, iyo na sa anong Bikol isusurat an mga osipon. Saro sana an Hiligaynon, an Iloko, asin Sebwano, alagad dakul an tataramon sa Bikol. Digdi ko nahihiling an pangangaipuhan na orog na magsurat asin pahib’ogon niyato an bokabularyo kan mga nasa sentro. Gamiton an Bikol kan saimong lugar sa pagsurat, s pagdiskurso. Bako ining madali nin huli ta sa panahon niyato kinukondisyon kitang magsurat, magtaram, mag-isip sa Inggles o Tagalog. Mayong maraot sa mga tataramon na ini. Alagad igwang mapapasala kun ano an satuyang papaorogon. Bikol ngona bako an iba. Asin nin huli ta igwa nang makusog na behikulo nin komunikasyon an mga tataramon na Tagalog asin Ingles, mas orog niyatong kaipuhan na magsurat, magbalik sa mga tataramon na yaon sa satuyang lugar. Mamoot kumbaga sa tataramon, na sa tataramon na ini maipapahayag ko an sakuyang pinakahararom na eksperinsya asin paghiling sa kinaban na minapuon sa kun sain itinalbung an sakuyang inulnan. An isyu kan istardisasyon kan Bikol malaog sa orolay na ini. An masasabi ko, buksan an kategorya sa anuman na tataramon sa Bikol, magsugal, magkua nin mga huwes na may kabatiran sa mga tataramon niyato asin an mangyayari kaini, mas dakul kitang pagkakaparehong mga tataramon asin ini an mabugkos satuya. Kun igwa man nin pagkakaiba, ini orog sanang mapararom kan satuyang paggamit kan mga tataramon niyato.

Nin huli ta an Bikol bako sana sa sentro o sa gilid, an tataramon niyato sarong pwersa, sarong kapangyarihan na haloy nang naghahalat tanganing gamiton kan mga tawong nagmamawot na himoon an saindang rehiyon, an lugar kan satuyang imahinasyon asin mga kamawotan. Kaya pangapodan man sa mga parasurat an orog na magtuklas kan mga tataramon na Bikol na yaon sana sa satuyang palibot.

Kun bubuksan man an kategorya sa Palanca, magiging dakulang tabang ini sa pagtulod kan satuyang panitikan asin mabuhay ini kan pagsurat nin osipon o kaya nin nobela, o minsan nin dula o pelikula. Dai mag-alangan sa kun anong tataramon ta an pagsurat, sarong proseso nin paglinig, nin odok na paghiling, bako sana kan satuyang nahiling kundi minsan kan tataramon na satuyang gagamiton tanganing maipahiling an satuyang nahiling sa nagdadangog na kinaban.

KAWAT SA KALAYO

Tess Consulta, Eros 4 Photo by Jan Davila


Piggigiromdom ko kun nuarin ako enot na nagkawat nin kalayo. Kun nuarin ako enot napaso, kun nuarin enot kong namati an init kaini. Sa bulan na Maros, pigpapataniran kita, pigpapagiromdom na magmaan sa kalayo, na mantang ini katuod kan tawo, ini man an saiyang mortal na kaiwal. Ini man an sinasabi baga kan mga gurang, na marahay na an mahabonan kisa sa masuloan, na bawal pa ngani an magpadagos kan mga nasuloan nin huli ta dinadara kaini an malas.

An kalayo dakulang simbolismo puon sa puon pa kan sibilisasyon kan tawo. An kalayo ngani saro sa apat na elemento na nagpapadalagan bako sana gayod kan kinaban kundi kan bilog na uniberso. Ini an saro sa mga pwersa, ini an mga imahe yaon sa bulkan, an kalayo kan saldang, an kitkilat, an santelmo asin sa mismong liwanag na satuyang hinahanap sa kadikloman. Ini an nagluluto, nagpapatutong, asin an sabi ngani baga nagpapainum pa satuya. Minsan, sa mito kan paglalang, yaon an elemento kan kalayo sa paglalang, na may nahilaw, natutong, asin tamang-tama sana na iyo man an sinasabing pinunan kan satuyang rasa, kan satuyang kolor-dagang kublit. Sa mga osipon na ini, mahihiling na an kusog asin liwanag kan kalayo, pinapakinabangan kan tawo o kan kinaban asin kita nakagamot digdi na daing gayo niyatong pighihiling o pinag-aadalan. Alagad an mga mitong ini nagserserbing istruktura nin paghiling o panan’awan.

Sa sarong nabasa ko, an kalayo an enot na pig-omaw kan tawo kan ini saiyang matuklasan, an kalayo na enot na nahiling sa diklom kan kuweba, an kalayo na iyo an nagtukdo saiya, sa paagi kan liwanag kaini, kan tawo pasiring sa saiyang kapwa, na iyo man an pwedeng gamiton kan tawo sa pagraot kan kapwa-tawo asin kan kinaban. An kalayo sagkod batbat, nagin mga bomba asin an pwersang nagmukna, iyo man an pwersang maraot sa satuya. Nagpapahiling sana ini kan siklo, kan trahedya kan tawo na maguru-utro sigun sa apat na elemento. Apwera sa kalayo bilang pwersa, ini man an imahe kan kadakalan satuya kun ano an impyerno. Pigtutulod ini kan simbahan, kaiba kan imahe kan asupre. Alagad, an kalayo bako sana man sa impyerno, ginagamit man ini kan simbahan bilang imahe kan banal na espirito, asin an mismo akto nin pagpurga tanganing malinigan kita asin makahiling nin liwanag. Kun kaya an espirital na dimensyon bako sana sa tubig kan bonyag, kundi sa kalayo kan kumpil na iyong nagpaparigon sa kalag kan tawo. Kun kaya, mahihiling na an sarong simbolo, dai man naggad malilimitahan sa sarong kahulugan sana man asin minsan an simbahan arog kan Katolisismo, ginagamit ini. An bulan bako sana man simbolismo ni Santa Maria asin ini man an simbolismo kan demonyo sa magkapirang obra biswal, asin sa satuya ngani mas konektado ini sa imahe kan aswang na dai sana napuputol an hawak kundi nakasakay naman sa sighid na impluwensya man kan luwas sa satuya.

Nagiromdoman ko kun nuarin ako enot nagkawat kan kalayo, minsan pigpapatanidan akong dai magkawat kaini ta kukulgan ako kaini, alagad an mahika kaidto, kan panahon na nagibo kong iburubalyo an sakuyang muro sa naglalad na gasera, na dai ako nakukulgan, na dai ako napapaso, asin ini man an enot na na mahikang pigpahiling ko sa sakuyang mga tugang, asin puon kaidto dai naman nanggad ako nawaran nin pasinasyon asin kamawotan na maghorop-horop sa liwanag, sa kalayo, sa aninipot.

NAME D POETS

obra

HURU-HAIKU 2


Barotong pinagabat
kan darang lambat.
Duros, pasabat.

Binaak an tulak
kan pating-- singsing.
Igwang uminiyak.

Gapong natagalpo
sa gadan na dagat.
Labi kamundo.

Tuko kuminurahaw
Puminiyok,
nagkariribaraw.

Nasalabay sa tabay,
sabay dakop
kaibahan sangbay.

Baybayon, alon
kakanon, agom
Magayon na panahon.

Sinarom.
mga anino nin tawo.
Ay, itum na sirum.

Nag-aati,
nagruluwasan
agi-agi buda ati.

Rapsak, purusngak
alak surup'ay
sa palibot kan amak.