Bikol poetry book among the finalists of first book award
by Vic Nierva
DILIMAN, Quezon City—“Halt” is not in Palanca winner Kristian Cordero’s vocabulary as he earns laurel after laurel like a raging Bicol Express for his literary works. The latest of which is the inclusion of his first book “Mga Tulang Tulala: Piling Tulang Filipino, Bikol at Rinconada” in the finalists of the annual Madrigal-Gonzalez Best First Book Award (MGBFBA) sponsored by the Likhaan: UP Institute of Creative Writing (UP-ICW) and the Madrigal-Gonzales family.
Shortlisted together with Cordero’s entry are fiction books “Iskrapuk” (University of the Philippines Press) by Allan Derain and “Pangangaluluwa at Iba Pang Kuwento” (UP Press) by Jimmuel C. Naval; and poetry collections “Order of the Poets: Poems in English and Filipino” (Akdang Bayan) by Jaime Dasca Doble; “Ibang Daan Pauwi: Mga Tula” (University of Santo Tomas Publishing House) by Manolito Sulit.
Cordero, 23, poet, fictionist, a native of Iriga City, has published a couple of poetry books, “Mga Tulang Tulala” and “Santigwar,” both published by Naga-based Goldprint Publishing House. He won for his poetry Homelife Magazine’s grand prize in 2004, he also earned the magazine’s second prize in 1999 and 2005, respectively. He was also the winner for Bikol poetry for the first Premio Tomas Arejola para sa Literaturang Bikolnon. Last September 1, his short story in Filipino, “Langaw,” placed second in the prestigious Don Carlos Palanca Memorial Award for Literature. Cordero’s “Langaw” is a sad tale of a poor girl whose sufferings tragically ended in the hands of merciless rapists along the railroad tracks.
The MGBFBA winner will be announced on December 8, 2006, after a Book Forum with the finalists at 2pm of the said date. The book forum as well as the awarding ceremony will be held at the Pulungang Recto, Bulwagang Rizal, UP-Diliman, Quezon City. The winner will receive a cash prize of P50,000.
The MGBFBA, established in February 2001 and administered since then by the UP-ICW, is the only award-winning body in the Philippines recognizing first books by new authors published within the last two years. It is granted by the Madrigal and Gonzalez families, through Atty. Gizela Gonzalez Montinola, writer and granddaughter of Bienvenido Gonzalez, former UP President, and daughter of Gonzalo Gonzalez, former member of the UP Board of Regents.
According to UP-ICW director Vim Nadera, the MGBFBA encourages beginning writers to persevere in writing and publishing, and it also encourages publishers to take risk with new authors. The award covers all genres of creative writing and nominations may come from publishing houses, university presses, creative writing centers, writers’ organizations, and other literary enthusiasts. It is given on alternate years to writers in English and writers in Filipino.
Previous winners of the MGBFBA were “Life After X” a story collection in English by Angelo R. Lacuesta (2001), “Paghuhunos” novel in Filipino by Ellen L. Sicat (2002), “Smaller and Smaller Circles” a novel in English by Felisa H. Batacan (2003), “Makinilyang Altar” a novel in Filipino by Luna Sicat-Cleto (2004), and “The Sky Over Dimas” a novel in English by Vicente Groyon (2005).
This year, the members of the board of judges were Malou Jacob, Luna Sicat-Cleto and Rene O. Villanueva (chair).
Friday, October 20, 2006
Monday, October 16, 2006
OBRA NUEVA
BURAK SA IKASAMPULONG BULAN
Kada ikasampulong bulan,
minaluwas an mga garo gapas
na burak kan talahib sa kuntod
na ginibong kampo santo.
An burak garo mga alang na tulang
nin tawo o kaya idtong mga pantyong
na pininturahan nin malabnaw na kalburo.
Dara kan duros an burak,
dara kan burak an tulang kan doot
na pigpapalid kan duros nganing italbong,
magburak kada ikasampulong bulan.
NGOWAN
Kristian Cordero
Unu pa man kayang sabiyon ko
na di mo pa narungug
kun a mismong pag-irungug
uda dakulung gubat
ta poon pa sa poon nagtutubod
nay ka sa poon mantang agko
nag-uulat sa ngamin na katapusan
ka ngamin na bagay, tawo, relasyon,
kinaban, saritaon, amang dios.
Uda natutuda, uda matutuda—
Ika sana ag ako, ngowan,
a pwede tang pilion
ta a ngowan, a ngowan na kita
magkaiba, nagbibinaydan,
nagsasabi na agku pa udma
na mig-abot na ika sagkod ako
saka a ngamin sa palibot ta
sa puso ta, kaiba mga namamatian ko
na iba man sa namamatian mo
makatuturak sa kun unu man
a di pighahanap alagad san sana
bangbangan ka kanya-kanya tang buway
na di ko mangaranan maski kin pagpayaba
ta nagmamaaprus a kanakong rira
natatapos a ngamin sa kada sarita.
Ki Istong.
KUN MAKABAYAD AKO SA BULALAKAW
Kadakul nang sinurat na rawitdawit
manungod sa bulalakaw,
poon pa ku mabayad ku tolong hade
su malang liwanag na bitoon
saka ka panunud na kun makabayad
ikang bulalakaw, mag-ayat kunuy kang
dawa uno, ta mangyayari.
Di pa ko nakabayad sa bulalakaw
alagad kun makabayad ako ngowan
na gab’i aayaton ko na bukong arog
kadi maisurat kong rawitdawit
kun makabayad ako sa bulalakaw.
Kada ikasampulong bulan,
minaluwas an mga garo gapas
na burak kan talahib sa kuntod
na ginibong kampo santo.
An burak garo mga alang na tulang
nin tawo o kaya idtong mga pantyong
na pininturahan nin malabnaw na kalburo.
Dara kan duros an burak,
dara kan burak an tulang kan doot
na pigpapalid kan duros nganing italbong,
magburak kada ikasampulong bulan.
NGOWAN
Kristian Cordero
Unu pa man kayang sabiyon ko
na di mo pa narungug
kun a mismong pag-irungug
uda dakulung gubat
ta poon pa sa poon nagtutubod
nay ka sa poon mantang agko
nag-uulat sa ngamin na katapusan
ka ngamin na bagay, tawo, relasyon,
kinaban, saritaon, amang dios.
Uda natutuda, uda matutuda—
Ika sana ag ako, ngowan,
a pwede tang pilion
ta a ngowan, a ngowan na kita
magkaiba, nagbibinaydan,
nagsasabi na agku pa udma
na mig-abot na ika sagkod ako
saka a ngamin sa palibot ta
sa puso ta, kaiba mga namamatian ko
na iba man sa namamatian mo
makatuturak sa kun unu man
a di pighahanap alagad san sana
bangbangan ka kanya-kanya tang buway
na di ko mangaranan maski kin pagpayaba
ta nagmamaaprus a kanakong rira
natatapos a ngamin sa kada sarita.
Ki Istong.
KUN MAKABAYAD AKO SA BULALAKAW
Kadakul nang sinurat na rawitdawit
manungod sa bulalakaw,
poon pa ku mabayad ku tolong hade
su malang liwanag na bitoon
saka ka panunud na kun makabayad
ikang bulalakaw, mag-ayat kunuy kang
dawa uno, ta mangyayari.
Di pa ko nakabayad sa bulalakaw
alagad kun makabayad ako ngowan
na gab’i aayaton ko na bukong arog
kadi maisurat kong rawitdawit
kun makabayad ako sa bulalakaw.
Wednesday, October 11, 2006
TULA
SA TINAGBA PARK
Para ki Soccoro Federis-Tate
Nagsakay an aking Agta sa swing.
Nag-tag’oy. Pig-apod an duros sa bukid Asog.
Nag-abot an iba pang mga aking Agta
dara-dara kan duros na pig-apod.
Nagsiriwit sinda
nganing apodon pa an ibang duros.
Garo tanog kan ambulansya.
an saindang mga kurahaw.
Makusog an pagtabyon kan duros.
Nagkikilyab an saindang mga ngipon.
Para ki Soccoro Federis-Tate
Nagsakay an aking Agta sa swing.
Nag-tag’oy. Pig-apod an duros sa bukid Asog.
Nag-abot an iba pang mga aking Agta
dara-dara kan duros na pig-apod.
Nagsiriwit sinda
nganing apodon pa an ibang duros.
Garo tanog kan ambulansya.
an saindang mga kurahaw.
Makusog an pagtabyon kan duros.
Nagkikilyab an saindang mga ngipon.
SARADIOSANAN SANA
“Saradiosanan sana” ini si mga tataramon na pampatuga nganing sabihon kan sarong tawo kun ano an totoo. May boot sabihon na ibali ta an Dios sa orolay nganing magsabi kita nin totoo o magin kitang mga dios nganing maku’a ta asin manudan kun ano an totoo. An pagkapaha kan katotoohan nagpoon bago pa masabotan kan tawo an sadiri o gibohong kumplikado kan tawo an reyalidad sa saiyang palibot o sabihon ta nang bago pa ipirit sa tawo kun ano an katotohanan depende sa relihiyon o kaya sa kinaayonan na lugar o rehiyon. Kun “saradiosanan sana” hapoton ta an an satuyang pagkatawo bilang mga Bikolnon, ano an maisisimbag niyato sa mga hapot na siisay an Bikolnon? Ano an Bikolnon? Mga hapot ini na nagmamawot na tukuyon kun ano an pagkakaiba niyato sa “iba”, sa istranghero, sa luwas, bako kun ano an pagkakapareho niyato sa sainda. Ta an pagkakapareho niyato pwedeng magin pasugmadan kan satuyang pagiging sarong “bansa” na mas dakulang konsepto. Alagad an pagiging bansa bako sana man sa pagkakapareho kundi man magin sa pagiging iba na sa mamundong sitwasyon na arog kan Pilipinas, imbes na magbugkos sa satuya, ginagamit tang ulang nganing mahimo niyato an pagsagin-sagin tang mga “kun siisay”. Binibilog kita kan pagkakaiba niyato ta yaon digdi manunumpungan an pagkakapareho kan satuyang pagkatawo.
An Pilipinas bilang sarong arkipelago, suhay-suhay asin binabanga kan mahiwas na dagat. An satuyang istorya, bago asin pagkatapos mag-abot an mga Kastila, kaibahan na an mga Amerikano asin Hapon, mayo pa man na nabilog na sarong nasyon. Bakong malinaw an nationess asin an gabos na ipinapahiling sa telebisyon gabos sana man ini publicity na para sana sa mga mumong na tawo na nagtutubod na an susi kan marhay na buhay yaon sa pagbale sa Starstruck sagkod sa Pinoy Dream Academy. Kun kaya kaipuhan na makasagom sa imahinasyon kan gabos an konsepto kan nasyon bago kita makanood na magtaong galang sa bandera. Boot sabihon, yaon pa kita sa proseso kan pagiging sarong nasyon o bansa nin huli ta dai pa man minasagom an nasyonalismo nin huli ta bako man makusog an pakagamot ta sa sadiri tang mga relihiyon na nagsasapo man nin makusog na impluwensya kan kolonisasyon. Sa Bikol pwede ining susugon sa dominanteng relihiyon kan Katolisismo asin sa mga halakbang na gira sa tahaw kan mga mayaman asin an mga nagtitios na pig-aataman kan simbahan nganing mas orog kaining manumpungan o maipahiling an saiyang katuyuhan na pangatamanon an mga tios sa paagi kan paghuthot kan mga yaman kan mga mayaman. Nagluluwas na an simbahan an tulay na nagsusugpon alagad bilang sarong institusyon nin tawo, dai maibitaran na may kilingan an pira sa mga tawo kaini na pwedeng sabihon tang mas amigo kan mayaman na Intsik kisa kan mga alabado na suro-Sabadong pigpapabahog kan mga madre. An pulitiko asin ministro saro sa pangataman kan siring na status quo sa Bikol ta pareho man na pinapakinabangan kan mga kapitalista asin mga bagong pirata.
Kun “sardiosanan sana” siisay an masabing Bikolnon o kaya ano an basehan kan pagiging Bikolnon? Mayo man kitang na etnisidad na talagang masasabing yaon na sa dugo niyato.( Manungod sa etnisidad kan Bikol, bukas sa iba pang pag-adal an teoryang ini, alagad kun hihilinon dakul sa satuyang mga apoon an bako man talaga digdi sa Biko kundi sa ibang isla.) An pagiging Bikolnon niyato ipinapahiling sana sa ibang tawo o luwas kan rehiyon alagad sa satuya, nagigin kitang baranga depende sa heyograpiya na satuyang kinamumugtakan. Nagiging kitang mga taga- sa sadiring tang lugar imbes na sarong Bikolnon. Midbid ta an kada saro depende sa lugar na pinaghalian siring na an mga Hudiyo na asta sa panahon ngonyan nagkakakrisis pa kan saindang pagiging bansa sa konsepto man o sa heyograpiya. Bakong an mga Hudiyo sa panahon ni Jesus minimidbid an tawo depende sa lugar na saiyang pinaghalian asin sinda nagiging mga Hudiyo sana sa atubangan kan mga minimidbid nindang pagano arog kan mga Samaritano. Siring man kaiyan an nangyayari sa satuya asin dai harayong isipon na baka kita man an saro sa mga pinili o itinalaan na rasa kan Asya o kaya kan kinaban. May pirang mga nagsabi na nin huli sa paghali kan dakul tang kahimanwa, dai harayong isipon na an kinaban magigin Filipinized pag-abot kan panahon nin huli kan presensya kan mga care givers, katabang, nurses sa pitong kontinente kan kinaban. Alagad an masakit kaini, kitang mga nawawalat sa sadiri tang nasyon, dai magkaburugkos, dai magkasundo, suhay-suhay siring na an mga isla niya. Ta an pagiging Pinoy niyato naipapahiling ta sana sa luwas kan kinaban asin minsan an mga minimidbid tang mga tunay na Pilipino iyo si mga nakakua na nin aprub na muro sa ibang rasa. Manggana sana sa Malaysia nin sarong kontes asin kalaban an iba pang South East Asian countries sinasabi ta nang international competition. Kaya dai harayong isipon na minsan an mga katabang o arin man na nagtratrabaho sa ibang nasyon iyo na sana an bagong bayani nin huli ta sinda an nagdadara nin makusog na dolyar sa satuyang nasyon. Alagad si mga naglalapigot asin pinipili na yaon digdi sa satuya, nagtitiyaga sa istigmang an luwas an dapat na magtao nin aprobasyon. An mito iyo na kaipuhan na maghale kan bayani o heroe nganing may gadanon an banwaan, nganing may malingawaan an banwaan. An mito iyo na kayang gibohon na bulawan kan mga bagong bayani an anu man na kapotan ninda ta napuli an kadaklan sainda na pano-pano ni bulawan hali sa Saudi o Singapore na kun tutuuson baka hali man sana sa Paracale niyato na luhay-luhay na piglilimas kan satuyang mga amigong kapitalista.
Kun bakong malinaw an pagiging nasyon niyato, ano pa daw an pagiging Bikolnon kun minsan kita baranga sa laog mismo kan satuyang rehiyon. Ano an pagiging Bikolnon niyato nakagamot daw sa dugo o baka sa heyograpiya sanang pinili kan satuyang apoon na erokan siring na an mga Fil-Chinese o Tsinoy minsan yaon sa Pilipinas alagad an loyalty yaon pa man nanggad sa sa Tsina. Baka sa nangyayari pag-asenso kan Naga an mga kapitalistang hali sa imperyalistang Manila an nakikinabang asin bako man an mga tawo digdi? Ano an rehiyon na binibilog niyato sa satuyang imahinasyon? An kasimbagan sa hapot na ini baad iyo man an simbag sa pagbilog niyato nin sarong nasyon? Baka siring sa Pilipinas, an Bikol saro sana man nin rehiyon sa Islas de las Filipinas na pinapakinabangan nin mga migrante asin kapitalista na ripahan an mga natural resources alagad an yaman asin dilensya nagluluwas a Bikol asin pinapayaman an ibang lugar mantang an Bikol asin an mga tawong piniling mag-erok sa Bikol nagsasapo nin kapagtiosan. Baka an konsepto niyato sa Bikol yaon sana sa mapa o kaya sa lada, sa Daragang Magayon, sa pagiging oragon na puros sana man ibinaba niyato sa kalibugan, karigsokan kan laman, o sa imahen ni Ina na sa Setyembre sana o oras nin katibaadan kita pinagsasaro? Baka panahon na nganing pahiwason an satuyang imahinasyon kun ano kita bilang sarong rehiyon asin lagpasan niyato an pagiging taga-saen ta asin maghiro kita bilang sarong rehiyon. Bugkoson an anom na probinsya na minsan sa satuyang pagkakaiba, igwang mga bagay na nagbubukos satuya na pwede sanang maaraman niyato sa paagi nin pagpalawig kan imahinasyon, pagtais kaini sa paagi nin tunay na edukasyon asin bakong si edukasyon na nalilindungan kan mga pangaran nin pulitiko na yaon sa mga kudal, ringring asin atop kan satuyang mga eskwelahan an mga apelyido kan nasabing mga pulitiko. Sa Bikol, makusog kitang binabanga kan pulitika, kan relihiyon. Baka kun hihilingon ta an kultura asin an literatura asin masaradiosanan sana kita bakong harayo na isipon na pwede pa kitang makahimo nin sarong hararom na pagbisto sa satuyang pagiging Bikolnon.
An Pilipinas bilang sarong arkipelago, suhay-suhay asin binabanga kan mahiwas na dagat. An satuyang istorya, bago asin pagkatapos mag-abot an mga Kastila, kaibahan na an mga Amerikano asin Hapon, mayo pa man na nabilog na sarong nasyon. Bakong malinaw an nationess asin an gabos na ipinapahiling sa telebisyon gabos sana man ini publicity na para sana sa mga mumong na tawo na nagtutubod na an susi kan marhay na buhay yaon sa pagbale sa Starstruck sagkod sa Pinoy Dream Academy. Kun kaya kaipuhan na makasagom sa imahinasyon kan gabos an konsepto kan nasyon bago kita makanood na magtaong galang sa bandera. Boot sabihon, yaon pa kita sa proseso kan pagiging sarong nasyon o bansa nin huli ta dai pa man minasagom an nasyonalismo nin huli ta bako man makusog an pakagamot ta sa sadiri tang mga relihiyon na nagsasapo man nin makusog na impluwensya kan kolonisasyon. Sa Bikol pwede ining susugon sa dominanteng relihiyon kan Katolisismo asin sa mga halakbang na gira sa tahaw kan mga mayaman asin an mga nagtitios na pig-aataman kan simbahan nganing mas orog kaining manumpungan o maipahiling an saiyang katuyuhan na pangatamanon an mga tios sa paagi kan paghuthot kan mga yaman kan mga mayaman. Nagluluwas na an simbahan an tulay na nagsusugpon alagad bilang sarong institusyon nin tawo, dai maibitaran na may kilingan an pira sa mga tawo kaini na pwedeng sabihon tang mas amigo kan mayaman na Intsik kisa kan mga alabado na suro-Sabadong pigpapabahog kan mga madre. An pulitiko asin ministro saro sa pangataman kan siring na status quo sa Bikol ta pareho man na pinapakinabangan kan mga kapitalista asin mga bagong pirata.
Kun “sardiosanan sana” siisay an masabing Bikolnon o kaya ano an basehan kan pagiging Bikolnon? Mayo man kitang na etnisidad na talagang masasabing yaon na sa dugo niyato.( Manungod sa etnisidad kan Bikol, bukas sa iba pang pag-adal an teoryang ini, alagad kun hihilinon dakul sa satuyang mga apoon an bako man talaga digdi sa Biko kundi sa ibang isla.) An pagiging Bikolnon niyato ipinapahiling sana sa ibang tawo o luwas kan rehiyon alagad sa satuya, nagigin kitang baranga depende sa heyograpiya na satuyang kinamumugtakan. Nagiging kitang mga taga- sa sadiring tang lugar imbes na sarong Bikolnon. Midbid ta an kada saro depende sa lugar na pinaghalian siring na an mga Hudiyo na asta sa panahon ngonyan nagkakakrisis pa kan saindang pagiging bansa sa konsepto man o sa heyograpiya. Bakong an mga Hudiyo sa panahon ni Jesus minimidbid an tawo depende sa lugar na saiyang pinaghalian asin sinda nagiging mga Hudiyo sana sa atubangan kan mga minimidbid nindang pagano arog kan mga Samaritano. Siring man kaiyan an nangyayari sa satuya asin dai harayong isipon na baka kita man an saro sa mga pinili o itinalaan na rasa kan Asya o kaya kan kinaban. May pirang mga nagsabi na nin huli sa paghali kan dakul tang kahimanwa, dai harayong isipon na an kinaban magigin Filipinized pag-abot kan panahon nin huli kan presensya kan mga care givers, katabang, nurses sa pitong kontinente kan kinaban. Alagad an masakit kaini, kitang mga nawawalat sa sadiri tang nasyon, dai magkaburugkos, dai magkasundo, suhay-suhay siring na an mga isla niya. Ta an pagiging Pinoy niyato naipapahiling ta sana sa luwas kan kinaban asin minsan an mga minimidbid tang mga tunay na Pilipino iyo si mga nakakua na nin aprub na muro sa ibang rasa. Manggana sana sa Malaysia nin sarong kontes asin kalaban an iba pang South East Asian countries sinasabi ta nang international competition. Kaya dai harayong isipon na minsan an mga katabang o arin man na nagtratrabaho sa ibang nasyon iyo na sana an bagong bayani nin huli ta sinda an nagdadara nin makusog na dolyar sa satuyang nasyon. Alagad si mga naglalapigot asin pinipili na yaon digdi sa satuya, nagtitiyaga sa istigmang an luwas an dapat na magtao nin aprobasyon. An mito iyo na kaipuhan na maghale kan bayani o heroe nganing may gadanon an banwaan, nganing may malingawaan an banwaan. An mito iyo na kayang gibohon na bulawan kan mga bagong bayani an anu man na kapotan ninda ta napuli an kadaklan sainda na pano-pano ni bulawan hali sa Saudi o Singapore na kun tutuuson baka hali man sana sa Paracale niyato na luhay-luhay na piglilimas kan satuyang mga amigong kapitalista.
Kun bakong malinaw an pagiging nasyon niyato, ano pa daw an pagiging Bikolnon kun minsan kita baranga sa laog mismo kan satuyang rehiyon. Ano an pagiging Bikolnon niyato nakagamot daw sa dugo o baka sa heyograpiya sanang pinili kan satuyang apoon na erokan siring na an mga Fil-Chinese o Tsinoy minsan yaon sa Pilipinas alagad an loyalty yaon pa man nanggad sa sa Tsina. Baka sa nangyayari pag-asenso kan Naga an mga kapitalistang hali sa imperyalistang Manila an nakikinabang asin bako man an mga tawo digdi? Ano an rehiyon na binibilog niyato sa satuyang imahinasyon? An kasimbagan sa hapot na ini baad iyo man an simbag sa pagbilog niyato nin sarong nasyon? Baka siring sa Pilipinas, an Bikol saro sana man nin rehiyon sa Islas de las Filipinas na pinapakinabangan nin mga migrante asin kapitalista na ripahan an mga natural resources alagad an yaman asin dilensya nagluluwas a Bikol asin pinapayaman an ibang lugar mantang an Bikol asin an mga tawong piniling mag-erok sa Bikol nagsasapo nin kapagtiosan. Baka an konsepto niyato sa Bikol yaon sana sa mapa o kaya sa lada, sa Daragang Magayon, sa pagiging oragon na puros sana man ibinaba niyato sa kalibugan, karigsokan kan laman, o sa imahen ni Ina na sa Setyembre sana o oras nin katibaadan kita pinagsasaro? Baka panahon na nganing pahiwason an satuyang imahinasyon kun ano kita bilang sarong rehiyon asin lagpasan niyato an pagiging taga-saen ta asin maghiro kita bilang sarong rehiyon. Bugkoson an anom na probinsya na minsan sa satuyang pagkakaiba, igwang mga bagay na nagbubukos satuya na pwede sanang maaraman niyato sa paagi nin pagpalawig kan imahinasyon, pagtais kaini sa paagi nin tunay na edukasyon asin bakong si edukasyon na nalilindungan kan mga pangaran nin pulitiko na yaon sa mga kudal, ringring asin atop kan satuyang mga eskwelahan an mga apelyido kan nasabing mga pulitiko. Sa Bikol, makusog kitang binabanga kan pulitika, kan relihiyon. Baka kun hihilingon ta an kultura asin an literatura asin masaradiosanan sana kita bakong harayo na isipon na pwede pa kitang makahimo nin sarong hararom na pagbisto sa satuyang pagiging Bikolnon.
Saturday, October 07, 2006
RAWITDAWIT
MAGNIFICAT
Genesis 3: 15
Namundag an babayi
kan an omboy ipinangaki.
Pagluwas kan aki, nahiling niya
an garo alas na nakadukot sa tulak
kaini asin nakapurupot sa liog.
Natakot an babayi, anyil an kublit
kan aki, malungsi an ngabil.
Giraray niyang naparong
an agang-ang kan panahon
na nagluluwas sa lawas kan omboy—
garo nalalapang bayawas,
garo si pigpangalad na prutas.
Inisip kan babayi na alas an nakadukot
sa aki kaya kuminua siya nin matarom
na gapo asin pinutol si payo kan alas, nagbalyo
an kolor kan aking nagpoon nang maghibi.
Luminuwas an dikit na dugo sa tulak,
puminula an kublit asin nagtambo
an mga bugaybo kaini garo si mga dayo
na yaon sa luwas kan kuweba, pig-aaragawan
si malangsang alas na inapon niya,
na nagwalat nin harorom na lugad
sa tulak kan aki asin labi-labing kulog asin apri
sa pag-ultanan kan saiyang kinakalambreng bitis.
Ki Doods Santos
Wednesday, October 04, 2006
Tuesday, October 03, 2006
TULA/RAWITDAWIT
After Milenyo....
MULI
Marahil dahil sa nagdaang bagyo
kung bakit parang nagliwanag ang seminaryo.
Muli akong naupo sa harapan ng rebulto
sa may hardin, sunog ang mga dahon ng agoho.
O baka sadyang marami lang talaga ang pinagbago
sa loob ng halos mag-aapat na taon.
Pakanluran na ang lipad ng mga pauwing ibon,
pasado ala-singko na ng hapon.
Huwag sana silang abutin ng dilim sa daan.
GIRARAY
Siguro dahil sa nag-aging bagyo
kun tano garo nagliwanag an sminaryo.
Giraray akong nagtukaw sa atubangan kan rebulto
sa hardin, sulo an mga dahon kan agoho.
O tibaad dakul lang si nangyaring pagbabago
sa laog kan haros maapat na taon.
Pasulnupan na an layog kan mga papuling gamgam
pasadao ala-singko na nin hapon.
Dai lugod sinda abotan diklom sa dalan.
Mata Kan Bagyo
Garo pigliliha kan nag-aagaw diklom
an mga natatadang kahoy asin nakatindog pang edipisyo.
Malodok an banggi asin an duros dai na lamang nakakahiro
maski an mga malalatang dahon na pigsigid ko kasubago.
Hain na daw si paralugos na duros?
An sanga kaining gurang na akasya pigbusong bagang mga muro.
An mga poste garo mga palatakot na nagsarabod-sabod an kable
kun dai na ngani mag-abot an kuryente, iisipon mo na kadakul
kitang ginibo asin binakal na ati asin kawatan na dai na madalagan,
dai na pakikinabangan kaining sadit-sadit tang kinaban.
Pagkatapos kaining bagyo, nagtatambo an ngirhat sa sakuya,
ining katoninongan na ini baad an mata
kan mas dakula asin mas makusog na bagyo,
ini gayod an mata kan Dios na dai minapirong
ta sa ngapit na aldaw, an gabos na bagay
sa saiyang paghiling, magiging tiniripon na kalansay.
MULI
Marahil dahil sa nagdaang bagyo
kung bakit parang nagliwanag ang seminaryo.
Muli akong naupo sa harapan ng rebulto
sa may hardin, sunog ang mga dahon ng agoho.
O baka sadyang marami lang talaga ang pinagbago
sa loob ng halos mag-aapat na taon.
Pakanluran na ang lipad ng mga pauwing ibon,
pasado ala-singko na ng hapon.
Huwag sana silang abutin ng dilim sa daan.
GIRARAY
Siguro dahil sa nag-aging bagyo
kun tano garo nagliwanag an sminaryo.
Giraray akong nagtukaw sa atubangan kan rebulto
sa hardin, sulo an mga dahon kan agoho.
O tibaad dakul lang si nangyaring pagbabago
sa laog kan haros maapat na taon.
Pasulnupan na an layog kan mga papuling gamgam
pasadao ala-singko na nin hapon.
Dai lugod sinda abotan diklom sa dalan.
Mata Kan Bagyo
Garo pigliliha kan nag-aagaw diklom
an mga natatadang kahoy asin nakatindog pang edipisyo.
Malodok an banggi asin an duros dai na lamang nakakahiro
maski an mga malalatang dahon na pigsigid ko kasubago.
Hain na daw si paralugos na duros?
An sanga kaining gurang na akasya pigbusong bagang mga muro.
An mga poste garo mga palatakot na nagsarabod-sabod an kable
kun dai na ngani mag-abot an kuryente, iisipon mo na kadakul
kitang ginibo asin binakal na ati asin kawatan na dai na madalagan,
dai na pakikinabangan kaining sadit-sadit tang kinaban.
Pagkatapos kaining bagyo, nagtatambo an ngirhat sa sakuya,
ining katoninongan na ini baad an mata
kan mas dakula asin mas makusog na bagyo,
ini gayod an mata kan Dios na dai minapirong
ta sa ngapit na aldaw, an gabos na bagay
sa saiyang paghiling, magiging tiniripon na kalansay.
Monday, October 02, 2006
Marginal/ Eksotik/ Alternatibo: An Kulturang Bikol asin an Globalisasyon
Kristian S. Cordero
Patara-tara
Enot, patanid na ’baad magin labi ka seryoso an diskusyon ko ngonyan na aga sa saindo. Seryoso, na kun hahapoton kamo, baka sabihon tang an orolay na ini dapat pinag-oolayan sana kan mga gurang o kan mga nagdedebate sa plaza. Mawot ko na magta’o nin magkapirang paghorop-horop mapapadapit sa Bikol asin an kultura kaini bilang marginal/eksotik/ alternatibo na siyang nagiging dahilan kun tano hinihiling ini bilang sarong komodoti kan makusog na sulog kan globalisasyon. Lilinawon ko sa saindo na an sakuyang pagiging parasurat sa Bikol an pinakadahilan kun tano ako yaon sa atubangan nindo. Saro sanang lado kan kultura an pwedeng sabihon na kabali ako asin iyan an literaturang Bikol. Alagad, dapat man niyatong maaraman na an literatura katakod man sa iba pang porma nin arte arog kan musika asin teatro asin minsan an pilosopiya asin iba pang sangay nin siyensya, an gabos na ini minasirang asin minasulnop sa inaapod tang kultura o sabihon ta ng an kalag kan satuyang banwaan. Kalag, na bako sa pagsabot kan satuyang relihiyon kundi an kalag na nagtatao nin kahulugan na hali sa satuyang pag-isip, pagmati asin paghiro bilang sarong indibidwal sa laog nin mas mahiwas na sakop—na iyo an banwaan.
Sa lekturang ini pupunan ko sa pagsalingoy sa satuyang istorya,sarong flashback, dangan isusunod ko na an iba pang tema na isinurat ko asin hinohona ko na angay na paghorop-horopan niyato gabos. Nasasabotan ko man na an isyung pag-oolayan niyato ngonyan na aldaw sarong bago asin dai pang gayo pigtatawan duon sa mga ginigibong pag-adal sa satuyang rona. Mawot ko na sa paagi nin pagtao nin kan mga obserbasyon, datos asin iba pang inpormasyon katakod sa kulturang Bikol asin globalisasyon.
Sarong Pagsalingoy
Pano nagpoon an Bikol? Kun sususugon, mahihiling na an etimolihiya kan tataramon na Bikol, hali sa salog na biko-biko. An salog na ini an nagseserbing ugat sa mayaman asin matabang daga kan Camarines Sur. Digdi man mahihiling an Nueva Caceres o an Naga na siyang sentro poon pa kaidto nin huli ta minasugpon an salog kan Naga sa mas dakulang salog kan Bikol. An salog na ini iyo an ginakanan kan mga suanoy na osipon asin nagin muhon kan mga teritoryo, an konsepto kan Iraya (harayo sa salog) asin Ilawod (harani sa salog) mga konseptong namundag sa salog. Siring sa mga enot na sibilasyon sa kinaban na nagpoon man sa salog arog kan yaon sa Mesopotamia, India asin Tsina, posible asin inaakong teorya na sa mga pampang man kan salog na ini nagpoon an mga enot na banwaan bago pa uminabot an mga conquistadores. An toninong na sulog kan mga salog na ini an nagiging pailihan kan mga tawo hali sa makusog asin dai masabotan na kapristo asin alon kan kadagatan. Ini an nagin dalan kan enot na daguso kan globalisasyon sa satuya. Kun ini an babasehan na sa salog nagpoon an mga gurang na sibilisasyon, inilulugar kaini an Naga bilang kabisera kan rehiyon na Bikol na midbid ta sa ngonyan. Alagad dai ini tulos-tulos aakoon kan iba tang tugang orog na kan syudad nin Legazpi.
Sa eskima kan kolonisayon parte sa plano kan mga conquistadores na mahimo an rehiyonal na etnisidad nin saindang mga nasasakopan. Kun hihilingon, ini an enot sa ginibong lehitimong pagbaranga na ginibo kan mga Kastila, nagtugdas sinda nin mga kabisera arog kan Vigan, kan Manila, kan Naga asin Cebu. Ini an mga naging sentro nin komersyo, edukasyon asin nin pagtubod. Bangaon dangan sakopon, ini an eskima kan kolonisasyon.
Importante na sa pag-adal kan istorya kan Bikol o kan Pilipinas, dapat na mahiling man niyato kun pano naghihiro si isip kan mga nagsakop sa satuya na pwedeng iyo man an nangyari kan pagsakop ninda sa satuya. An mga conquistadores nag-abot sa panahon na mismong an saindang konsepto nin pagiging sarong nasyon yaon pa sa makuring proseso nin ebolusyon. Naghihiro an isip ninda sa paagi kan mga rehiyonal na etnisidad na saindang pinaghalian nin huli ta an Espanya sa panahon na idto sagkod 17 siglo baranga pa man sa manlain-lain na kahadean. An mga kahadean na ini may surosadiri man na cortes asin mga leyes na pinasusunod. Mahihiling man an kaibahan kan tataramon, hitsura kan mga tawo, asin an kultura. Makusog an rehiyonalismo sa Espanya. Siring na kita igwang mga Bikolano, Ilokano, Bisaya, Kapampangan asin iba pa.
Susog ki Blumentritt sa saiyang obra manunugod sa Philippine ethnography na inuluwas kan 1886, sinabi niya na “The Bicolanos live in the southern part of the island of Luzon. In the northern part of their territory the linguistic boundary begins from the east coast of Paracale and Mambulao in the province of Camarines and in the west coast from the shores of the province of Tayabas. Although it may be said that in Tayabas only a small part of the populace speak the Bicolano language, most of the Bicolanos are found in Camarines Norte. Furthermore, the Bicolanos are found in Camarines Sur, Albay, in the island of Masbate, Ticao, Burias and in the Catanduanes island group.” Sa obra ni Blumentritt iniladawan na apwera sa mga probinsya kan Camarines Norte asin Camarines Sur na yaon sa peninsulang Bikol, an mga banwaan kan Albay, Sorsogon, Catanduanes asin Masbate, suruhay-suhay bako sana kan topograpiya kundi man kan presensya kan dagat sa palibot. Nin huli kan topograpiyang ini, masakit na mahimo an rehiyonal na etnisidad kan mga tawo alagad sa paagi kan tataramon na ginamit kan simbahan, nagin popular na paagi nin komunikasyon an parehong tataramon na an mga enot na diksyunaryo asin grammar isinurat nin mga Kastilang prayle.
Susog sa ginibong pag-adal ni Danilo Gerona, naglihis an panahon na an Bikol nagin na sanag sarong partido kan mas lalo pasaditon kan mga Kastila an pagbaranga sa mga lugar. Mas lalong naghiwas an heograpiyang nasasakopan, mas pinasadit an pagbarannga sa mga ini. Nagkaigwa nin partido de Rinconada, partido de Camarines, partido de Iraya, partido de Ibalon, partido de Lagonoy. Alagad, sa kahuri-huri, nagin saro na ining rehiyonal na grupo na kinaaayonan kan mga anom na probinsya. An rehiyonal na etnisidad na ini pwede niyatong honaon na nagpoon kan taon 1924 kan an imahen ni Nuestra Senora de Penafrancia kinorohan asin prinoklama bilang reyna asin ina kan Bicolandia kan dominanteng Katolikong simbahan sa rehiyon. Panahon ini kan mga Amerikano na mas lalong ibinusol asin pinaurog an etnisidad kan rehiyon bilang mga Bikolnon tanganing mas madaling padalaganon an bagong nasasakopan. Susog ki Filomeno Aguilar, dai man talagang etnisidad na Bikol arog baga kan mga Tagalog asin Bisaya na bago pa man mag-abot an mga Kastila saro ng magkaribal na etnikong grupo. Sabi ni Aguilar, imbes na etnikong grupo, an relasyon kan mga tawong Bikolnon nakagamot sa relasyon kaini sa heograpiya na siisay man na magpatindog nin lugar sa lugar nagiging parte na kan lugar, nagiging kaibahan na kan komunidad. Bagay na bentahe sa mga migrante nag-erok kan mga enot na panahon sa Bikol. Alagad an masakit kaini iyo na an dai pakagamot sa daga, nin huli ta istranghero pa man giraray an puso. Nin huli kaini, an nangyayari, pinapakinabangan sana an daga, inuubos an yaman, nililimas an mapapakinabangan dangan minahanap naman ibang istaran. A;agad may mga tawo man na ginibo ng harong an Bikol, nagmakulog, nagtubod sa kakayahan kan Bikol, naghihimo sa pagmukna kan bagng Bikol, ini an dapat na magdakul sa ngonyan na panahon asin bakong mga call center agents.
Sa sarong pagbisita sa Masbate kaining nakaaging duwang semana, pigtutukoy kan mga Masbatenyo an Bikol bilang an mahiwas na daga sa Sorsogon paitaas. Nagduman ngaya ako sa Bikol? Boot sabihon, nagdigdi sa Naga, o kaya man duman sa Legazpi.Mahihiling ma niyato na an tataramon sa ibang parte sa Masbate, bako ng Bikol o barayati kan Bikol kundi purong Bisaya o kun dai man Ilonggo. An mga nasa Norte man, na man harani na sa Manila, nanagalog na man. Sa nangyayaring ini, sa paglaog nin mga bagong kultura, bagong mga inpluwensya, saen kita malugar asin anong klaseng paghiling an itatao ta sa nangyayaring penomenon na ini. Mahihiling ta sa Bikol nagsasarabatan an manlain-lain na pwersa asin kultura. An nangyayaring ini sa Bikol sarong signos nin pagbabago sa satuyang paghiling o orog na pagkabuta sa dati ng madiklom niyatong agimadmad. Sa ibong na paghiling, pwede niyatong isipon na siring sa pagbilog kan nasyon, hinhimo pa sana man kan Bikol an rehiyonal na etnisidad, asin an gabos na ini parte sana kan makuring proseso na kaipuhan niyatong agihan na mapainoragan an mga pwersa nin kultura asin an matada, matibay. May magagadan, si maluluya o kaya si mga nagpasipara. Alagad may mga hahanapon pa man an tawo, hihidawon, may matutudan an dila na namit, an natok, an nilanta, an lada, may gigibohon na pahingaloan an mata, an mga bukid asin katedral, may hahanapon an talinga, may mamation an puso, idtong ogma na labi pa sa pagboya ki Ina, may kamundoan, kakulugan na gigiromdomon, may magdadanay pa man. Asin ini an dapat niyatong hanapon bilang mga Bikolnon. May mga makakamasid kan pangyayaring ini, may mga dadarahon sa sulog siring sa turog na buyod. Bilang sarong parasurat sa Bikol, may pagtubod ako na an pagkabaranga kan satuyang dila bakong ulang tanganing kita maghimo nin sarong pagmidbid sa sadiri asin banwaan na satuyang kinamumugtakan. Sa mga pwersang ini, namundag ako bilang sarong parasurat na daing duwa-duwang pig-aako na ako sarong Bikolnon, Bikolnon na parasurat.
San Francisco o Mcdo?: Imahen kan Globalisasyon sa Bikol
Sinabi ko subago na an pagiging Bikolano bakong pareho kan etnisidad kan mga Tagalog o Bisaya. Kun aakoon niyatong saro kitang social group, an pagiging Bikolano totoo sana kun kita minaluwas sa satuyang rona, iyan an okasyon na kita minasabing Bikolano/a man ako. Alagad sa satuya, inter nos, kita nagigin baranga depende sa satuyang heograpiya o lokasyon nin kinamundagan. An gawing ini, nagpapahayg nin mahiwas na barayati nin kultura mismo sa Bikol na kaipuhan pang pag-adalan asin paghorop-horopan. An linyang ini, dai pang gayo nadudumanan kan mga iskolar asin mga researchers. Arog man kaya an pagiging Filipino ta, sa luwas kan ibang Filipinas, midbid kitang mga Pinoy alagad sa lambang saro satuya, nagigin kita iba depende sa rehiyon (na mas mahiwas an sakop) na satuyang pinaghalian. Kun siring igwa pasadit na paghiro pag-abot sa etnisidad asin indibiwal na pagpapabisto o minsan sa satuyang kultura. Sa sarong artikulo ni Nick Joaquin sinabi niya na an mga enot na tawo sa Pilipinas igwa kan “heritage of smallness” kita sana sa kinaban an nagpapabakal nin tingi, sarong pisog na bawang, sarong lemonsito, sarong kamatis, pisong suka, pisong gaas. Dai naghingowa si satuyang mga apoon magtuklas nin mga bago asin mas komplikadong bagay kundi naghalat na sana kan mga abot, kan mga barte na hali sa Tsina asin iba pang kataed na banwa. An pagiging sadit na ini mahihiling sa satuyang mga nakutkot na liktao (artifacts) na harayoon na marhay sa mga porsilana kan Tsina. Mayong paglapigot sa parte kan mga ninuno na arogon o i-angat an sadiring porma nin arte. Totoo an sinabi ni Joaquin alagad bako na sa panahon niyato ngonyan. Mas nagin agresibo na an dalagan sa mga merkado asin binuksan na an mga kabisera sa mas mahiwas na kinaban dara kan teknolohiya asin siyensya. Digdi minalaog an isyu kan globalisasyon na susog sa pag-adal ni Andrew Recepcion, pinapasadit an kinaban sa sarong global village o sarong barangay. Pwede ta daw na sabihon na an “heritage of smallness”, an pagiging barangay-centered kan satuyang sosyodad, kaidto asin ngonyan, sarong amay na pag-isip o interpretasyon niyato kan nangyayaring globalisasyon?
Sa pag-adal ni Recepcion, sinambit niya na mayong malinaw na depinisyon para sa globalisasyon bilang sarong tataramon, alagad susog man saiya, bako ining sarong ulang tanganing dai niyato mation o basahon an kapahayagan kan penomenon na ini—“the phenomenon of globalization in our contemporary human history is creating a new horizon for understanding meaningfully the experience of interconnectedness that has never been experienced before. Globalization is a complex phenomenon that involves different dimension in life. It impacts on the economy, culture, politics and ideologies of societies all over the world. Defining globalization is difficult but it is possible to describe it in terms of the present human experience of a global world characterized by compression of time and space us well as by the uninterrupted flow of popular culture, information, and ideas via mass media and internet. (Recepcion)
Kun hihilingon baranga an posisyon kan mga tawo pag-abot sa globalisasyon. May nagsasabing dakulang dagok ini sa lokal na kultura lalong lalo na si mga lumbod pa siring kan Bikol. An globalisasyon na dai na maibataran minalaog na sa sarong dimensyon kan satuyang kultura na dai pa ngani nakakagamot sa sadiring banwa, dai pa lamang nakakabilog, alagad uya na an makusog na sulog kan globalisasyon? Para sa iba, lalong lalo na si may mga anti-imperialism asin communist leaning an globalisasayon sarong patibong kan imperyong sulnopan lalong lalo na kan Amerika. Alagad, may dai man uyon sa bagay na ini, an globalisasyon, bakong maraot, imbes, lalo pa kaining paoorogon asin pahihiwason an audience asin inpluwensya kan lokal na kultura siring na an mga Amerikano, nakanood na sa istratehiya asin disiplina kan mga Hapon. Pinapayaman kan globalisasyon an kanya-kanyang kultura sa paagi nin paghinaras-hirasan asin bakong dominasyon. Sa mga taong nagsapo kan kolonyalismo asin imperyalismo, bako ining madali. Bakong madaling paraon an kulog sa memorya. Kun kaya, bentahe sa mga kapitalista an mga tawong mayong memorya, an may amnesia nin huli ta inaako kaining bilang katood an dating kaiwal kaidto. Mayong Mcdonalds sa Hanoi, Vietnam nin huli ta hinihiling an Mcdonalds bilang simbolo nin dominanteng pwersa kan Amerika mantang sa Filipinas, sukulan an pagiging progresibo kan sarong banwaan, kun nakalaog na an Mcdo o kun dai man an Jollibee.
Kun aakoon niyatong lugar nin mga migrante an Bikol asin hinihimo pa sana man an satuyang rehiyonal na etnisidad, madali kitang makabali sa makusog na sulog.
Pano parati an Mcdo, pano man an nagkakan sa San Francisco. Kun hahapoton kun sain mas masiram, an simbag pareho man nakakabasog. Kun hihilingon apwera sa Class A kan satuyang sosyodad, gabos man nagkakaigwa nin pagkakataon na magkakan sa parehong lugar. May mga nagtaratarabaho sa bangko na nagkakan sa San Francisco. Gabos inaako, may kanya-kanyang patron, minsan na may sadiring kulturang hinihimo an duwang kakanan. Sa San Francisco, may libreng sabaw, sa Mcdo, gravy saka tisyu paper, aircon sa Mcdo, mayo sa San Francisco, limitado sana sa burger, chicken, french fries an pwedeng kakanon. Sa San Francisco, mamili ka kun anong putahe, karne, gulay. Mahal sa Mcdo, an kinse mo San San Francisco, full meal na. Si Sharon saka si Manny Paquiao an endorsers kan Mcdo, si Mariang Basa kan San Francisco. Sa parehong imaheng ini, nahihiling kong minaitok an globalisasyon sa Naga asin sa Bikol. Parehong nagkakaigwa nin kanya-kanyang operasyon an mga nasabing kakanan. Makusog, toninong asin hararom an sulog kaini. Pwedeng sabihon na sinusuportahan kan nangyayaring globalisasyon an mga dominanteng kultura kan Tagalog asin Ingles. Asin mayo man ining mga programa na suhay sa saindang agenda na pwedeng sabihon na pigtutulod an lokal na kultura. Kultura nin konsumerismo sana an pigtutulod kan institusyon na arog kan Mcdo asin ako bilang sarong namamanwaan, biktima kan sadiring kaluyahan kan sakuyang pagnamit, alagad, malinaw sako na bako lamang kabasugan an hinahanap kan hawak kundi an mas hararom na katikapoan nin kalag, nin lokal na kultura na nagiging marginal. Sa mahiwas na sakop kan globalisasyon, hinahalon kita kaini nin huli ta bako pang malinaw an rehiyonal na etnisidad niyato.
An nangyayari laban sa globalisasyon pwedeng susugon sa dominateng istrateheya kan sulnopan poon pa sa poon. Imperyalismo na gikan pa sa mga Romano kan gurang na panahon, na nakua man kan mga Amerikano na an kinaban gibohon na sarong komunidad sana gamit an armas asin an sadiring agenda. Dai ini rayo sa mga pesteng pag-isip arog kan rasismo, seksismo asin materyalismo na kun sain hinihiling an gabos na bagay bilang sa laog o luwas kan tukal. Sa pag-adal ni Recepcion sinambit niya an West versus the Rest, susog saiya, “ the description “the west versus the rest reflects what Samuel Huntington calls the clash of civilization which will not be “primarily ideological or primarily economic.” The dominating source of conflict will be cultural.” (God’s Global Household, p. 27) Totoong arog kaini an sistema, an ralaban. An sulnopan na pag-isip nagtutubod na an yaon sa sirangan, hababang klase nin kultura, exotic, marginal asin alternatibo na bagay na nagsagom man sa satuyang mga Filipino sa haros halawig na taon nin kolonyalismo. An eksperinsya nin kolonyalismo iyo an brutal na paagi nin sugong na globalisasyon, pagpahiwas kan heograpiyang sakop, alagad pagpasugong kan isip kan sinasakapon nganing an kapangyarihan magin sanang dominante kan nagsakop nin huli ta sa panahon na ini makatoon sa balanseng kurit, rebolusyon asin giyera an magiging resulta.
Kan binanga an kinaban sa duwa kan Santo Papa sa paagi ni sarong bull nganing matoninong an duwang kahadean nin Espanya asin Portugal, hinohona asin tinutubodan na an kinaban sarong patag na kahiwasan asin sa paagi kan paglakbay, makakahiling nin mga bagong daga na mayaman sa bulawan na sabi ngani iyo an pinakabulong kan mga Kastila sa saindang helang na naoomayan sana nin bulawan. Pinatunayan na kan siyensya na an kinaban harani sa bilog (sphere) an porma, alagad minsan sa panahon na ini duwa pa man giraray an pakabanga, an oksidental (an sulnopan) asin an oryental ( an sirangan) na may iba-iba man na klase nin kultura asin paghiling. Bilang sarong nasyon, hinihiling na an Filipinas iyo an tagpuan o an “point of convergence” kan duwang kulturang ini. Kalimitan na an yaon sa sulnopan iyo an dominanteng rehiyon. Susog ki Huntington, “the fact is that the west is now at an extraordinary peak of power in relation to other civilizations…and apart from Japan, the West faces no economic challenge. Given the status of the West, non-Western civilizations can respond in three ways or forms: (a) a course of isolation in order to insulate their societies from being corrupted by the West; (b) by band-wagoning, that is, the attempt to join the West by accepting its values and institutions; (c) take the balancing act of modernizing and not to Westernize. Sa sinabing ini ni Huntington, pinapatotoohan niya na progresibo an sulnopan asin mayo sindang mayor na angat pagabot sa konomiya, bagay na bakong totoo. Kaipuhan kan sulnopan an mga natatadang yaman kan sirangan nin huli ta ubos na o tingating na an resources kan saindang mga nasyon. Sabi ngani kaipuhan nin apat na kinaban tanganing masukdan an konsumerismo kan mga Amerikano. Sa sinabi man na mga opsyon ni Huttington malinaw na sinabi niya na to insulate their societies from being corrupted by the West. (an duon sa sakuya) Bako dawn a mas kaipuhan kan mga tawo sa oriental na lokasyon na tukdoan an oksidental kun paano pahiroon an kinaban na ini.
An sulnupan naghihingowa na bangaon an kinaban sa pagsakop, mantang an yaon sa sirangan naghahanap nin mga okasyon tanganing mapagsaro an mga suhay, mabugkos an mga na-ubad asin matipon giraray an pinida-pidasong tipak kan uniberso. An trahedya kan globalisasyon na pigbubusol kan imperyalismo, iyo na runuton an mga lokal na kultura na pighihiling na maraot asin sa gamit pa an mata kan pagtubod, gibo nin demonyo. Sa isip kan mga kapitalistang ini an globalisasyon okasyon nganing ipabakal o ipahiling an mga eksotik. An globalisasyon naggibo nin mga pag-isip na an dapat nagin na sanang mga alternatibo nin huli ta pinatubod kita kan satuyang sadiring katikapoan asin an nagsasakop bilang sarong ina o kaya Uncle Sam. Ginibohan kita kan globalisasyon nin mga pangangaipuhan na dati makukua lamang niyato sa natad. Ginibo kaining komoditi an lokal na kultura bilang sadiring lana kun saen kita ginigisa. Isipon na sa prosesong ini minsan an paggisa bakong katutubong klaseng pagluluto kundi Kastilanon.
Sa ibong na lado, may nagsasabing may karahayan man an na ginigibo an globalisasyon. Mas pinapaorog asin binubuhay daa kaini an lokal na kultura sa paagi kan pagbakal kan mga lokal na produkto na pinagsasanglian nin mga bagong gubing asin mas pinapabakal ng mahal pag-abot sa lugar na naghimo kan produksyon. Arog man kaini an dalagan kan mga transaksyon sa Filipinas, an kuryente na hali sa Tiwi, pag-abot satuya mahal ng marhay. An mga baka na pigpapataba sa Masbate nagiging Batangas Meat. An abaka na naging makusog an demand sa internasyonal na merkado paglaog kan 20 siglo nagin popular sa pangaran na Manila Hemp. Sa kasong ini, mas lalong napapakusog an marginalization kan mga rehiyonal laban sa mga kabisera na mismong ang kolonyal na pwersa an nagtagama asin nagmukna.
Binabago kan globalisasyon bako sana an distansya sa satuya kundi an relasyon kan mga banwaan sa kada saro. Mas pinapaorog kaini an dati ng makusog asin lalong pighihigop o pigpapaluya an dati ng mga napabayaan na lugar, etnisidad asin saradit na banwaan.
Sa parteng ini kaipuhan na tawan niyato nin pagpapakahulugan kun ano an kultura na sinasabing nagiging komodoti kan globalisasyon. Ano an anatomiya nin kultura?
Siring na masakit tawan depinisyon an globalisasyon, arog man kaiyan an kultura nin sarong lokal na lugar. Sabi ni Recepcion, “It is not always easy to define culture since as a concept it encompasses humanity itself, its history and network of relationships. Culture can easily be described in terms of texts and forms like literature, art, music, languages, customs, taboos, foods, rituals, national identity, clothes, artifacts and so on.” (God’s Global Household, p. 56) Sa sinabing ini ni Recepcion orog na magiging komplikado an proseso kan paghanap kan kulturang Bikol. Ngonyan na naglaog na an impluwensya kan globalisasyon sa satuya, minsa sa satuyang mga parasurat asin artista, pano niyato pakikinabangan an dara kan makusog na sulog na ini asin pano niyato mahihimo an kulturang Bikol na nagiging komodoti na kan globalisasyon. Nin huli kaini mas dapat niyatong balikan an sadiring lokalidad, buksan niyato an satuyang mga sadiri sa sa istorya, sa osipon kan satuyang mga banwaan. Bagay na ginibo na kan Heswitang si James O’Brien kan sinugo niya an saiyang mga estudyante na kolektahon an mga osipon, suanoy asin mga ariwaga sa kanya-kanyang lugar. Ini an saro kan kalugihan niyato nin huli ta kita mga tawong naratibo asin oral. Dai kita tuod na isurat an mga ini nin huli gayod ta an ponetikong ginagamit niyato sinublian sana man. Rebelyon gayod ini sa kolonayalismo na pigraot an sadiri niyatong alibata o baka maldisyon kaining rasang luhay-luhay na pinapara an sadiring memorya. Alagad dai kita pwedeng mag-erok sa pagbasol asin dai paggibo, pakinabangan na niyato an sadiring armas, an tataramon na satuyang pigbabayubuan, pigmamakulgan. Magbalyong isip kita na sa satuyang limitasyon nin tataramon, may kapangyarihan ini na ipahayag an lokal asin endemikong eksperinsya.
Sabi ni Hermnio Beltran, “The local and the marginal may yet ‘reorient’ the global in the cultural/artistic sphere by virtue not of exoticism but of their being a necessary part of the rich human heritage.” (Ani, 32, hali sa Introduksyon)
An globalisasyon sarong okasyon na pwede niyatong pakinabangan kun makikisabayan kita sa dalagan sa pag-agi bako nin pagkatal nin gamot sa satuyang daga, kundi sa lalong pagpararom kan satuyang pagsabot, pagpada sa sadiring kultura. Sa panahon na gabos nagiging “wireless”, mas orog tang kaipuhan na pararumon an gamot niyato sa banwaan. Sa mga progresibong pag-isip, tinatawan nin panibagong atensyon an lokal bilang mas mahalagang elemento sa pagbilog kan nasyonal na pagmidbid. Binabaligtad kaini an dating pagtubod, tinutumangan an pan-aabuso asin mas pinupurga an sadiri sa makasadiring mga motibo na nagtutulod sa pagratak kan sadiri, kan kapwa asin kan banwaan.
An Parasurat bilang Artista: Paggibo nin Sadiring Mito
May pagtubod ako na kun tano daing mga rebolusyon sa Bikol kan panahon nin Kastila iyo na por medyo kan mayong rehiyonal na etnisidad kan nasabing banwaan na pwedeng magbugkos satuya sa sarong misyon. Daing pagkasararo, naghihiro lamang sa paagi kan sadit na konsepto kan banwaan o kaya kan barangay. Minsan sa laog kan rehiyon, dai ka man masabing Bikolano ka man, an parati bagang hapot, taga saen ka? Taga- Iriga, Taga- San Fernando, Taga-Masbate, taga-Albay, taga-Rapu-Rapu. Pwede kitang maghona na an Bikol naging temporaryong lugar sana o nagin dulagan kan ibang mga dayo na sa pag-abot kan panahon nahali naman. May pagtubod man ako na sa diskurso kan kapangyarihan lataw na nahiling an halakabang na impluwesya kan simbahan na Katoliko asin kun pano kaini binilog an bagong pag-isip kan mga tawo. Asin an imahen ni Ina sarong kolonyal na armas nganing mahimo an rehiyonal na etnisidad niyato. Sa sakuyang mga obra, haloy ko ng ginamit an mga metapora kan Ina, kan salog na biko-biko asin an mga suanoy na mito na mga nagin latak o residue na sana pag-abot kan kolonisasyon. An mga bagay na ini an sakuyang gingibong materyal sa pagsurat ko kan sakuyang mga obra. An mga latak, an mga blangkong dai kayang simbagon o ipinamutang ta na sanang kabotan nin Dios. Nin huli kaini, inaagyat ko an mga makakanupungan ko na balikan parati an nakaagi, an suanoy na pagtubod nin huli ta dakul ining kasimbagan na itatao sa presente niyatong kamugtakan. May liwanag na masirang sa mga arkibo na ini asin ipapapahayag kaini an pang’os, an bata asin an ratak na ginibo kan pirang mga podersong tawo sa padaba tang banwa. An paggamot sa daga sarong proseso na dapat yaon sa gabos na parasurat. An pagbilog nin sadiring mito hali sa mga osipon asin mga ariwaga sarong magayon na istartihiya nganing mamundag an bago asin preskong tingog sa satuya. Sa sarong diskurso, sinabi ko na bakong mapinadaba an rehiyon, an mga Bikolano sa mga disipulos nin arte arog kan pintor, iskultor, artista sa teatro, lalo na sa parasurat. An konsepto kan maarte nakagamot sa elitistang paghiling niyato sa mga artista. An maarte, kinakasuyaan, mayaman na tawo na dai mo mapakakan nin pinangat, maarte dinudulagaan. Ano an satuyang mga parasurat? Siisay an nagbabasa kan saindang mga obra, siisay an nagtatagama nganing bakalaon an saindang mga libro o peryodiko kun saen nagluwas an mga rawitdawit asin osipon, siisay an nagmamakulog sa pipirang tawong nagmamakulog sa tataramon na ini, sa tataramon na iyo an pinakahararom na kapahayagan kan satuyang kalag. Bako daw siring man kaiyan an nangyayari. An maarte imbes na maging birtud, nagin bansag. Siisay an may kagigibohan kaini? Kaipuhan balukaton an imahe kan parasurat bilang artista. Kaipuhan na makua niya an sadiring mito asin kan saiyang banwa nganing isalaysay an agi-agi, nganing bagohon an mga natudan ng dalan na naging lugar na nin korapsyon. Siya an propeta, an mga bagong Juan Bautista kan modernong panahon. Kun dai niyato mahihimo an bagong mito, dai harayong isipon na mayo man pagbabago sa papulpol niyatong pag-isip. An parasurat asin an iba pang artista iyo an mga biktima na naku’a nang isalaysay an saiyang mamundong ekperyensya asin sa ngonyan, bako na siyang biktima, kundi peligro na sa nagmawot na siya raoton. An pagiging biktima dai sana nangangahulugan nin komplikadong paglaog sa sarong eksperinsya kundi an pagsaksi sa sarong bagay asin pagpabaya sa pagtubod na mayo ng magiginibo sa bagay na ini.
An Guernica ni Pablo Picasso mas orog na kinatakotan kan diktador na si Francisco Franco kisa sa mga rebeldeng nakikilaban sa saiya. Sinasabing kaipuhan ining gwardyahan sa Museum of Modern Art sa New York asin dai pwedeng mai-uli sa Espanya sagkod na magadan si Franco. An obrang ini ni Picasso naglaladawan kun pano binomba asin pinagsuhay-suhay an hawk asin kalag kan mga taga Guernica kan 1937, kan Spanish Civil War. Alagad an kapangyarihan kan obra bakong pareho kan kapangyarihan kan militar kundi kan arte. An pwersa kaini minasup’ay sa imahinasyon asin bako sa arsinal kan mga armas. An buweltada kaini sa puso, orog na makusog kisa sa mga bombang pinasabog, pigdudukot kaini an pinakahararom na sensibilidad nin tawo, pinapagimata kita kan pangum’om na yaon sa istruktura kan kambas. An siring na obra arog kan Guernica, nagiging imortal asin nakikiolay sa gabos na panahon minsan toninong na an banwaan, nagiging daso ini sa madiklom na lagusan kan satuyang pagkabuhay. Nagiging sarong memento mori, nagiging pagiromdom, sarong liktao na nagseserbing aparador kan satuyang memorya. Sa siring na halimbawa, ipinapahiling kun pano ginigibo kan artista an mito nganing orog ining giromdomon kan tawo. Kun mahiling mo an Guernica, sinasabing matadom ini, siring sa mga matatarom na kurbada asin imahe ni Picasso. Si Picasso mismo an nagsabing an mga obra kan arte dai dapat nakakalay sa mga museums asin apartment sana, may katuyuhan ining maging rebolusyunaryo.
An Guernica sarong klase nin arte na dai nagtatao nin siram o leksyon, imbes inaagyat kaini an parahiling na mansayan an mensahe asin laogon an sentido kan mga imahen. Nin huli ta siring kaini an dalagan kan komunikasyon sa tawo asin an arte sarong behikulo, kinakaipuhan an simbag kan tawo na sa ngonyan inuulang kan cultural illiteracy na luyap sagkod sa satuyang banwaan. Sabi ni Jamake Highwater, “The failure of communication between artists and people is caused by artistic illiteracy that makes it impossible for us to “read” a significant painting or to “experience” a profound piece of music or a meaningful novel. As much as we believe in the power of data, cultural illiteracy is an impairment that mere information cannot alleviate.” (The Language of Vision)
An elitistang paghiling sa kultura nagrarayo kan boot kan banwaan sa mga artista asin parasurat. Mas tinatawan kan mga gobyerno na paorogon an mga opsyon na kun saen an tawo mas pakikinabangan bilang sarong obrero sa dakulang merkado nin globalisasyon. Dara na digdi an pag-ako kan ibang kultura, pagpaorog sa mga ini bilang mas superyor asin mas pinapakinabangan. Mahihiling ini sa silabus kan mga itinutukdo sa akademya, kun saen an arte asin siyensya dai tinatawan nin magkakanigong pundo, imbes, mas pinapakusog an kampanya na magin mga oripon asin taga-punas nin lubot sa ibang nasyon. Tinutukal kaini an tawo sa sadiring daga, asin tinatawan nin imahe nin marumarom na nasyon tanganing mas orog kaining isipon na an pagbaya asin pagpabaya an huring alternartibo nganing mag-uswag sa buhay sa luwas. An kultura saro sanang pangmayaman na bisyo asin an mga parasurat mga nilalang na kun bago egocentric, mga may suicidal tendecies asin kadakul hang-ups sa buhay. Ini an mga pirang imahe na itinatao sa satuya. Alagad dai niyato lingawan na an arte asin kultura, bagas asin panira kan buhay nin kinaban. An arte bakong produkto o tapuyas sana nin sentimitalismo, eletismo asin hedonismo. Orog ining kaipuhan, ta ini an minabugkos, minasuhay, biyaya asin maldisyon, sarong senyal nin buhay kun an gabos na aspekto kan sibilisayon natumba na, nagaba na. An arte bakong comfort zones, bako ining toreng garing kun saen pwede kitang magmansay kan mahiwas na kahadean nin ilusyon.
Gabos na tawo igwa kan kultura asin an mga ini nagraralaban sa mas mahiwas na dominasyon. Sa ralaban na ini, may nabibilog na bagong kultura asin may mga ipinapasipara na sana. An kulturang Bikol na hinihimo pa sana, nag-aatubang asin nag-aako na kan impluwensyang ini na dara kan globalisasyon. Siisay an makakabisto kan sarong gibo ni Pancho Piano, ni Alcomendas o minsan ni Amorsolo, ni Joya, ni Kiukok? Siisay sa satuya an nakaisip na an an satuyang pambansang bayani sarong nobelista alagad pira sana sa mga Filipino an nakabasa nin sarong nobelya na gibo man nin Filipino o aram na igwa man mga nobelistang Filipino arog ni F. Sionil Jose, Edith Tiempo, Amado Hernadez o an mga rawitdawit ni Rio Alma asin Cirilo Bautista? Sa Bikolanong mga parasurat, siisay daw an midbid kan satuyang mga estudyante?
Kontemporaryong Literaturang Bikol: Salugsog sa Sulog
An mga kontemporaryong parasurat sa Bikol, parehong nagmamansay, kaiba asin nagsusurat kan agi-agi kan saiyang banwaan. Sa saindang mga bagong obra, mahihilingan nin mga tingog na nagtatao nin bagong direksyon sa literatura na haloy ng pighonang gadan asin dai man pinapakinabanagan. An pagiging salugsog sa sulog an angay na metapora kun pano ilaladawan an saindang mga obra. An mga sinusurat ngonyan sa Bikol mahihilingan man nin progresibong paghiling sa mga bagay na yaon sa palibot kan parasurat. Nagiging salugsog ini nin huli ta bilang porma nin arte dai katuyuhan kaini na apihapon an likod kan mga nagbabasa o nagdadalan. Dai man muyang magpahapihap sa payo an parasurat na garo ido. Dawa minsan, may pira man na mahihiling na kaibahan nin pirang pulitiko. Sa nangyayari sa Bikol, masasabi tang mas orog na nagdadakul an parasurat sa Bikol minsan makusog an sulog na dapat sa Ingles o Tagalog lamang magsurat. Hinihiling na bakya an literatura o kan dai man limitado sana an parabasa kun dai man nin dakitaramon o translations. Dai man ini itinutukdo sa gabos na eskwelahan.
Nagtutubod ako na kun igwang sinasabi an mga parasurat sa Bikol na kaipuhan na basahon kan mga Bikolnon. May mga isyu man na kinakaipuhan na linawon arog kun anong Bikol an standard, pano an ortograpiya o ispeling. Siisay an mabasa, tano ta masurat sa Bikol asin para sa Bikol?
Digdi minalaog an radikal na desisyon nin sarong tawo. Sarong pagtubod ini an sarong parasurat bukas sa iba pang tataramon alagad mas makasupog, mas makangirhat kun sa sadiri niyang tataramon, dai niya kayang maipahayag an saiyang boot, an saiyang isip, an saiyang kalag. Oras na tanganing balukaton niyato an sadiring kultura bako bilang komodoti na pighihiling na eksotic asin kaherak man kundi bilang kalag na pwede niyatong hubaan sa tahaw kan saldang, sa atrubang kan bilog na kinaban. Radikal an paghirong ini asin mayong kita maasahan sa mga pulitiko o sa mga institusyon na poderoso asin limitado. Kinakaipuhan na an banwaan mismo an magdesisyon kun ano an gigibohon sa saiyang mga parasurat.
Sa paglaog kan bagong milenyo, mas nagin padagos-dagos an mga paghiro asin pangyayari sa literatura. Nagkaigwang workshops asin award giving body an Bikol para sa mga parasurat asin luhay-luhay naman ining nakakaagyat sa iba pang parasurat sa ibang probinsya na magmukna nin pusog asin buhay na interaksyon sa mga parasurat. May mga pagtiripon alagad makamundo na haloy an nagiging proseso. Alagad naglalaom ako na mas orog na makusog an literaturang Bikol, mas dakul an masurat sa surusadiri nindang tataramon asin ini mabilog kan mga akdang Bikol. Nangingiturogan ako nin mga akdang hali sa Buhi, dakul pa sa Rinconada, sa Partido asin sa mga dayalekto sa Sorsogon asin an Masbatenyo. May napaparong akong mga bakong libro asin iba pang grupo na matao nin bilog na suporta sa orog na pagtalubo kan literatura niyato.
Pakikinabangan niyato an sulog kan globalisasyon asin minsan an satuyang tataramon maapektuhan kaini, bukas niyatong aakoon an mga pagbabago na mapoon sa pagsalingoy sa satuyang mayaman na tradisyon arog kan mga kadunongan sa osipon asin ariwaga, mga kulibat kan tigsik, mga berso asin an mga rawitdawit na hinimo sa singsing nin kalayo asin sa mata kan bagyo.
Mga Angat asin mga Suhestiyon na Gibohon
Enot iyo an pagtukdo o pagkaigwa nin Bikol Studies (history, arts, literature, culure) bilang parte kan kurikulum. Nagtutubod ako sa akademya kan Bikol, sa mga maestro asin maestra. Marhay sindang maging katuwang sa kampanya kan literatura.
Inaangat ko man na magkaigwa kita nin komunidad nin parabasa asin mga kritiko bako sana sa mga grupo kan mga parasurat. Luhay-luhay alagad pwede ta ng punan sa paagi nin paghiling sa mga klasikong obra na dati ta nang pig-aadalan asin mga kontemporaryong akdang Bikol.
Suportahan an literary journals asin pakarhayon an pagluwas kaini bako sana para makaluwas o may masabing igwa kami kundi tukdoan, agyaton namagsurat an mga estudyante sa paagi nin paghimo nin school-based workshops asin contests na makakatabang bilang insentibo asin pagpakusog nin boot sa mga nagmamawot na magsurat.
Agyaton na magbasa an mga estudyante nin mga akdang Bikol asin hingowaon na hagadan sinda nin saindang mga komento na isusurat o ipapahayag sa Bikol. Sa paagi kaini matatawan niyato an mga estudyante minsan an mga maestro asin maestra nin mga espasyo nin pagpapahayag.
Hingowaon na magkaigwang kopya minsan an mga library nin mga materyal sa Bikol asin bako sanang mga souvenir programs asin mga term papers na pigrerecycle.
Maglaan nin tamang pundo para sa mga pag-adal sa Bikol.
Hingpwoan na magtinarabang-tabangan an iba pang porma kan arte asin maggibo nin mga programa asin aktibidades para sa kultura. Kinakaipuhan ta nin mga tawo asin insitusyon na masugal para sa kultura. Marhay na laogon niyato an populr na kultura asin gamiton ining paagi tanganing pahiwason an sakop kan literatura. Magmaan sa mga pulitiko.
Kadakul an angat sa kultura kan Bikol, kadakul pang gigibohon alagad, sarayon ta an paglaom, taison an isip, asin pahiwason ta an paghiling sa kinaban na pinasadit na kan globalisasyon na dapat bakong konsumerismo an magtadom satuya kundi an pagmakulgan an sadiring kultura, an sadiring literatura na sa ngonyan nag-aako nin bagong buhay. Kaipuhan na santigwaron an mga institusyon asin mismong an satuyang mga sadiri nganing mabalukat kita sa kaoripnan na ini.
References:
The Language of Vision: Meditations on Myth and Metaphor
By Jamake Highwater, Grove Press, New York, 1994
God’s Global Household: A Theology of Mission in the Context of Globalization
By Andrew G. Recepcion, Faculty of Missiology, Pontifical Gregorian University, Rome, 2006
Bikol and Negros History and Culture: Comparatively Speaking
Lecture of Filomeno Aguilar, nagluwas sa Gibon, Ateneo de Naga University, 2003
Hermeneutics of Power
Danilo Madrid Gerona, doctoral dissertation, University of the Philippines, 2005
ANI 32, Cultural Center of the Philippines, 2006
Kristian S. Cordero
Patara-tara
Enot, patanid na ’baad magin labi ka seryoso an diskusyon ko ngonyan na aga sa saindo. Seryoso, na kun hahapoton kamo, baka sabihon tang an orolay na ini dapat pinag-oolayan sana kan mga gurang o kan mga nagdedebate sa plaza. Mawot ko na magta’o nin magkapirang paghorop-horop mapapadapit sa Bikol asin an kultura kaini bilang marginal/eksotik/ alternatibo na siyang nagiging dahilan kun tano hinihiling ini bilang sarong komodoti kan makusog na sulog kan globalisasyon. Lilinawon ko sa saindo na an sakuyang pagiging parasurat sa Bikol an pinakadahilan kun tano ako yaon sa atubangan nindo. Saro sanang lado kan kultura an pwedeng sabihon na kabali ako asin iyan an literaturang Bikol. Alagad, dapat man niyatong maaraman na an literatura katakod man sa iba pang porma nin arte arog kan musika asin teatro asin minsan an pilosopiya asin iba pang sangay nin siyensya, an gabos na ini minasirang asin minasulnop sa inaapod tang kultura o sabihon ta ng an kalag kan satuyang banwaan. Kalag, na bako sa pagsabot kan satuyang relihiyon kundi an kalag na nagtatao nin kahulugan na hali sa satuyang pag-isip, pagmati asin paghiro bilang sarong indibidwal sa laog nin mas mahiwas na sakop—na iyo an banwaan.
Sa lekturang ini pupunan ko sa pagsalingoy sa satuyang istorya,sarong flashback, dangan isusunod ko na an iba pang tema na isinurat ko asin hinohona ko na angay na paghorop-horopan niyato gabos. Nasasabotan ko man na an isyung pag-oolayan niyato ngonyan na aldaw sarong bago asin dai pang gayo pigtatawan duon sa mga ginigibong pag-adal sa satuyang rona. Mawot ko na sa paagi nin pagtao nin kan mga obserbasyon, datos asin iba pang inpormasyon katakod sa kulturang Bikol asin globalisasyon.
Sarong Pagsalingoy
Pano nagpoon an Bikol? Kun sususugon, mahihiling na an etimolihiya kan tataramon na Bikol, hali sa salog na biko-biko. An salog na ini an nagseserbing ugat sa mayaman asin matabang daga kan Camarines Sur. Digdi man mahihiling an Nueva Caceres o an Naga na siyang sentro poon pa kaidto nin huli ta minasugpon an salog kan Naga sa mas dakulang salog kan Bikol. An salog na ini iyo an ginakanan kan mga suanoy na osipon asin nagin muhon kan mga teritoryo, an konsepto kan Iraya (harayo sa salog) asin Ilawod (harani sa salog) mga konseptong namundag sa salog. Siring sa mga enot na sibilasyon sa kinaban na nagpoon man sa salog arog kan yaon sa Mesopotamia, India asin Tsina, posible asin inaakong teorya na sa mga pampang man kan salog na ini nagpoon an mga enot na banwaan bago pa uminabot an mga conquistadores. An toninong na sulog kan mga salog na ini an nagiging pailihan kan mga tawo hali sa makusog asin dai masabotan na kapristo asin alon kan kadagatan. Ini an nagin dalan kan enot na daguso kan globalisasyon sa satuya. Kun ini an babasehan na sa salog nagpoon an mga gurang na sibilisasyon, inilulugar kaini an Naga bilang kabisera kan rehiyon na Bikol na midbid ta sa ngonyan. Alagad dai ini tulos-tulos aakoon kan iba tang tugang orog na kan syudad nin Legazpi.
Sa eskima kan kolonisayon parte sa plano kan mga conquistadores na mahimo an rehiyonal na etnisidad nin saindang mga nasasakopan. Kun hihilingon, ini an enot sa ginibong lehitimong pagbaranga na ginibo kan mga Kastila, nagtugdas sinda nin mga kabisera arog kan Vigan, kan Manila, kan Naga asin Cebu. Ini an mga naging sentro nin komersyo, edukasyon asin nin pagtubod. Bangaon dangan sakopon, ini an eskima kan kolonisasyon.
Importante na sa pag-adal kan istorya kan Bikol o kan Pilipinas, dapat na mahiling man niyato kun pano naghihiro si isip kan mga nagsakop sa satuya na pwedeng iyo man an nangyari kan pagsakop ninda sa satuya. An mga conquistadores nag-abot sa panahon na mismong an saindang konsepto nin pagiging sarong nasyon yaon pa sa makuring proseso nin ebolusyon. Naghihiro an isip ninda sa paagi kan mga rehiyonal na etnisidad na saindang pinaghalian nin huli ta an Espanya sa panahon na idto sagkod 17 siglo baranga pa man sa manlain-lain na kahadean. An mga kahadean na ini may surosadiri man na cortes asin mga leyes na pinasusunod. Mahihiling man an kaibahan kan tataramon, hitsura kan mga tawo, asin an kultura. Makusog an rehiyonalismo sa Espanya. Siring na kita igwang mga Bikolano, Ilokano, Bisaya, Kapampangan asin iba pa.
Susog ki Blumentritt sa saiyang obra manunugod sa Philippine ethnography na inuluwas kan 1886, sinabi niya na “The Bicolanos live in the southern part of the island of Luzon. In the northern part of their territory the linguistic boundary begins from the east coast of Paracale and Mambulao in the province of Camarines and in the west coast from the shores of the province of Tayabas. Although it may be said that in Tayabas only a small part of the populace speak the Bicolano language, most of the Bicolanos are found in Camarines Norte. Furthermore, the Bicolanos are found in Camarines Sur, Albay, in the island of Masbate, Ticao, Burias and in the Catanduanes island group.” Sa obra ni Blumentritt iniladawan na apwera sa mga probinsya kan Camarines Norte asin Camarines Sur na yaon sa peninsulang Bikol, an mga banwaan kan Albay, Sorsogon, Catanduanes asin Masbate, suruhay-suhay bako sana kan topograpiya kundi man kan presensya kan dagat sa palibot. Nin huli kan topograpiyang ini, masakit na mahimo an rehiyonal na etnisidad kan mga tawo alagad sa paagi kan tataramon na ginamit kan simbahan, nagin popular na paagi nin komunikasyon an parehong tataramon na an mga enot na diksyunaryo asin grammar isinurat nin mga Kastilang prayle.
Susog sa ginibong pag-adal ni Danilo Gerona, naglihis an panahon na an Bikol nagin na sanag sarong partido kan mas lalo pasaditon kan mga Kastila an pagbaranga sa mga lugar. Mas lalong naghiwas an heograpiyang nasasakopan, mas pinasadit an pagbarannga sa mga ini. Nagkaigwa nin partido de Rinconada, partido de Camarines, partido de Iraya, partido de Ibalon, partido de Lagonoy. Alagad, sa kahuri-huri, nagin saro na ining rehiyonal na grupo na kinaaayonan kan mga anom na probinsya. An rehiyonal na etnisidad na ini pwede niyatong honaon na nagpoon kan taon 1924 kan an imahen ni Nuestra Senora de Penafrancia kinorohan asin prinoklama bilang reyna asin ina kan Bicolandia kan dominanteng Katolikong simbahan sa rehiyon. Panahon ini kan mga Amerikano na mas lalong ibinusol asin pinaurog an etnisidad kan rehiyon bilang mga Bikolnon tanganing mas madaling padalaganon an bagong nasasakopan. Susog ki Filomeno Aguilar, dai man talagang etnisidad na Bikol arog baga kan mga Tagalog asin Bisaya na bago pa man mag-abot an mga Kastila saro ng magkaribal na etnikong grupo. Sabi ni Aguilar, imbes na etnikong grupo, an relasyon kan mga tawong Bikolnon nakagamot sa relasyon kaini sa heograpiya na siisay man na magpatindog nin lugar sa lugar nagiging parte na kan lugar, nagiging kaibahan na kan komunidad. Bagay na bentahe sa mga migrante nag-erok kan mga enot na panahon sa Bikol. Alagad an masakit kaini iyo na an dai pakagamot sa daga, nin huli ta istranghero pa man giraray an puso. Nin huli kaini, an nangyayari, pinapakinabangan sana an daga, inuubos an yaman, nililimas an mapapakinabangan dangan minahanap naman ibang istaran. A;agad may mga tawo man na ginibo ng harong an Bikol, nagmakulog, nagtubod sa kakayahan kan Bikol, naghihimo sa pagmukna kan bagng Bikol, ini an dapat na magdakul sa ngonyan na panahon asin bakong mga call center agents.
Sa sarong pagbisita sa Masbate kaining nakaaging duwang semana, pigtutukoy kan mga Masbatenyo an Bikol bilang an mahiwas na daga sa Sorsogon paitaas. Nagduman ngaya ako sa Bikol? Boot sabihon, nagdigdi sa Naga, o kaya man duman sa Legazpi.Mahihiling ma niyato na an tataramon sa ibang parte sa Masbate, bako ng Bikol o barayati kan Bikol kundi purong Bisaya o kun dai man Ilonggo. An mga nasa Norte man, na man harani na sa Manila, nanagalog na man. Sa nangyayaring ini, sa paglaog nin mga bagong kultura, bagong mga inpluwensya, saen kita malugar asin anong klaseng paghiling an itatao ta sa nangyayaring penomenon na ini. Mahihiling ta sa Bikol nagsasarabatan an manlain-lain na pwersa asin kultura. An nangyayaring ini sa Bikol sarong signos nin pagbabago sa satuyang paghiling o orog na pagkabuta sa dati ng madiklom niyatong agimadmad. Sa ibong na paghiling, pwede niyatong isipon na siring sa pagbilog kan nasyon, hinhimo pa sana man kan Bikol an rehiyonal na etnisidad, asin an gabos na ini parte sana kan makuring proseso na kaipuhan niyatong agihan na mapainoragan an mga pwersa nin kultura asin an matada, matibay. May magagadan, si maluluya o kaya si mga nagpasipara. Alagad may mga hahanapon pa man an tawo, hihidawon, may matutudan an dila na namit, an natok, an nilanta, an lada, may gigibohon na pahingaloan an mata, an mga bukid asin katedral, may hahanapon an talinga, may mamation an puso, idtong ogma na labi pa sa pagboya ki Ina, may kamundoan, kakulugan na gigiromdomon, may magdadanay pa man. Asin ini an dapat niyatong hanapon bilang mga Bikolnon. May mga makakamasid kan pangyayaring ini, may mga dadarahon sa sulog siring sa turog na buyod. Bilang sarong parasurat sa Bikol, may pagtubod ako na an pagkabaranga kan satuyang dila bakong ulang tanganing kita maghimo nin sarong pagmidbid sa sadiri asin banwaan na satuyang kinamumugtakan. Sa mga pwersang ini, namundag ako bilang sarong parasurat na daing duwa-duwang pig-aako na ako sarong Bikolnon, Bikolnon na parasurat.
San Francisco o Mcdo?: Imahen kan Globalisasyon sa Bikol
Sinabi ko subago na an pagiging Bikolano bakong pareho kan etnisidad kan mga Tagalog o Bisaya. Kun aakoon niyatong saro kitang social group, an pagiging Bikolano totoo sana kun kita minaluwas sa satuyang rona, iyan an okasyon na kita minasabing Bikolano/a man ako. Alagad sa satuya, inter nos, kita nagigin baranga depende sa satuyang heograpiya o lokasyon nin kinamundagan. An gawing ini, nagpapahayg nin mahiwas na barayati nin kultura mismo sa Bikol na kaipuhan pang pag-adalan asin paghorop-horopan. An linyang ini, dai pang gayo nadudumanan kan mga iskolar asin mga researchers. Arog man kaya an pagiging Filipino ta, sa luwas kan ibang Filipinas, midbid kitang mga Pinoy alagad sa lambang saro satuya, nagigin kita iba depende sa rehiyon (na mas mahiwas an sakop) na satuyang pinaghalian. Kun siring igwa pasadit na paghiro pag-abot sa etnisidad asin indibiwal na pagpapabisto o minsan sa satuyang kultura. Sa sarong artikulo ni Nick Joaquin sinabi niya na an mga enot na tawo sa Pilipinas igwa kan “heritage of smallness” kita sana sa kinaban an nagpapabakal nin tingi, sarong pisog na bawang, sarong lemonsito, sarong kamatis, pisong suka, pisong gaas. Dai naghingowa si satuyang mga apoon magtuklas nin mga bago asin mas komplikadong bagay kundi naghalat na sana kan mga abot, kan mga barte na hali sa Tsina asin iba pang kataed na banwa. An pagiging sadit na ini mahihiling sa satuyang mga nakutkot na liktao (artifacts) na harayoon na marhay sa mga porsilana kan Tsina. Mayong paglapigot sa parte kan mga ninuno na arogon o i-angat an sadiring porma nin arte. Totoo an sinabi ni Joaquin alagad bako na sa panahon niyato ngonyan. Mas nagin agresibo na an dalagan sa mga merkado asin binuksan na an mga kabisera sa mas mahiwas na kinaban dara kan teknolohiya asin siyensya. Digdi minalaog an isyu kan globalisasyon na susog sa pag-adal ni Andrew Recepcion, pinapasadit an kinaban sa sarong global village o sarong barangay. Pwede ta daw na sabihon na an “heritage of smallness”, an pagiging barangay-centered kan satuyang sosyodad, kaidto asin ngonyan, sarong amay na pag-isip o interpretasyon niyato kan nangyayaring globalisasyon?
Sa pag-adal ni Recepcion, sinambit niya na mayong malinaw na depinisyon para sa globalisasyon bilang sarong tataramon, alagad susog man saiya, bako ining sarong ulang tanganing dai niyato mation o basahon an kapahayagan kan penomenon na ini—“the phenomenon of globalization in our contemporary human history is creating a new horizon for understanding meaningfully the experience of interconnectedness that has never been experienced before. Globalization is a complex phenomenon that involves different dimension in life. It impacts on the economy, culture, politics and ideologies of societies all over the world. Defining globalization is difficult but it is possible to describe it in terms of the present human experience of a global world characterized by compression of time and space us well as by the uninterrupted flow of popular culture, information, and ideas via mass media and internet. (Recepcion)
Kun hihilingon baranga an posisyon kan mga tawo pag-abot sa globalisasyon. May nagsasabing dakulang dagok ini sa lokal na kultura lalong lalo na si mga lumbod pa siring kan Bikol. An globalisasyon na dai na maibataran minalaog na sa sarong dimensyon kan satuyang kultura na dai pa ngani nakakagamot sa sadiring banwa, dai pa lamang nakakabilog, alagad uya na an makusog na sulog kan globalisasyon? Para sa iba, lalong lalo na si may mga anti-imperialism asin communist leaning an globalisasayon sarong patibong kan imperyong sulnopan lalong lalo na kan Amerika. Alagad, may dai man uyon sa bagay na ini, an globalisasyon, bakong maraot, imbes, lalo pa kaining paoorogon asin pahihiwason an audience asin inpluwensya kan lokal na kultura siring na an mga Amerikano, nakanood na sa istratehiya asin disiplina kan mga Hapon. Pinapayaman kan globalisasyon an kanya-kanyang kultura sa paagi nin paghinaras-hirasan asin bakong dominasyon. Sa mga taong nagsapo kan kolonyalismo asin imperyalismo, bako ining madali. Bakong madaling paraon an kulog sa memorya. Kun kaya, bentahe sa mga kapitalista an mga tawong mayong memorya, an may amnesia nin huli ta inaako kaining bilang katood an dating kaiwal kaidto. Mayong Mcdonalds sa Hanoi, Vietnam nin huli ta hinihiling an Mcdonalds bilang simbolo nin dominanteng pwersa kan Amerika mantang sa Filipinas, sukulan an pagiging progresibo kan sarong banwaan, kun nakalaog na an Mcdo o kun dai man an Jollibee.
Kun aakoon niyatong lugar nin mga migrante an Bikol asin hinihimo pa sana man an satuyang rehiyonal na etnisidad, madali kitang makabali sa makusog na sulog.
Pano parati an Mcdo, pano man an nagkakan sa San Francisco. Kun hahapoton kun sain mas masiram, an simbag pareho man nakakabasog. Kun hihilingon apwera sa Class A kan satuyang sosyodad, gabos man nagkakaigwa nin pagkakataon na magkakan sa parehong lugar. May mga nagtaratarabaho sa bangko na nagkakan sa San Francisco. Gabos inaako, may kanya-kanyang patron, minsan na may sadiring kulturang hinihimo an duwang kakanan. Sa San Francisco, may libreng sabaw, sa Mcdo, gravy saka tisyu paper, aircon sa Mcdo, mayo sa San Francisco, limitado sana sa burger, chicken, french fries an pwedeng kakanon. Sa San Francisco, mamili ka kun anong putahe, karne, gulay. Mahal sa Mcdo, an kinse mo San San Francisco, full meal na. Si Sharon saka si Manny Paquiao an endorsers kan Mcdo, si Mariang Basa kan San Francisco. Sa parehong imaheng ini, nahihiling kong minaitok an globalisasyon sa Naga asin sa Bikol. Parehong nagkakaigwa nin kanya-kanyang operasyon an mga nasabing kakanan. Makusog, toninong asin hararom an sulog kaini. Pwedeng sabihon na sinusuportahan kan nangyayaring globalisasyon an mga dominanteng kultura kan Tagalog asin Ingles. Asin mayo man ining mga programa na suhay sa saindang agenda na pwedeng sabihon na pigtutulod an lokal na kultura. Kultura nin konsumerismo sana an pigtutulod kan institusyon na arog kan Mcdo asin ako bilang sarong namamanwaan, biktima kan sadiring kaluyahan kan sakuyang pagnamit, alagad, malinaw sako na bako lamang kabasugan an hinahanap kan hawak kundi an mas hararom na katikapoan nin kalag, nin lokal na kultura na nagiging marginal. Sa mahiwas na sakop kan globalisasyon, hinahalon kita kaini nin huli ta bako pang malinaw an rehiyonal na etnisidad niyato.
An nangyayari laban sa globalisasyon pwedeng susugon sa dominateng istrateheya kan sulnopan poon pa sa poon. Imperyalismo na gikan pa sa mga Romano kan gurang na panahon, na nakua man kan mga Amerikano na an kinaban gibohon na sarong komunidad sana gamit an armas asin an sadiring agenda. Dai ini rayo sa mga pesteng pag-isip arog kan rasismo, seksismo asin materyalismo na kun sain hinihiling an gabos na bagay bilang sa laog o luwas kan tukal. Sa pag-adal ni Recepcion sinambit niya an West versus the Rest, susog saiya, “ the description “the west versus the rest reflects what Samuel Huntington calls the clash of civilization which will not be “primarily ideological or primarily economic.” The dominating source of conflict will be cultural.” (God’s Global Household, p. 27) Totoong arog kaini an sistema, an ralaban. An sulnopan na pag-isip nagtutubod na an yaon sa sirangan, hababang klase nin kultura, exotic, marginal asin alternatibo na bagay na nagsagom man sa satuyang mga Filipino sa haros halawig na taon nin kolonyalismo. An eksperinsya nin kolonyalismo iyo an brutal na paagi nin sugong na globalisasyon, pagpahiwas kan heograpiyang sakop, alagad pagpasugong kan isip kan sinasakapon nganing an kapangyarihan magin sanang dominante kan nagsakop nin huli ta sa panahon na ini makatoon sa balanseng kurit, rebolusyon asin giyera an magiging resulta.
Kan binanga an kinaban sa duwa kan Santo Papa sa paagi ni sarong bull nganing matoninong an duwang kahadean nin Espanya asin Portugal, hinohona asin tinutubodan na an kinaban sarong patag na kahiwasan asin sa paagi kan paglakbay, makakahiling nin mga bagong daga na mayaman sa bulawan na sabi ngani iyo an pinakabulong kan mga Kastila sa saindang helang na naoomayan sana nin bulawan. Pinatunayan na kan siyensya na an kinaban harani sa bilog (sphere) an porma, alagad minsan sa panahon na ini duwa pa man giraray an pakabanga, an oksidental (an sulnopan) asin an oryental ( an sirangan) na may iba-iba man na klase nin kultura asin paghiling. Bilang sarong nasyon, hinihiling na an Filipinas iyo an tagpuan o an “point of convergence” kan duwang kulturang ini. Kalimitan na an yaon sa sulnopan iyo an dominanteng rehiyon. Susog ki Huntington, “the fact is that the west is now at an extraordinary peak of power in relation to other civilizations…and apart from Japan, the West faces no economic challenge. Given the status of the West, non-Western civilizations can respond in three ways or forms: (a) a course of isolation in order to insulate their societies from being corrupted by the West; (b) by band-wagoning, that is, the attempt to join the West by accepting its values and institutions; (c) take the balancing act of modernizing and not to Westernize. Sa sinabing ini ni Huntington, pinapatotoohan niya na progresibo an sulnopan asin mayo sindang mayor na angat pagabot sa konomiya, bagay na bakong totoo. Kaipuhan kan sulnopan an mga natatadang yaman kan sirangan nin huli ta ubos na o tingating na an resources kan saindang mga nasyon. Sabi ngani kaipuhan nin apat na kinaban tanganing masukdan an konsumerismo kan mga Amerikano. Sa sinabi man na mga opsyon ni Huttington malinaw na sinabi niya na to insulate their societies from being corrupted by the West. (an duon sa sakuya) Bako dawn a mas kaipuhan kan mga tawo sa oriental na lokasyon na tukdoan an oksidental kun paano pahiroon an kinaban na ini.
An sulnupan naghihingowa na bangaon an kinaban sa pagsakop, mantang an yaon sa sirangan naghahanap nin mga okasyon tanganing mapagsaro an mga suhay, mabugkos an mga na-ubad asin matipon giraray an pinida-pidasong tipak kan uniberso. An trahedya kan globalisasyon na pigbubusol kan imperyalismo, iyo na runuton an mga lokal na kultura na pighihiling na maraot asin sa gamit pa an mata kan pagtubod, gibo nin demonyo. Sa isip kan mga kapitalistang ini an globalisasyon okasyon nganing ipabakal o ipahiling an mga eksotik. An globalisasyon naggibo nin mga pag-isip na an dapat nagin na sanang mga alternatibo nin huli ta pinatubod kita kan satuyang sadiring katikapoan asin an nagsasakop bilang sarong ina o kaya Uncle Sam. Ginibohan kita kan globalisasyon nin mga pangangaipuhan na dati makukua lamang niyato sa natad. Ginibo kaining komoditi an lokal na kultura bilang sadiring lana kun saen kita ginigisa. Isipon na sa prosesong ini minsan an paggisa bakong katutubong klaseng pagluluto kundi Kastilanon.
Sa ibong na lado, may nagsasabing may karahayan man an na ginigibo an globalisasyon. Mas pinapaorog asin binubuhay daa kaini an lokal na kultura sa paagi kan pagbakal kan mga lokal na produkto na pinagsasanglian nin mga bagong gubing asin mas pinapabakal ng mahal pag-abot sa lugar na naghimo kan produksyon. Arog man kaini an dalagan kan mga transaksyon sa Filipinas, an kuryente na hali sa Tiwi, pag-abot satuya mahal ng marhay. An mga baka na pigpapataba sa Masbate nagiging Batangas Meat. An abaka na naging makusog an demand sa internasyonal na merkado paglaog kan 20 siglo nagin popular sa pangaran na Manila Hemp. Sa kasong ini, mas lalong napapakusog an marginalization kan mga rehiyonal laban sa mga kabisera na mismong ang kolonyal na pwersa an nagtagama asin nagmukna.
Binabago kan globalisasyon bako sana an distansya sa satuya kundi an relasyon kan mga banwaan sa kada saro. Mas pinapaorog kaini an dati ng makusog asin lalong pighihigop o pigpapaluya an dati ng mga napabayaan na lugar, etnisidad asin saradit na banwaan.
Sa parteng ini kaipuhan na tawan niyato nin pagpapakahulugan kun ano an kultura na sinasabing nagiging komodoti kan globalisasyon. Ano an anatomiya nin kultura?
Siring na masakit tawan depinisyon an globalisasyon, arog man kaiyan an kultura nin sarong lokal na lugar. Sabi ni Recepcion, “It is not always easy to define culture since as a concept it encompasses humanity itself, its history and network of relationships. Culture can easily be described in terms of texts and forms like literature, art, music, languages, customs, taboos, foods, rituals, national identity, clothes, artifacts and so on.” (God’s Global Household, p. 56) Sa sinabing ini ni Recepcion orog na magiging komplikado an proseso kan paghanap kan kulturang Bikol. Ngonyan na naglaog na an impluwensya kan globalisasyon sa satuya, minsa sa satuyang mga parasurat asin artista, pano niyato pakikinabangan an dara kan makusog na sulog na ini asin pano niyato mahihimo an kulturang Bikol na nagiging komodoti na kan globalisasyon. Nin huli kaini mas dapat niyatong balikan an sadiring lokalidad, buksan niyato an satuyang mga sadiri sa sa istorya, sa osipon kan satuyang mga banwaan. Bagay na ginibo na kan Heswitang si James O’Brien kan sinugo niya an saiyang mga estudyante na kolektahon an mga osipon, suanoy asin mga ariwaga sa kanya-kanyang lugar. Ini an saro kan kalugihan niyato nin huli ta kita mga tawong naratibo asin oral. Dai kita tuod na isurat an mga ini nin huli gayod ta an ponetikong ginagamit niyato sinublian sana man. Rebelyon gayod ini sa kolonayalismo na pigraot an sadiri niyatong alibata o baka maldisyon kaining rasang luhay-luhay na pinapara an sadiring memorya. Alagad dai kita pwedeng mag-erok sa pagbasol asin dai paggibo, pakinabangan na niyato an sadiring armas, an tataramon na satuyang pigbabayubuan, pigmamakulgan. Magbalyong isip kita na sa satuyang limitasyon nin tataramon, may kapangyarihan ini na ipahayag an lokal asin endemikong eksperinsya.
Sabi ni Hermnio Beltran, “The local and the marginal may yet ‘reorient’ the global in the cultural/artistic sphere by virtue not of exoticism but of their being a necessary part of the rich human heritage.” (Ani, 32, hali sa Introduksyon)
An globalisasyon sarong okasyon na pwede niyatong pakinabangan kun makikisabayan kita sa dalagan sa pag-agi bako nin pagkatal nin gamot sa satuyang daga, kundi sa lalong pagpararom kan satuyang pagsabot, pagpada sa sadiring kultura. Sa panahon na gabos nagiging “wireless”, mas orog tang kaipuhan na pararumon an gamot niyato sa banwaan. Sa mga progresibong pag-isip, tinatawan nin panibagong atensyon an lokal bilang mas mahalagang elemento sa pagbilog kan nasyonal na pagmidbid. Binabaligtad kaini an dating pagtubod, tinutumangan an pan-aabuso asin mas pinupurga an sadiri sa makasadiring mga motibo na nagtutulod sa pagratak kan sadiri, kan kapwa asin kan banwaan.
An Parasurat bilang Artista: Paggibo nin Sadiring Mito
May pagtubod ako na kun tano daing mga rebolusyon sa Bikol kan panahon nin Kastila iyo na por medyo kan mayong rehiyonal na etnisidad kan nasabing banwaan na pwedeng magbugkos satuya sa sarong misyon. Daing pagkasararo, naghihiro lamang sa paagi kan sadit na konsepto kan banwaan o kaya kan barangay. Minsan sa laog kan rehiyon, dai ka man masabing Bikolano ka man, an parati bagang hapot, taga saen ka? Taga- Iriga, Taga- San Fernando, Taga-Masbate, taga-Albay, taga-Rapu-Rapu. Pwede kitang maghona na an Bikol naging temporaryong lugar sana o nagin dulagan kan ibang mga dayo na sa pag-abot kan panahon nahali naman. May pagtubod man ako na sa diskurso kan kapangyarihan lataw na nahiling an halakabang na impluwesya kan simbahan na Katoliko asin kun pano kaini binilog an bagong pag-isip kan mga tawo. Asin an imahen ni Ina sarong kolonyal na armas nganing mahimo an rehiyonal na etnisidad niyato. Sa sakuyang mga obra, haloy ko ng ginamit an mga metapora kan Ina, kan salog na biko-biko asin an mga suanoy na mito na mga nagin latak o residue na sana pag-abot kan kolonisasyon. An mga bagay na ini an sakuyang gingibong materyal sa pagsurat ko kan sakuyang mga obra. An mga latak, an mga blangkong dai kayang simbagon o ipinamutang ta na sanang kabotan nin Dios. Nin huli kaini, inaagyat ko an mga makakanupungan ko na balikan parati an nakaagi, an suanoy na pagtubod nin huli ta dakul ining kasimbagan na itatao sa presente niyatong kamugtakan. May liwanag na masirang sa mga arkibo na ini asin ipapapahayag kaini an pang’os, an bata asin an ratak na ginibo kan pirang mga podersong tawo sa padaba tang banwa. An paggamot sa daga sarong proseso na dapat yaon sa gabos na parasurat. An pagbilog nin sadiring mito hali sa mga osipon asin mga ariwaga sarong magayon na istartihiya nganing mamundag an bago asin preskong tingog sa satuya. Sa sarong diskurso, sinabi ko na bakong mapinadaba an rehiyon, an mga Bikolano sa mga disipulos nin arte arog kan pintor, iskultor, artista sa teatro, lalo na sa parasurat. An konsepto kan maarte nakagamot sa elitistang paghiling niyato sa mga artista. An maarte, kinakasuyaan, mayaman na tawo na dai mo mapakakan nin pinangat, maarte dinudulagaan. Ano an satuyang mga parasurat? Siisay an nagbabasa kan saindang mga obra, siisay an nagtatagama nganing bakalaon an saindang mga libro o peryodiko kun saen nagluwas an mga rawitdawit asin osipon, siisay an nagmamakulog sa pipirang tawong nagmamakulog sa tataramon na ini, sa tataramon na iyo an pinakahararom na kapahayagan kan satuyang kalag. Bako daw siring man kaiyan an nangyayari. An maarte imbes na maging birtud, nagin bansag. Siisay an may kagigibohan kaini? Kaipuhan balukaton an imahe kan parasurat bilang artista. Kaipuhan na makua niya an sadiring mito asin kan saiyang banwa nganing isalaysay an agi-agi, nganing bagohon an mga natudan ng dalan na naging lugar na nin korapsyon. Siya an propeta, an mga bagong Juan Bautista kan modernong panahon. Kun dai niyato mahihimo an bagong mito, dai harayong isipon na mayo man pagbabago sa papulpol niyatong pag-isip. An parasurat asin an iba pang artista iyo an mga biktima na naku’a nang isalaysay an saiyang mamundong ekperyensya asin sa ngonyan, bako na siyang biktima, kundi peligro na sa nagmawot na siya raoton. An pagiging biktima dai sana nangangahulugan nin komplikadong paglaog sa sarong eksperinsya kundi an pagsaksi sa sarong bagay asin pagpabaya sa pagtubod na mayo ng magiginibo sa bagay na ini.
An Guernica ni Pablo Picasso mas orog na kinatakotan kan diktador na si Francisco Franco kisa sa mga rebeldeng nakikilaban sa saiya. Sinasabing kaipuhan ining gwardyahan sa Museum of Modern Art sa New York asin dai pwedeng mai-uli sa Espanya sagkod na magadan si Franco. An obrang ini ni Picasso naglaladawan kun pano binomba asin pinagsuhay-suhay an hawk asin kalag kan mga taga Guernica kan 1937, kan Spanish Civil War. Alagad an kapangyarihan kan obra bakong pareho kan kapangyarihan kan militar kundi kan arte. An pwersa kaini minasup’ay sa imahinasyon asin bako sa arsinal kan mga armas. An buweltada kaini sa puso, orog na makusog kisa sa mga bombang pinasabog, pigdudukot kaini an pinakahararom na sensibilidad nin tawo, pinapagimata kita kan pangum’om na yaon sa istruktura kan kambas. An siring na obra arog kan Guernica, nagiging imortal asin nakikiolay sa gabos na panahon minsan toninong na an banwaan, nagiging daso ini sa madiklom na lagusan kan satuyang pagkabuhay. Nagiging sarong memento mori, nagiging pagiromdom, sarong liktao na nagseserbing aparador kan satuyang memorya. Sa siring na halimbawa, ipinapahiling kun pano ginigibo kan artista an mito nganing orog ining giromdomon kan tawo. Kun mahiling mo an Guernica, sinasabing matadom ini, siring sa mga matatarom na kurbada asin imahe ni Picasso. Si Picasso mismo an nagsabing an mga obra kan arte dai dapat nakakalay sa mga museums asin apartment sana, may katuyuhan ining maging rebolusyunaryo.
An Guernica sarong klase nin arte na dai nagtatao nin siram o leksyon, imbes inaagyat kaini an parahiling na mansayan an mensahe asin laogon an sentido kan mga imahen. Nin huli ta siring kaini an dalagan kan komunikasyon sa tawo asin an arte sarong behikulo, kinakaipuhan an simbag kan tawo na sa ngonyan inuulang kan cultural illiteracy na luyap sagkod sa satuyang banwaan. Sabi ni Jamake Highwater, “The failure of communication between artists and people is caused by artistic illiteracy that makes it impossible for us to “read” a significant painting or to “experience” a profound piece of music or a meaningful novel. As much as we believe in the power of data, cultural illiteracy is an impairment that mere information cannot alleviate.” (The Language of Vision)
An elitistang paghiling sa kultura nagrarayo kan boot kan banwaan sa mga artista asin parasurat. Mas tinatawan kan mga gobyerno na paorogon an mga opsyon na kun saen an tawo mas pakikinabangan bilang sarong obrero sa dakulang merkado nin globalisasyon. Dara na digdi an pag-ako kan ibang kultura, pagpaorog sa mga ini bilang mas superyor asin mas pinapakinabangan. Mahihiling ini sa silabus kan mga itinutukdo sa akademya, kun saen an arte asin siyensya dai tinatawan nin magkakanigong pundo, imbes, mas pinapakusog an kampanya na magin mga oripon asin taga-punas nin lubot sa ibang nasyon. Tinutukal kaini an tawo sa sadiring daga, asin tinatawan nin imahe nin marumarom na nasyon tanganing mas orog kaining isipon na an pagbaya asin pagpabaya an huring alternartibo nganing mag-uswag sa buhay sa luwas. An kultura saro sanang pangmayaman na bisyo asin an mga parasurat mga nilalang na kun bago egocentric, mga may suicidal tendecies asin kadakul hang-ups sa buhay. Ini an mga pirang imahe na itinatao sa satuya. Alagad dai niyato lingawan na an arte asin kultura, bagas asin panira kan buhay nin kinaban. An arte bakong produkto o tapuyas sana nin sentimitalismo, eletismo asin hedonismo. Orog ining kaipuhan, ta ini an minabugkos, minasuhay, biyaya asin maldisyon, sarong senyal nin buhay kun an gabos na aspekto kan sibilisayon natumba na, nagaba na. An arte bakong comfort zones, bako ining toreng garing kun saen pwede kitang magmansay kan mahiwas na kahadean nin ilusyon.
Gabos na tawo igwa kan kultura asin an mga ini nagraralaban sa mas mahiwas na dominasyon. Sa ralaban na ini, may nabibilog na bagong kultura asin may mga ipinapasipara na sana. An kulturang Bikol na hinihimo pa sana, nag-aatubang asin nag-aako na kan impluwensyang ini na dara kan globalisasyon. Siisay an makakabisto kan sarong gibo ni Pancho Piano, ni Alcomendas o minsan ni Amorsolo, ni Joya, ni Kiukok? Siisay sa satuya an nakaisip na an an satuyang pambansang bayani sarong nobelista alagad pira sana sa mga Filipino an nakabasa nin sarong nobelya na gibo man nin Filipino o aram na igwa man mga nobelistang Filipino arog ni F. Sionil Jose, Edith Tiempo, Amado Hernadez o an mga rawitdawit ni Rio Alma asin Cirilo Bautista? Sa Bikolanong mga parasurat, siisay daw an midbid kan satuyang mga estudyante?
Kontemporaryong Literaturang Bikol: Salugsog sa Sulog
An mga kontemporaryong parasurat sa Bikol, parehong nagmamansay, kaiba asin nagsusurat kan agi-agi kan saiyang banwaan. Sa saindang mga bagong obra, mahihilingan nin mga tingog na nagtatao nin bagong direksyon sa literatura na haloy ng pighonang gadan asin dai man pinapakinabanagan. An pagiging salugsog sa sulog an angay na metapora kun pano ilaladawan an saindang mga obra. An mga sinusurat ngonyan sa Bikol mahihilingan man nin progresibong paghiling sa mga bagay na yaon sa palibot kan parasurat. Nagiging salugsog ini nin huli ta bilang porma nin arte dai katuyuhan kaini na apihapon an likod kan mga nagbabasa o nagdadalan. Dai man muyang magpahapihap sa payo an parasurat na garo ido. Dawa minsan, may pira man na mahihiling na kaibahan nin pirang pulitiko. Sa nangyayari sa Bikol, masasabi tang mas orog na nagdadakul an parasurat sa Bikol minsan makusog an sulog na dapat sa Ingles o Tagalog lamang magsurat. Hinihiling na bakya an literatura o kan dai man limitado sana an parabasa kun dai man nin dakitaramon o translations. Dai man ini itinutukdo sa gabos na eskwelahan.
Nagtutubod ako na kun igwang sinasabi an mga parasurat sa Bikol na kaipuhan na basahon kan mga Bikolnon. May mga isyu man na kinakaipuhan na linawon arog kun anong Bikol an standard, pano an ortograpiya o ispeling. Siisay an mabasa, tano ta masurat sa Bikol asin para sa Bikol?
Digdi minalaog an radikal na desisyon nin sarong tawo. Sarong pagtubod ini an sarong parasurat bukas sa iba pang tataramon alagad mas makasupog, mas makangirhat kun sa sadiri niyang tataramon, dai niya kayang maipahayag an saiyang boot, an saiyang isip, an saiyang kalag. Oras na tanganing balukaton niyato an sadiring kultura bako bilang komodoti na pighihiling na eksotic asin kaherak man kundi bilang kalag na pwede niyatong hubaan sa tahaw kan saldang, sa atrubang kan bilog na kinaban. Radikal an paghirong ini asin mayong kita maasahan sa mga pulitiko o sa mga institusyon na poderoso asin limitado. Kinakaipuhan na an banwaan mismo an magdesisyon kun ano an gigibohon sa saiyang mga parasurat.
Sa paglaog kan bagong milenyo, mas nagin padagos-dagos an mga paghiro asin pangyayari sa literatura. Nagkaigwang workshops asin award giving body an Bikol para sa mga parasurat asin luhay-luhay naman ining nakakaagyat sa iba pang parasurat sa ibang probinsya na magmukna nin pusog asin buhay na interaksyon sa mga parasurat. May mga pagtiripon alagad makamundo na haloy an nagiging proseso. Alagad naglalaom ako na mas orog na makusog an literaturang Bikol, mas dakul an masurat sa surusadiri nindang tataramon asin ini mabilog kan mga akdang Bikol. Nangingiturogan ako nin mga akdang hali sa Buhi, dakul pa sa Rinconada, sa Partido asin sa mga dayalekto sa Sorsogon asin an Masbatenyo. May napaparong akong mga bakong libro asin iba pang grupo na matao nin bilog na suporta sa orog na pagtalubo kan literatura niyato.
Pakikinabangan niyato an sulog kan globalisasyon asin minsan an satuyang tataramon maapektuhan kaini, bukas niyatong aakoon an mga pagbabago na mapoon sa pagsalingoy sa satuyang mayaman na tradisyon arog kan mga kadunongan sa osipon asin ariwaga, mga kulibat kan tigsik, mga berso asin an mga rawitdawit na hinimo sa singsing nin kalayo asin sa mata kan bagyo.
Mga Angat asin mga Suhestiyon na Gibohon
Enot iyo an pagtukdo o pagkaigwa nin Bikol Studies (history, arts, literature, culure) bilang parte kan kurikulum. Nagtutubod ako sa akademya kan Bikol, sa mga maestro asin maestra. Marhay sindang maging katuwang sa kampanya kan literatura.
Inaangat ko man na magkaigwa kita nin komunidad nin parabasa asin mga kritiko bako sana sa mga grupo kan mga parasurat. Luhay-luhay alagad pwede ta ng punan sa paagi nin paghiling sa mga klasikong obra na dati ta nang pig-aadalan asin mga kontemporaryong akdang Bikol.
Suportahan an literary journals asin pakarhayon an pagluwas kaini bako sana para makaluwas o may masabing igwa kami kundi tukdoan, agyaton namagsurat an mga estudyante sa paagi nin paghimo nin school-based workshops asin contests na makakatabang bilang insentibo asin pagpakusog nin boot sa mga nagmamawot na magsurat.
Agyaton na magbasa an mga estudyante nin mga akdang Bikol asin hingowaon na hagadan sinda nin saindang mga komento na isusurat o ipapahayag sa Bikol. Sa paagi kaini matatawan niyato an mga estudyante minsan an mga maestro asin maestra nin mga espasyo nin pagpapahayag.
Hingowaon na magkaigwang kopya minsan an mga library nin mga materyal sa Bikol asin bako sanang mga souvenir programs asin mga term papers na pigrerecycle.
Maglaan nin tamang pundo para sa mga pag-adal sa Bikol.
Hingpwoan na magtinarabang-tabangan an iba pang porma kan arte asin maggibo nin mga programa asin aktibidades para sa kultura. Kinakaipuhan ta nin mga tawo asin insitusyon na masugal para sa kultura. Marhay na laogon niyato an populr na kultura asin gamiton ining paagi tanganing pahiwason an sakop kan literatura. Magmaan sa mga pulitiko.
Kadakul an angat sa kultura kan Bikol, kadakul pang gigibohon alagad, sarayon ta an paglaom, taison an isip, asin pahiwason ta an paghiling sa kinaban na pinasadit na kan globalisasyon na dapat bakong konsumerismo an magtadom satuya kundi an pagmakulgan an sadiring kultura, an sadiring literatura na sa ngonyan nag-aako nin bagong buhay. Kaipuhan na santigwaron an mga institusyon asin mismong an satuyang mga sadiri nganing mabalukat kita sa kaoripnan na ini.
References:
The Language of Vision: Meditations on Myth and Metaphor
By Jamake Highwater, Grove Press, New York, 1994
God’s Global Household: A Theology of Mission in the Context of Globalization
By Andrew G. Recepcion, Faculty of Missiology, Pontifical Gregorian University, Rome, 2006
Bikol and Negros History and Culture: Comparatively Speaking
Lecture of Filomeno Aguilar, nagluwas sa Gibon, Ateneo de Naga University, 2003
Hermeneutics of Power
Danilo Madrid Gerona, doctoral dissertation, University of the Philippines, 2005
ANI 32, Cultural Center of the Philippines, 2006
Subscribe to:
Posts (Atom)