Kan nakaaging semana, pormal na binonyagan an bago kong espasyo sa Bicol Mail. Bo’ot kong gamiton an natatadang liwanag kan Smoldering Wick sa paagi kan pagsantigwar. Bilang sarong parasurat, ako nagtutubod na an saro sa dakulang katungdan kan mga arog ko iyo na an magsantigwar kan banwaan. Sa pagsantigwar nangangaran an ga perdisyon, an lado kan kaogmahan, an rarom kan kamundoan, lanit kan lugad, siram kan giram asin sa kabilogan an eksperinsya nin tawo sa saiyang kinaban. Ngonyan na semana, mawot ko na magta’o nin suru-salapid na paghorop-horop manunungod sa kapagtiosan kan satuyang banwa sa perspektibo nin sarong nagsusurat nin mga rawit-dawit asin magkapira naman na osipon. Gusto ko man na ipahiling saindo an dalagan kan literaturang Bikol sa ngonyan na panahon asin an tabang kan literatura sa pagbuhay asin pagbilog nin bagong kultura na iyo an kasimbagan niyato sa kapagtiosan kan satuyang mga kalag bilang mga Bikolnon. Bo’ot ko man na iheras saindo an sa paghiling ko an kaipuhan na gampanan kan satuyang mga parasurat (creative writers) sa banwaan na satuyang kinamumugtakan.
Sa pagpoon kan dekada noventa, luhay-luhay an pagbutwa kan mga bagong tingog sa literaturang Bikol. Manlain-lain na tema an saindang ipinapahayag manunungod sa pagbuhay-buhay, pag-uugali, mga eksperinsya, personal man ini o imbuwelto an kadaklan. Dai mawawara digdi an mga tema manungod sa relihiyon, pulitika, libog, mga sensitibong tema nin sekswalidad, pagkamoot asin iba pa. An mga para-surat na ini may kakayahan na magsurat sa Ingles siring man sa Filipino. Nagpoon an iba sa saindang mga school publications, nanggana sa mga local na kompetisyon, nakadayon sa prestiyosong mga national workshops arog kan UP, Ateneo de Manila, Silimman, Iligan asin Iyas sa Bacolod, asin padagos pa man an pagluwas kan saindang mga obra sa mga lokal asin nasyonal na magasin, internet, literary folios, libro asin iba pang Media. Nagigin sarong avenue naman para sa mga parasurat an poetry reading (pagbasa kan saindang mga obra) sa mga manlain-lain na okasyon. Regular man an miting kan mga nagsusurat sa Bikol asin siring sa mga nagkaerenot samuya, an grupong ini inaapod na Kabulig-
Bikol. May mga aktibong miyembro sa manlalain na lugar kan Bikol asin sa iba pang parte kan kinaban. Arog baga ni Merlinda Bobis na nasa Australia asin Luis Cabalquinto na nasa New York. May mga estudyante, paratukdo, empleyado kan gobyerno, miyembro nin mga Non-government agencies, may mga tambay asin nagtitinda na sana gayod nin Tocino, longganisa asin Natasha products. Sa siring na mga pagbuhay-buhay, may mga ordinaryong tawo digdi sa probinsya na nagmamakulog asin nagtutulod na mapatalubo an literaturang Bikol.
Sa sakuyang obserbasyon, bakong mapinadangat an probinsya sa mga creative writers. Dai pa akong nabaretaan na nagsusuporta an lokal na gobyerno nin sarong programa bukas para sa satuyang mga para-surat. Ano an bo’ot kong sabihon? Sa sakuyang paghiling, maluya o kulang sa suporta an mga tawo pag-abot sa mga bagay na ini. Dai kita gayong- nagririparo sa satuyang mga sadiring parasurat. Dara siguro pa ini marahil kan koloniyalismo tang pag-isip na an lenggwaheng Bikol bakong angay na gamiton sa pagsurat nin rawit-dawit, makalawing basahon an mga osipon. Baduy an mag-Bikol. Kun binibisto man an orag kan sarong para-surat dapat nabisto muna siya sa ibang lugar, luwas sa Bikol, bago siya tawan nin onra kan probinsya. Kun kaya minsan sa mga parasurat niyato nangyayari an penomenon kan diaspora. Minahale sa saiyang sadiring banwa asin nagigin estranghero sa hararayong mga lugar. An pinakaharaning alternatibo man sa ibang parasurat iyo an Manila. Dakul sa mga maoorag na parasurat ngonyan sa Manila an hale sa Bikol, tubong Bikol, may gamut sa Bikol. Nanggana na sinda sa Palanca, naglagda nin magkapirang libro asin regular na nagluluwas an saindang mga obra sa mga babasahon, antolohiya asin iba pa.
Mantang kita digdi sa probinsya, kabilugan sana kan bulan kun makahiling nin mga bagong libro. Tolo sa sarong taon, dakul na iyan. Gusto kong hilingon an bagay na ini sa kakulangan nin mga bookstores sa satuya. Pira sana an lugar na pwedi niyatong bakalan o sublian nin libro. An mga presenteng libro man sa ngonyan na pwedi niyatong mabasa puros nakasurat sa tataramon na Ingles. Dakul pa an kakanan sa Naga kumpara sa mga bookstores. Dagul pa man giraray an nakapila sa Mcdo kaysa sa pirang tawo na mahiling mong naguukay-ukay sa booksale sa Robertson, sa LCC asin sa Bookshop. Kun igwa man pating binabasa an mga tawo, bako ining sa Bikol o manunungod sa Bikol. An pinakahuring librong nagluwas iyo an Balalong ni Fr. Philip Bersabe kan Holy Rosary Minor Seminary, ini katiripunan nin mga ariwaga (Bikol proverbs). Bihirang-bihira an mga proyektong arog kaini.
Mahalaga para sa satuya bilang mga Bikolnon an giraray na pagpadaba sa tataramon kan satuyang ugom na dila. Kun mayong mamakulog sa tataramon na ini. Siisay pa? Nagiromdoman ko an sarong anecdote sa theater. Igwa daang sarong theater major sa sarong Unibersidad sa Manila an nagtaram sa professor na garo dai angay sa entablado na gamiton an Tagalog. Napamudong an gurang na maestro asin sinabihan an estudyante: Putang Ina mo! Nabigla an estudyante sa sinabi kan professor asin luminawas ini sa klasrum. Pagluwas kan garo na magkahiribing estudyante, nagsabi an professor sa sarkastikong tingog, Tingnan nyo, Hindi ba powerful ang Tagalog?
Sa kaso niyato kuntento na kita na madangog ta an lenggwahe sa kalye, sa irinuman sa kanto asin sa laog kan simbahan. Kun kaya dai ta matatalikdan an katotoohan na sa ngonyan, simbahan pa an giraray an nangangawat sa ilang kan mga publikasyon na ilinuluwas. Alagad limitado an sana an kakayahan asin poder kan simbahan na magpaluwas. Apwera kan mga nobena, regular an pagluwas nin Misal na Bikol asin iba pang babasahon mapapadapit sa ispiritwalidad. Sa kasong ini, garo napapatunayan si sinabi kan kritiko asin iskolar na si Paz Verdades Santos na an Bikol yaon pa sa medieval period.
Kadaklan man sa mga alternatibong pagpapatalubo kan mga nagsusurat pinapadrinohan nin mga pribadong pamilya arog kan mga Arejola, asin bilang-lang-sa-murong may pagmakulog sa pagsurat. Daing suporta an gobyerno. Siring sa mga tawong-lipod, luhay-luhay na nawawara sa mapa, sa satuyang mga memorya an kahalagahan kan pagsurat, an kahalagan kan saindang mga obra. Dugang pa kaini an marahil na pagkasugong nin isip sa parte kan satuyang mga lideres. Hinohona ninda na an parasurat, mayo man nin ibang mahalagang katungdan kundi an magsurat kan saindang mga diskurso, paburakon an saindang mga alang na dila nin mga tataramon na minsan sinda dai man maintindihan. Dakul an mga angat na inaatubang kan satuyang mga parasurat. Kun pag-oolayan an kultura, daing gayong nanambitan an literatura na sabi kan mga Pranses iyo an pinaka’orog kahalangkaw na arte.
Sa satuya an kultura katakud parati kan turismo. Kun dai yan pagkwakwartahan o kun dai yan makakatabang sa political career, dai yan tatawan nin panahon kan mga nakatukaw sa pwesto. Kuntento kita na saboton an kultura bilang mga festivals, beauty pageants, street parade, pag-abot kan mga artistang hale sa Manila. Iyo ini an kultura. Iyo ini an prueba na an gobyerno nagsusuporta sa kultura. Kaya hilingon man niyato, gabos na sanang banwaan sa Camarines Sur, igwa nin festivals, kun ano-ano na sana pati an magkairisipan, poon sa natong sagkod sa malasugi. An lohikang nagdadalagan iyo na kun buhay an turismo, buhay an kultura. Nakapapogi pa si Gob, nakapacute pa si Mayor.
Hilingon man niyato pagkatapos kan mga selebrasyon na ini. Ano daw an naitabang kaini sa pagpatalubo kan pagkatawo kan mga namamanwaan? Naitulod daw kaini an mga marhay na pag-uugaling Bikolnon, an pagkasararo kan lambang saro satuya? O garo sana kita nagbutas, nagpalayog nin kwitis asin durungan kitang masabi Woooooow Bicol! asin pagkatapos masurahayan na kita, na dai man lang nahiro an satuyang puso. Dai man lang natunlag an satuyang mga kalag. Yaon pa garo kita sa pagtubod na an mga selebrasyon niyato hinihimo tanganing lingwan an satuyang mga pagsakit sa laog nin pirang aldaw dangan pagkatapos mayo na. Ogma na kita sa mga bagay na ini. Ikinakaogma ta na ini.
Gusto kong isipon na saro sa satuyang kakulangan iyo an sarong collective experience na magpapararom kan kahulugan kan satuyang mga selebrasyon. Sarong eksperinsya nin tunay na kapagtiosan, nin kapagtikapoan, na mayo na kitang ibang mahihiling na yaman kundi an kada saro satuya. Madaling maging amigo an sarong Bikolano, matin’o sa kapwa, mabinarkada. Alagad, tama an sinabi kan makatang si Pete Lacaba: Marami tayong pinag-uusapan ngunit walang tayong napag-uusapan. Hindi natin pinag-uusapan ang mga bagay na nanunuot sa kalansay.
Arog kan Negros, malinaw sainda an kahulugahan kan Masskara Festival, an okasyon na ini sarong pampagiromdom kan sunod-sunod na mga trahedya na inatubang kan mga taga-Bacolod asin kan bilog na probinsya kan Negros sa paglaog kan dekada otsenta. An pagbagsak kan ekonomiya sa asukar, an pagkalubog kan barkong MV Don Juan na kadakul na mga Negrense an binawian nin buhay, an naglalang problema sa paz y orden asin an mga retrato kan mga maniriwang asin gurutom na aki kan Negros na luminuyap sa mga babasahon sa laog asin luwas kan nasyon. Sa tahaw kan makuring pagtios na ini, kawaran nin paglaom, nagsup’ay an sarong burabod nin kusog nin bo’ot na makatalingkas sa kumunoy na idto, sa siring na sitwayon an maskara namundag bakong tanganing tahuban an kapagtiosan kundi pakusugon an boot kan tawo na atubangon an katotoohan. An maskara an nagbuhay sa naghihingagdan na kalag kan banwaan.
Dai ko sinasabi na lain an mga nasabing selebrasyon sa satuyang probinsya, alagad kun an mga selebrasyon na ini paagi tanganing itulod an mga pansadiring interes sana man, daing saysay an satuyang mga okasyon na siring. Kun an mga selebrasyon na ini nagigin dahilan nin satuyang pagka-oripon sa tradisyon, oras na gayod tanganing hilingon asin ripasohon niyato an satuyang gawe, pilosopiya asin kostumbre. Oras na tanganing santigwaron an banwaan.
