BULAN NI BALAGTAS

Second Year hayskul ako kan enot kong mabasa an Florante at Laura ta nasa required readings ini arog kan Noli pag-third year asin man an Fili pag-fourth year. An Ibong Adarna bago ginibo ni Jolina, pigpabasa samuya kan na sa first year ako. Natatandaan ko na dai akong gayong naogma o nakasabot sa pagbasa kan Florante at Laura, nin huli ta dai man ini itinukdo samuya bilang sarong tekstong pampanitikan, kundi bilang istorya kun sain mamakanuod kami nin retorika asin bararila kan Tagalog na dai ko maintindihan kun sa panahon nin Balagtas o sa panahon kan nag-salin kan nasabing edisyon na ginamit mi sa klasrum asin kan panahon na idto. May iba-iba kaming pigbabasasang translations. Siguro mga sampulong Florante at Laura, an iba ngani samuya si komiks edisyon pa. Dai man ini pigriparo o pighiling kan samuyang paratukdo ta ‘baad kaya pareho-pareho naman sana an banghay asin an magiging dalagan kan istorya. Basta dapat dai makakan si Florante kan masisibang leyon asin bako si Laura asin Aladin an magkadagusan.

Bako pa man ako mag-abot sa pagbasa ki Balagtas na kaidto ribong kami kun Balagtas o Baltazar, pigtukdo naman siya sa elementarya bilang an Dante kan Filipinas, bilang pinakamaorag na parasurat kan saiyang panahon. Saro sa mga bayani na dai ginadan sa Bagumbayan asin an payo igwang dahon nin laurel asin nasa bintig kaidto na dyes sentabos. Aram ko ini ta digdi ako tinukdoan kan sakuyang ama na mag-adal nin kasaysayan, sa paagi nin pagtuom kan mga tawo sa sintabo. Pamuso si Balagtas sa mga linya na nagpapahayag mapapadapit sa pagkamoot. Sa mas pigtutubodan na pagbasa sa saiyang sinurat, an kahadean kan Albanya ibinaing man sa estado kan Filipinas kan saiyang panahon. Nagin man siyang muhon kan sarong tradisyon nin panulaan sa satuyang nasyon sa paagi kan pagsurat asin pagbasa kan mga rawitdawit na ini. Sa ngonyan kadaklan satuya nasa panahon pa man giraray ni Balagtas kun hinihiling an dapat na pagsurat asin pagbasa nin rawitdawit. May sadiri ining kumpas asin pagtaram kan mga linya na bako naman arog kaiyan an pagtaram niyato. Sa sarong libro ni Virgilio Almario pigtukar niya an istorya asin kaibahan kan Balagtasismo asin Modernismo sa panulaan kan Filipinas. Mantang nagtutubod akong dai ta kaipuhan na lingawan si Balagtas, siring na dai man kaipuhan lingawan si Dante minsan an kadaklan satuya dai naman nagtutubod sa kamurawayan o gagamban, langit, impyerno o purgatoryo, kaipuhan na itukdo sa mas bago asin mas ‘malikhain’ na paagi si Balagtas. Kaipuhan na siya balukaton sa kasaysayan na ginibo na sana siyang malipot na imahe nin mga parasurat rawitdawit.

Sinasabi na kita daa sarong nasyon nin mga pararawitdawit, mas dakul kitang poets kisa sa nobelista o parasurat-osipon. Siguro nin huli ta halipot sana an rawitdawit, alagad nin huli sa kahaliputan na ini man gayod, halipot man buhay asin interes na itinatao niyato sa pagsurat nin rawitdawit, sa pag-adal kaini asin sa kun paano kaini tinatawan nin kapahayagan an satuyang mga buhay. Nagsusurat kita alagad dai kita nagbabasa, sarado kita sa tradisyon asin rawitdawit kan ibang nasyon o kan ibang rehiyon. Dai nababakal na gayo an mga libro kan mga rawitdawit kun baga man hahagadon sana ini. Maray pa an baduya saka fishball pigbabakal. Alagad, dai magagadan an tradisyon nin pagrarawitdawit dawa pa ini malugi sa merkado, dawa pa lingawan na ini kan banwaan asin mabua o magpakaburat na sana an mga makata. Ibabalik giraray kita sa panahon kan mga berso, sa panahon na kakaipuhan ta an tataramon asin kun paano niyato ipapahayag an mga yaon sa satuyang buot asin isip bilang mga tawo sa kinaban. Siring ki Balagtas na sa panahon na dominante an Kastila asin an Latin bilang mga pinakapoderosong tataramon, pinili niyang magsurat sa tataramon kan mga sinakop, kan saiyang tataramon na Tagalog. Kun kaya sa bagay na ini, importanteng muhon si Balagtas sa kasaysayan kan panitikan sa banwaan na ini, kaipuhan na siya giraray na pag-adalan asin basahon. Sarong magayon na proyekto iyo na matawan siya nin tultol na dakitaramon (translations) minsan sa anuman na Bikol asin mabalukat sa parehong kasaysayan na pigtutukdo siya bilang sarong anino, bilang harayoon na bitoon na pinapagal kita sa pagtingag.

An bulan nin Abril, Bulan ni Balagtas sa Filipinas asin ini man Bulan kan mga Para-rawitdawit. Dai ining gayong pigtatawan pa nin rarom asin kolor. Sa Bulacan asin sa Manila, igwang mga selebrasyon sa pagiromdom ki Balagtas, siring man sa iba pang parte kan kinaban, na piggigiromdom an Abril bilang Month of Poetry and Poets, ini man an bulan na namundag san Ingleserong si Shakespeare na siring ki Balagtas nagsurat sa Ingles sa panahon na an dominante iyo an tataramon kan Iglesya. Sa mga pararawitdawit, mga parabinwit nin berso, sa mga biko-bikong salog kan satuyang rehiyon, yaon an sakuyang pagtagay asin pakidumamay.