PAMITUON

Haloy nang nagtitingkalag an tawo sa kalangitan. Nangangalagkalag. May pagtubod na digdi mina-erok an mga diyos asin an mga kalag na saiyang pinili. Sa langit mahihiling niyato an mga bitoon na dai ta mabibilang buda dai ta madudumanan. Harayoon alagad garo haranihon, diyan alagad yaon duman. ‘Baad haloy na ining gadan o ‘baad ini na an mga gadan, nagigin mga bitoon, naghihiling sa satuya, nataong giya sa mga parasira sa saindang pagpuli o kun an dagat, magindarang piglalagalag an saindang mga kinatudan na ruta, an mga tinuom na mga alon.

Pamituon an apod sa astrolohiya kan satuyang mga apoon. An mga bitoon, mga muhon na pighihiling tanganing masabotan an buhay sa kinaban, an nagbabagong panahon. An mga bitoon may pormasyon na kaidto pigtuom mi, mga konstelasyon na garo baga an mito asin siyensya, saro sana. Dai pang gayong pagbanga kun ano an totoo o an posibilidad. Sagkod na mag-abot an estado nin pag-adal na kaipuhan na maabot an lohika kan rason, kan pag-isip. Dai na angay na isipon na an siyensya kagubay kan mga mito. Kaipuhan na tandaan na an saro, saro, an duwa, duwa, asin dai na tugot an mahika nin pag-isip. Niribayan an mahika kan poderosong matematika. Arog man gayod kaini nagadan an pamituon kan satuyang mga apoon, kan nag-abot na an mga parasakop dara an bago nindang kinaban. Iyo, sinakop ninda an satuyang mga kadagaan alagad dinara man ninda an saindang kinaban sa satuya. Ini an mas hararom na klase nin pagsakop. Dai sana sinda (an mga parasakop) naghahanap nin iba pang kadagaan sa kinaban. Kundi dinadara man ninda an saindang mga kinaban sa bagong sinasakop. An mga bitoon na dating binabasa, natipon na sa korona kan birhen, doseng bitoon, doseng tribo kan Israel, sarong atado nin mga disipulos.

Alagad nakaabot pa man giraray an pagtubod sa mga bitoon nakaabot pa ini sa panahon kan sakuyang pagkainaki. May kawat kaidto, o pigtutubodan na pagdebosyon sa mga bitoon. Siyam na banggi nin pagbados nin pangiturogan. Siyam na banggi nin pagbilang nin siyam na bitoon asin sa ikasiyam na banggi mapapangiturogan mo an saimong magigin ilusyon. Nobena. An pamituon nasalakan nin Kristiyanong pagpapakahulugan. An pagbados nagin balaog na nin diyos. Ay! An turos kan satuyang imahinasyon lagbas sagkod langit. An turos kan imahinasyon kan tawo, gamgam o anghel o aswang na minalayog sa kahiwasan kaibahan an mga shooting stars, mga batong pigtapok sa bubon kan kalangitan asin naghahalat kan mga paladan na masabi kan saindang mga kahagadan.

An sining asin kultura kan gabos na panahon dai mawawaran nin mga bitoon. Pinapahiro kita kan mga bitoon na naghilig gikan sa kalangitan. An mga personahe sa pulitika asin pelikula may ilusyon na sinda mga bitoon. Na an kongreso asin telon sarong entablado nin pagpapasali. Dai kita sinusuhayan kan mga bitoon sagkod ngonyan na dai ta naman sinda gayong nahihiling nin huli sa mga ati na tinapok niyato sa kalangitan.

An mga bitoon an padagos na pigrorokyaw niyatong pinakahalangkaw na ambisyon na pwedeng aboton. Sinusukol niyato an rayo kan gabos sa liwanag kan mga bitoon, sa hangos kan mga bitoon asin papatunayan ini kan siyensya. An mga bitoon na ini na pigtutubodan na mga aki kan saldang asin bulan, an pulseras na napatod, siring sa sarong mito. An mga bungang dai matutukdol!

An mga bitoon na ini na kun minahiro igwang rimalasong nangyayari sa kinaban. Kun nagagadan an mga bitoon, may paghirong nangyayari sa kinaban, gurano man ini karayo asin dai na ngani kayang manitoon kan satuyang mga laman. An mga tataramon na disaster asin an influenza konektado sa pagtubod sa mga bitoon. An paghiro kan mga astral bodies minaimpluwensya sa satuya. Asin ini man an kahulugan kun tano sa aldaw kan Kapaskuhan, may sarong bitoon (tala, kometa talaga an nahiling kan mga mago asin pastores) kitang inalaag sa satuyang mga krimas tree, kun tano ta igwa kitang mga pigpapapalaad na bombilya na manlain-lain an kolor, kun tano ta igwa kitang mga parol, asin siring sa mga parasira asin sa mga mago, sa mga pastor asin mga hade, an mga bitoon, simbolo pa man giraray kan paghanap nin direksyon, kitang mga saditon na elemento sa nagdadakulang uniberso, asin nin huli ta an pagtingkalag sa sainda, sarong pagsabot kan satuyang natura, na kita gabos naghahanap kan sabasaban sa madiklom asin halabaon na banggi nin tiglipot, bago matapos an bulan na Disyembre. Sa sarong rawitdawit ni Eduardo Calasanz, sinabi niya na marigsok an mga bitoon sa mga sawi sa pagkamoot, daing pakiaram sa satuyang kamundoan, kakulugan boot, alagad, mamoot asin mamoot pa man giraray tanganing may gibohon an mga bitoon. Maogmang Kapaskuhan!

MAYON

An kagayonan kan Mayon yaon sa saiyang makangirhat na pagkayaon. Dai na kita susuhayan kan saiyang lindong na pano nin gayon asin ngirhat. An katoninongan asin karibarawan na saiyang dinadara iyo an minapaitok sa satuyang kinaban, orog na idtong nabubuhay sa saiyang dapan, sa saiyang palibot. An mga pagtuga kan bulkan, bako nang bago sa satuya. An historya kan Kabikolan bakong kumpleto kun dai an saiyang mga pagtuga. Pagtuga na iyo man an tataramon niyato sa katotoohan. Ta satuya, kaipuhan na ituga an katotoohan, dai ini sinasaray, ta kun ini sana sa sasarayon sa laog kan bulkan, maluwas na maluwas ini giraray sa mas makatakot asin makagirabong rimalaso. Mas dakul an makukulugan ta arog kaiyan an katotoohan, makulog, alagad sa kadaklan na beses nakakatao nin omay, arog kan abo na sa paglihis kan panahon, napapakinabangan man kan daga, kan mga tawo. An gapo na nagraot kan satuyang mga harong, iyo man an gapo na gagamiton sa pagtugdok kaini. Arog kaiyan an buhay kan tawo. Arog kaini mabuhay sa alanganin na kinaban.

Sa kada pagbisita sa Albay o sa kada pag-abot ko sa Bikol, an tuktok kan Mayon an sarong pamilyar na eksena na hinahanap. Minsan sa sakuyang pagrayo o pagduman baga ngaya sa Masbate, an saiyang tuktok an hinahanap kan sakuyang mga mata. An bulkan kan Bikol, na orog na minasugpon sa imahe kan satuyang pagiging mahiligon sa lada asin an sekswal na pagpapakahulugan sa oragon. An katakod kan mga bagyo niyato, an bulkan na ini, kaibahan an Bulusan, Isarog, Asog, asin iba pang mga bukid na ginibong pailihan kan mga nagtukad.

Kan aki pa ako, sinasabi na an mga kutohon dinadara sa tuktok kan Mayon, diyan sinusulo. Patakot kan mga gurang kaidto tanganing dai magparabalad asin magparabarag-barag. Nag-uugbon an kuto sa irarom kan saldang. Madakul ining lalo sa laog kan bulkan ta sa bulkan mismo sinda mina-erok, duman an saindang altar kun sain idinudusay an mga aking saindang kinua. Kaya ngirhat an enot na nag-abot sakuya bago pa man mahiling ko an kagabsan kan bulkan o bago pa man ako darahon kan sakuyang apoon na babayi tanganing magpamibi sa Joroan, sa Tiwi, asin mahiling kun pano an gabos na inaagihan kan bus, garo nag-iitok sa bulkan. Abaang gayon ta sa pagbiyahe mo sa Albay, sa gabos na direksyon, mahihiling mo an Mayon, an toninong na bulkan na pigsasapugay kan mga panganoron, na sigun sa pigtukdo sa samuya sa eskwelahan, an saiyang mamomoton na esposo, si Ulap, an estrangherong nagadan sa ralaban ninda ni Pagtuga. Arog kaini luhay-luhay na nahaman an Mayon sa sakuyang imahinasyon na orog pang papagyamanon kan mga rawitdawit asin osipon kun sain mahihiling an bulkan na ini.

Kun kaya sa sarong tula ni Merlinda Bobis, binuhay niya giraray an daragang nagadan, an pig-agawan kan duwang lalaki. Ki Bobis, mabubuhay giraray an bulkan asin dai na na siya magigin bulkan, dai na siya magagadan. Sa mga linyang ini, mahihiling kun pano binubuhay an mga mito asin tinatawan nin panibagong paghiling o pagpapahiling tanganing maipahiling an muyang ipasabot kan rawitdawit asin malinaw an pangapodan ni Bobis na gamiton an mito kan Mayon, an simbolismo kan bulkan tanganing saboton an kamugtakan niyato sa kinaban. Basahon asin hilingon an pagkabuhay sigun sa kun pano niyato nahihiling an mga buhay na ini sa atubangan kan toninong o nagkakarabang Mayon.
Merlinda Bobis

Apwera ki Bobis, may mga rawitdawit man na sinurat an mga taga-Albay na si Rafael Banzuela asin Jun Belgica, sinda Marne Kilates, Gode Calleja asin Jimple Borlagdan. Igwang nagluwas sa Burak, na magkapirang concrete poetry na nasa porma kan Mayon na sinurat ni Rose Alibin. Si Adrian Remodo sa saro niyang rawitdawit na may titulong Mayon na maluwas sa koleksyon an Ini An Sakuyang Hawak, ibinaing an Mayon sa sarong kataed sa pagturog na naghuhukragong, asin andam na sa senswal na pagsabog nin lada asin guta. Kinarawan ni Remodo an imahe kan Mayon sa saiyang rawitdawit sa tonong duraton.

An mga osipon man ni Abdon Balde Jr., sa premyado niyang kolekesyon Mayong, na may takop nin Mayon na nagtutuga na dinesenyo ni Dan Pinto, mababasa an mga kusong na osipon na dai ka papanultolon nin huli sa mahirong imahinasyon nin Balde, kun sain tinawan niya man nin panibagong pagsasabuhay an mga mitikal na karakter, kun pano an buhay kan tawo gari nag-iitok sana man sa sarong kapaladan, gurano man karayo an panahon kun sain asin nuarin kita nabuhay. Ta tama gayod na isipon, na mantang kita nakalunad sa sarong sakayan o nagmumukoy-mukoy sa natad, anong bulkan man nanggad ining yaon sa satuya, na padagos pa man na yaon diyan, na sa kahaloyan nang panahon, yaon sana ini digdi, daing pagmidbid kun siisay an mga tawong namundag, nag-aragi, nagadan sa saiyang dapan. Ta arog ini kaini, daing pakimano, mantang kitang mga tawo nagsusurat nin rawitdawit buda osipon, natagay-tagay sa palibot asin natigsik, naarado asin nasira, nalaog sa opisina, napadagos sa buhay, sa lindong kan buhay na bulkan kan gabos na panahon. Anong mata an andam sa pagsaksi kan gayon asin ngirhat na ini na an apod Mayon?

AN BUWITRE- Franz Kafka

Artwork by Craig Houghton

An osipon na ini tinawan ko ni dakitaramon gikan sa Ingles kaining bersyon na makukua sa The Complete Stories of Franz Kafka Edited by Nahum N. Glatzer asin pinublikar kan Vintage Publications kan 1999. An Ingles na bersyon tinawan nin buhay gikan sa orihinal na Aleman ninda Tania buda James Stern.

May sarong buwitre na nagpuon ng kakanon an sakuyang mga bitis. Naraot na kan matatarom kaining tuka an sakuyang sul’ot na sapatos asin medyas na pigkuday-kuday na kaini. Ngonyan an bitis ko naman an pigtitira kaini. Uru-utro kaining pigkakan an laman sa sakuyang bitis, daing kapagalan na naglalayog paitok sa sakuya dangan pagtugpa, mapuon na naman sa saiyang pag-atake. Kan may sarong lalaki an nag-agi asin nahiling ako. Pigriparo niya an kamugtakan ko, dangan aban-aban naghapot na kun tano ta nagpapasakit ako sa buwitre. “Dai ko kayang lumaban,” an sabi ko. “Kan nag-abot ini asin nagpuon na ako atakihon, pigtunlag ko ini, pigtil’ok pa ngani, alagad an makukusog an mga hayop na ini. Asin kan mapuon na kuta kaining kakanon an sakuyang pandok, naisip ko na itangro na ngona an sakuyang bitis. Kaya uyan, garo na man nanggad mauubos na.

“Kalokohan na pigtutugotan mo an sadiri mong magsakit sa arog kaining luhay-luhay na pagtios!” sambit kan lalaki. “Saro sanang tama kaiyan nin badil asin matitigbak na iyang mga hayop na iyan.” “Talaga?” Hapot ko. “Asin gigibohon mo an pagbadil?” “Ikakaogma ko an pagtabang,” sabi kan lalaki. “Alagad kaipuhan ko munang magduman sa harong asin kuahon an badil. Makakahalat ka pa daw minsan kabangang oras?” Tibaad, an sabi ko mantang pigpipirit kong tumindog minsan labi-labi na an kulog. Dangan may pagtugot kong tinaram: “Gibohon mo man giraray tabi an pagtabang.” “Maray. Dai na akong magparahaloy, mabalik ako tulos sa madaling panahon,” paaram kan lalaki.

Sa pag-orolay mi palan na ini, toninong kaming pigdangog kan buwitre. Pighihiling na palan kami kaning duwa nin matarom. Asin ngonyan naglaog sa loba ko, na nasabotan kaming duwang tao sa samuyang orolay kan paslong hayop; kaya naglayog ini paitaas, buminuwelo dangan buminwelta na arog kan garod na initsa asin tinuka kaini an sakuyang nguso, asin duman siya nagpuon na kakanon an sakuyang pandok. Alagad igwang kaginhawan akong namati, kan garo nagpuon nang malamos an buwitre sa nagbubulos kong dugo na nagdadalihig sa gabos na kairuruman, nilalantupan an gabos na pampang.