at 26.

photo by karola klier.

elehiya

SARONG PAG-GIROMDOM
Para ki Josefina S. Nuñez

Igwang sarong Latino Amerikanong parasurat na nagsabi na an pinakamasakit na kagadanan iyo an enot na banggi. Duwang lado nin karanasan an nahihiling ko digdi: an primerong banggi kan mga binayaan o nagadanan asin panduwa an enot man na banggi kan nagadan duman sa estado o kamugtakan harayo sa harong, harayoon sa kinaban.

Kan nakaaging semana, nagadan an sakuyang tiyaon na si Josefina Nuñez o si Auntie Pining. Kaibahan ko an babaying ini sa kadakul na kabtang kann sakuyang buhay. Panduwang ina, enot sa mga katuod ko asin kaiba-iba sa mag okasyon, mapasimbahan man, sa mag cultural events, o minsan ngani sa pagpahayay-aya sa Lolo’s Bar, sa Bichara asin minsan sa CWC. Kayang guyod-guyudon sabi ngani. Pagkatapos kan pirang aldaw na pakikipaglaban (tibaad), dagos nang nautsan an sakuyang Auntie Pining asin sagkod ngonyan dai pa natatapos ining sakuyang enot na banggi. Kulang ngani an espasyong ini tanganing isalaysay an saiyang agi-agi asin naginibohan sa sakuya asin kun paano ko man siya nahiling na mabuhay asin idusay ini sa pagtabang sa kapwa orog na sa mga kapadian asin seminarista, sa mga preso asin sa saiyang mga katuod.

Nabisto ki si Auntie kan ako seminarista pa. Puon kaidto, binuksan niya an saiyang harong para sa sakuya asin minsan ngani kan bako na akong seminarista, pinadagos niya pa man ako giraray. Nag-istar ako saiya nin halawig na panahon asin ginibo niya ako sarong sadiri niyang aki. Kaibahan an saiyang tugang na si Auntie Fe, asin an maku-apong si Jackie, nag-istar kami sa laog nin sarong harong asin nagbilog nin pamilya. Ako para sa sainda asin sinda para sa sako. Sa laog kann harong ni Auntie sinurat ko an dakul sa sakuyang mag rawitdawit, sa laog kann harong ni Auntie, nag-adal ako kan sakuyang mag leksyon, nagtsek nin mag test papers, sa laog kan harong ni Auntie, namati ko an orog na pagpadangat kan mga tawong kayang laktawan an dugo, an pagtubod, an kamugtakan sa buhay.

Kun an pagiging magurang o agom dai naitao ki Auntie, mas orog niyang pinatalubo an pagiging ina asin mamomoton na tawo sa pag-agi nin pag-ako asin pag-ataman sa dai niya man ngani kaano-ano. An buhay ni Auntie buhay para sa kapwa-tawo. Sabi ninda, igwa daang sarong eksperinya na kaipuhan gibohon an sarong tawo—ini an pagsarig sa sarong istranghero sagkod na an istranghero magin katuod, magin kasaro, magin kadaupalang-palad.

Siisay an mahona na sa buhay ko mabibisto ko an arog ni Auntie Pining. Nagin marahay daw siya sa sako ta marahay ako saiya? O marahay lang talaga siyang tawo? Dakul an masabing marahay lang siyang tawo. Sa saiyang kagadanan, may parte sakuyang luhay-luhay man na magagadan, gigiromdomon siya kan gabos kong paggiromdom, sagkod sain, sagkod nuarin. Magigiromdoman ko an saiyang mga istorya kan saiyang pagka-aki, an saiyang mga lakwatsa sa Manila sakay an tren, an saiyang mga nakatrabaho, an saiyang mga istorya tungkol sa mga Amerikanong Heswita asin mga madre kan kolehiyo, an Naga na saiyang nahiling asin pinadangat. Gigiromdomon ko an saiyang debosyon sa Mahal na Ina, an saiyang pagsarig asin pagtubod sa simbahan asin an saiyang karahayan buot. Gigiromdom ko an kalunggay na ugbos niyang ginugulay, an marigoso na sinahugan nin chirizo, an saiyang sopas asin nilabunan na sira, an dai niyang pagkakan nin tilapia, an mga ataman niyang burak, an pagtukdo niya sako nin pagtipig nin gubing, an krismas tree sa harong na pirmi sanang nakatindog, an mga pagiromdom niya sa sakuya na mag-agom n asana kun dai man sana mapadi, an saiyang mga olok, an saiyang mga hapihap kun ako naghehelang, an saiyang matarom na hiling kun sige kong inum pagbabanggi, an gabos sa babaying ini na pinadangat ako na garo sadiri niyang aki. Gigiromdom siya kan gabos kong luha na sagkod ngonyan dai pa aram kun sain matugpa.

BULAN NI BALAGTAS

Second Year hayskul ako kan enot kong mabasa an Florante at Laura ta nasa required readings ini arog kan Noli pag-third year asin man an Fili pag-fourth year. An Ibong Adarna bago ginibo ni Jolina, pigpabasa samuya kan na sa first year ako. Natatandaan ko na dai akong gayong naogma o nakasabot sa pagbasa kan Florante at Laura, nin huli ta dai man ini itinukdo samuya bilang sarong tekstong pampanitikan, kundi bilang istorya kun sain mamakanuod kami nin retorika asin bararila kan Tagalog na dai ko maintindihan kun sa panahon nin Balagtas o sa panahon kan nag-salin kan nasabing edisyon na ginamit mi sa klasrum asin kan panahon na idto. May iba-iba kaming pigbabasasang translations. Siguro mga sampulong Florante at Laura, an iba ngani samuya si komiks edisyon pa. Dai man ini pigriparo o pighiling kan samuyang paratukdo ta ‘baad kaya pareho-pareho naman sana an banghay asin an magiging dalagan kan istorya. Basta dapat dai makakan si Florante kan masisibang leyon asin bako si Laura asin Aladin an magkadagusan.

Bako pa man ako mag-abot sa pagbasa ki Balagtas na kaidto ribong kami kun Balagtas o Baltazar, pigtukdo naman siya sa elementarya bilang an Dante kan Filipinas, bilang pinakamaorag na parasurat kan saiyang panahon. Saro sa mga bayani na dai ginadan sa Bagumbayan asin an payo igwang dahon nin laurel asin nasa bintig kaidto na dyes sentabos. Aram ko ini ta digdi ako tinukdoan kan sakuyang ama na mag-adal nin kasaysayan, sa paagi nin pagtuom kan mga tawo sa sintabo. Pamuso si Balagtas sa mga linya na nagpapahayag mapapadapit sa pagkamoot. Sa mas pigtutubodan na pagbasa sa saiyang sinurat, an kahadean kan Albanya ibinaing man sa estado kan Filipinas kan saiyang panahon. Nagin man siyang muhon kan sarong tradisyon nin panulaan sa satuyang nasyon sa paagi kan pagsurat asin pagbasa kan mga rawitdawit na ini. Sa ngonyan kadaklan satuya nasa panahon pa man giraray ni Balagtas kun hinihiling an dapat na pagsurat asin pagbasa nin rawitdawit. May sadiri ining kumpas asin pagtaram kan mga linya na bako naman arog kaiyan an pagtaram niyato. Sa sarong libro ni Virgilio Almario pigtukar niya an istorya asin kaibahan kan Balagtasismo asin Modernismo sa panulaan kan Filipinas. Mantang nagtutubod akong dai ta kaipuhan na lingawan si Balagtas, siring na dai man kaipuhan lingawan si Dante minsan an kadaklan satuya dai naman nagtutubod sa kamurawayan o gagamban, langit, impyerno o purgatoryo, kaipuhan na itukdo sa mas bago asin mas ‘malikhain’ na paagi si Balagtas. Kaipuhan na siya balukaton sa kasaysayan na ginibo na sana siyang malipot na imahe nin mga parasurat rawitdawit.

Sinasabi na kita daa sarong nasyon nin mga pararawitdawit, mas dakul kitang poets kisa sa nobelista o parasurat-osipon. Siguro nin huli ta halipot sana an rawitdawit, alagad nin huli sa kahaliputan na ini man gayod, halipot man buhay asin interes na itinatao niyato sa pagsurat nin rawitdawit, sa pag-adal kaini asin sa kun paano kaini tinatawan nin kapahayagan an satuyang mga buhay. Nagsusurat kita alagad dai kita nagbabasa, sarado kita sa tradisyon asin rawitdawit kan ibang nasyon o kan ibang rehiyon. Dai nababakal na gayo an mga libro kan mga rawitdawit kun baga man hahagadon sana ini. Maray pa an baduya saka fishball pigbabakal. Alagad, dai magagadan an tradisyon nin pagrarawitdawit dawa pa ini malugi sa merkado, dawa pa lingawan na ini kan banwaan asin mabua o magpakaburat na sana an mga makata. Ibabalik giraray kita sa panahon kan mga berso, sa panahon na kakaipuhan ta an tataramon asin kun paano niyato ipapahayag an mga yaon sa satuyang buot asin isip bilang mga tawo sa kinaban. Siring ki Balagtas na sa panahon na dominante an Kastila asin an Latin bilang mga pinakapoderosong tataramon, pinili niyang magsurat sa tataramon kan mga sinakop, kan saiyang tataramon na Tagalog. Kun kaya sa bagay na ini, importanteng muhon si Balagtas sa kasaysayan kan panitikan sa banwaan na ini, kaipuhan na siya giraray na pag-adalan asin basahon. Sarong magayon na proyekto iyo na matawan siya nin tultol na dakitaramon (translations) minsan sa anuman na Bikol asin mabalukat sa parehong kasaysayan na pigtutukdo siya bilang sarong anino, bilang harayoon na bitoon na pinapagal kita sa pagtingag.

An bulan nin Abril, Bulan ni Balagtas sa Filipinas asin ini man Bulan kan mga Para-rawitdawit. Dai ining gayong pigtatawan pa nin rarom asin kolor. Sa Bulacan asin sa Manila, igwang mga selebrasyon sa pagiromdom ki Balagtas, siring man sa iba pang parte kan kinaban, na piggigiromdom an Abril bilang Month of Poetry and Poets, ini man an bulan na namundag san Ingleserong si Shakespeare na siring ki Balagtas nagsurat sa Ingles sa panahon na an dominante iyo an tataramon kan Iglesya. Sa mga pararawitdawit, mga parabinwit nin berso, sa mga biko-bikong salog kan satuyang rehiyon, yaon an sakuyang pagtagay asin pakidumamay.