AN PULITIKA KAN PAGSURAT
Kristian S. Cordero

Gabos na sinusurat igwang sadiring pulitikang pigtutulod tanganing an pilosopiya asin pagtubod kan nagsusurat mahihiras asin makaimpluwensya sa pag-isip kan saiyang parabasa. Igwa man ining katuyuhan na makapagpahayag, magmukna nin dayalogo o dakul na pag-orolay sa mga bagay-bagay na may koneksyon sa mga tawong kaiba sa pinag-oorolayan. May mga nagsusurat man na book seller sa mga amag asin anay nin huli ta dai man talaga nin ini pigpapabasa sa kapwa tawo. Bako sinda an pigtutukoy ko sa artikulong ini. Igwang sinusurat na pwedeng makapagpoon nin debate sa plasa, igwa man na sinasaray sana asin nakakapaimbong nin tamong, nakakapalaad nin puso, nakakapurisaw nin isip.
An mga parasurat igwa man kanya-kanyang pigsusunod asin pigpapasunod na pulitika kan saiyang pagsurat na dara kan manlain-lain na implwensya kan komunidad na saiyang kinamumugtakan. Ta an pagsurat sarong pulitikal na gawi. Sarong pagpahayg nin kapangyarihan gamit an tataramon. Sa katiriponan nin mga parasurat sa Bikol, igwang kanya-kanyang istilo an mga parasurat sa Kabulig. Yaon man ang paghingowa na manumpongan an sadiring boses sa paagi nin halawig na pagmasid sa kapalibotan na sinasabayan nin pagbasa nin mga obra, pagdalan nin mga pelikula, paglaog sa mga museo asin pag-adal kan istorya asin kultura kan komunidad. Nangangahulugan na an sarong parasurat, saro man na artista arog kan mga pintor, iskultor, aktor sa teatro asin iba pa. Kun paramukmo an parasurat, asin dai nagluluwas kaipuhan na ribayan na an saiyang kalendaryo. Alagad iba sa mga artista sa pelikulang pinirata, bakong pandok an kapital kan mga parasurat na an iba ngani mas pinipiling dai mamidbiran ta may mga parasurat na mas marhay nang mabasa na sana kisa sa mahiling pa.
An paghanap nin boses sa pagsurat, saro man na pulitikal na gawi siring na pinipili kan parasurat an tataramon na saiyang gagamiton o (baka sa mas romatinkong pagtaram) an tataramon an nagpipili sa parasurat. Sa kaso kan Bikol, an aktibong nagsusurat an may bentahe nin huli ta an tataramon ta giraray pa sanang inoogbon. Sa pagogbon na ini an pirang media sa Bikol, mga babasahon sa simbahan, mahihiling na igwang dakulang pagbalubagi sa suanoy na mga tataramon. Sarong obserbasyon iyo na an sarong Ingles na tataramon, gibohon o patanogon na Kastila asin ini maluwas na Bikol. Sa sarong paghiling makasupog na an proseso nin paghanap kan satuyang tataramon minaagi sa duwang (makapangyarihan) na tataramon na parehong naging mga mahistrado asin hade kan panahon nin kolonyalismo. An bagong Bikol, boot sabihon, minagikan o kinukua sa tataramon na Ingles na mas harani na sa presenteng henerasyon asin an Kastila man na yaon sa harayong memorya kan satuyang sintido. Ingles na ginubingan nin piot na Kastila, binabanderang Bikol. Paano hihilingon an penomenon na ini? Sa mga angheles asin kerubim kan tataramon na Bikol, pwedi nang magbuhat si mga gadan nindang kaibahan. Sala nin huli ta bako ining maimbod sa tataramon. Tinuyaw ako nin sarong parasurat na kun binabasa niya daa an sakuyang mga obra garo mayong kapinohan nin huli ta nagsasaralak an mga tataramon Bikol lalong lalo na an Rinconada asin Naga-Bikol. Sa sakuya, dai ako nagtutubod na an lenggwahe sarong gadan na kinuktkot ta na sana. Kun baga an ginigibo kan parasurat ngonyan, autosipya na sana. Dai. An tataramon na Bikol, nagdadakul asin nagdadakul, duwang magkasalungat na sulog an namamatian, alagad, yaon digdi an mas dakulang anggat na gusto kong kugoson. Hipnoan kun baga ang nangyayari. Ta sa pagbilog nin sarong tataramon, kaipuhan na tiponon an gabos na pwede niyatong makua asin mapakinabangan. Nagtutubod man ako na an tataramon surugpon sana man.

Kun siisay man an madesisyon kaini, mayong iba kundi an indibidwal na parasurat. Sa mga parasurat na nagtutubod na kaipuhan na pangatamanon an orihinal na Bikol, dai akong kontrang opinyon o anu pa man sa sainda nin huli ta aram ko na sa laog kan satuyang boot yaon an dakulang pagmakulog asin pagkamoot sa satuyang tataramon na musika sa satuya, alagad bako man na gabos na musika, magayon, kaipuhan ta man nin makanos, nin rapsak, nin tagalpo, nin lubak nin huli ta arog kaiyan an proseso asin ini an pulitika kan pagsurat na sakuyang pinili. Halaton tang mag-abot an iba pang lenggwahe na hali sa iba-ibang kultura na nin huli kan makusog na dominasyon nin sulnupan na pag-isip naipasipara ta na sana alagad yaon lang ini sa gilid kan satuyang paghiling. Halaton ta an mga obrang Bikol na hahaluan nin mga tataramon sa bakla, na baga unaon niyatong hali sa ibang planeta. Halaton niyato an eksperimento kan tataramon na gigibohon kan mas poderosong boses. Halaton ta na gabaon an ginigibo tang kanon. Nin huli ta an arte, kaibahan na an literatura bago sanang dapat basahon sa mga hardin na may kandilang sinul’an kundi ini dapat magin rebolusyunaryo. Tumang ini parati.

Daing sala sa ginibong tuyaw sa paghiling ko, normal ining reaksyon nin sarong orihinal na nagtataram kan tataramon. Ako an dayo, an ngimot asin dila ko dai man namundag na an “asin” may boot sabihon na “and” kundi si ”maasgad, si panimpla”, ako an parasurat na nagdakula na an Bikol-Naga nadadangog ko sana sa mga padi, sa laog kan simbahan. Namoot ako sa tataramon na ini, asin padagos pa man an sakuyang pakikipagrelasyon digdi, nilalaog ko an boot kan tataramon na ini siring na nahulog man an boot ko sa saiyang mapag-ampon na pangataman. Sa tataramon na ini nahiling ko na an katikapoan pwedeng hipnoan kan mga tataramon duman sa Rinconada, duman sa kun an mga tawo magtaram garo mga gamgam, kun nagbibilog ako nin bagong diksyunaryo, dai ko iyan aakoon. Sa enot garo makalawi alagad arog sana iyan kaiyan, mas lalong mararom an relasyon pag-abot kan panahon na an tataramon iyo na an mahipno kan mga pagmati na yaon sana sa puro kan satuyang dila. Gusto kong sambiton si sinabi ni Filomeno Aguilar na nagluwas sa Gibon kan Ateneo de Naga University: “We in Naga, of course, like to think that ours is the “pure Bikol”. But how did we come to think of Naga Bikol as pure thereby relegating Legaspi Bikol to the level of an “impure” imitation or to a corrupted form (as Chabacano is to Spanish or Papua New Guinea’s Pidgin to British) Might not this “impure” Bikol in Legaspi be an older form of the language since it bears the hallmarks of being more complicated form of Naga Bikol? (In linguistic theory, the older and more isolated a language, the more complicated the structure is).

Ano an masasabi ta sa media sa Bikol na ginagamit an tataramon na Bikol sa paagi man nin pagtulod kan saidang sadiring bokabularyo? Digdi ko nahihiling an radikal na pagbago nin pag-isip kun saen kayang darahon an tataramon kan pulitika na satuyang itinutulod, Kun igwang pagmakulog sa tataramon, hihingowaon kaini na pangatamanon an bukal alagad dai man dapat sugongon an bukal ta iistaran na ini nin namok. Siring na an mga parasurat igwang sadiring pulitika na pigtutulod, maluwas na an madadaog iyo an literatura na sugong, an literatura na luum, an tataramon na ikinahon. Dakulang kalaban an media. Alagad kaya man na ining labanan sa paghiling ko kan akademya na magtukdo kan sadiri niyatong literatura, bukas, nagsasalingoy, asin dai nagsasara na an natatada na sana kun Bikol an pag-oolayan iyo an Sarung Banggi asin Osipon kan Daragang Magayon.