CANDABA SA SAKUYANG MEMORYA

Sa Candaba ako enot na nakaladop sa salog, kaidtong panahon na dai pa nagtuga an Pinatubo asin bako pa ining arog kaini kaati, kahiwas asin kararom. Sa Candaba namundag, nagdakula, enot na nagkabata an sakuyang ama. Kapangpangan siya na nakaagom nin babaying taga-Nabua na nagdakula sa Iriga. Siya an sakuyang ina. Tanda ko kaidto na kada summer lang kaminng magturugang nakakapa Candaba asin dagos naman na minahapit sa manila. Philtranco kaidto an parating sinasakayan mi. Daing reservation. Parati kaming chance passengers. Minsan ngani pinalaog kami ni Papa sa bintana kan bus ta nag-eerenotan si mga tawo kaidto. Ngonyan, pagkalihis nin hurhalawig na taon, nagbalik giraray ako sa Candaba, ako lang, daing kaibahan. Kun kaidto aaboton nin duwang oras o lampas pa, ngonyan saro y may kabanga na lamang. mawot ko kutang mahiling an mga migratory birds kaya lang sa takot kan bird flu, dai ako nadagos. Dai man ako nakabiyahe sa ibang banwa ta nagparaturog, kakan sana ako. Nakatapos man ako nin tolong rawit-dawit na ibabale ko sa pinagaandaman kong ikaduwang libro na plano kong iluwas ngonyan na Pebrero. Nagbisita sa kampo santo asin nagpangadye sa lolobngan kan sakuyang apoon na lalaki asin duwang tugang ni Papa. Sindang tolo nagadan sa stroke asin komplikasyon sa puso. An siring na gawe nagtatao na sakuya nin senyal kun pano man ko man aatubangon an kagadan kan sakuyang mga namomotan sa buhay asin pati naman ako. Darakula an mauseleo sa Candaba. Kaagid kan sa Nabua asin Iriga.Garo mga harong, mala ngani an saro may air conditiong unit pa asin private chapel. An mga tiyoon ko saka si apong lalaki, suruhay-suhay na ilinibong minsan suruod-sunod na nagadan. Binisita ko man an apoon kong babayi na naghehelang naman. Dakula an saiyang isinadit. Maniwang asin luhay-luhay na siyang kinakakan kan saiyang memorya, minabalik sa pag-aki, minahibi na lang kun nagigiromdoman sn saiyang agom asin duwang aki. Kaya mas orog akong naniniwala na sa kagadanan kan iba tawo, may parteng satuya nagagadan man sagkod na maubos sinda asin matada na lang an dikit na pagkamidbid niyato sa satuyang sadiri. Luhay-luhay niyatong inaatubang an kagadanan. Tinaw'an ko siya nin rosaryohan asin kinugos bago ako maghale. Sabi ni Mama, garo daa ako si apong babayi, mahilig magtipon nin pagkakan asin palapaon, gusto kong parating pano an kwarto ko nin dawa anong masimit-simit. Arog ako kaiyan. Arog kaan an apoon kong babayi na minsan kaidto nahihiling kong kadakul mga pakwan, butong pakwan, mani, tsisaron asin sampalok sa irarom kan saiyang higdaan. Minsan ngonyan, arog pa man siya kaan. Dakul akong memorya kan candaba na gusto kong suraton sa maabot na aldaw, kaipuhan ko lang garo magbalik sa Iriga asin duman ko tatapuson an mga siring na bagay.

Alimall, Cubao, Quezon City

TRESENG PRUTAS

Treseng prutas na birilog-bilog
an tinitipon kaidto ni Tatay
kada masangli nin taon.

Piglalaag niya ini sa atubangan
kan ladawan kan sakuyang mga gadan na apoon
na kataed idtong mga rebulto kan mga santo.

Pampaswerte, tanganing maglaog
an grasya asin dagos ninda kitang antabayan.
Nahilig daa sinda hale sa langit

asin saro-saro laining pignanamitan
an mga bunga, mala ta paglipas kan alas dose
aagdahon na kami ni Tay na kakanon

an treseng prutas niyang tinipon,
napakinabangan na nin mga kalag
nakapabasog pa sa tulak kan hawak.

Dai man nagbabago an namit kan mga prutas
an hamis-alsom kan aranghita sagkod lukban
sapog kan tsisa asin lumhok kan tapayas.

Ngonyan na maabot na taon, ako naman
an maandam kan treseng prutas sa atubangan
kan ladawan ni Tay, minsan masakit an pagbuhay-buhay

hihingowaon kong matupod an treseng prutas
papanamiton ko si Tay nin mga bungang dai niya kaidto
nanamitan, papasukdan ko siya nin mansanas

buda pakwan dangan buburaton sa pirang kilong ubas
sagkod na malamog ining sakuyang puso asin magluwas
an mahamis na burabod kaining labi-labing kapung’awan.

Disyembre 28, 2005
Candaba, Pampanga

LUGAD

Nin huli kan saiyang mga lugad
kita naomayan. –Profeta Isaias


Hale sa sarong kuweba—
an tulak kan mahimbong na kinaban
giraray siyang nabuhay
dara an pagkamoot na nagsusup’ay
napara na an dakul sa saiyang mga lugad
apwera kan pinagpakoan sa bitis, kamot
asin si piggarod sa saiyang hirog—
rinirimpos garo an mga lugad na ini nin Dios.

May mga lugad garo baga dai man talaga napapara,
nin huli gayod ta nalingawan ta na an kulog
asin ipinasipara ta na sana an mga ini
o tanganing parati tang giromdomon
an dakulang paglapigot, pagmawot asin pagkamoot
garo baga an pusod sa satuyang mga tulak.

Para Ki Fr. Philip Bersabe na nagsabing kaipuhan ko man
magsurat nin siring na mga rawit-dawit.
Salamat sa angat.

PAGTAPOS KAN TAON

An lambang pagtapos garo sarong pagpoon. Alagad sa katotoohan, mayo man talagang tinatapos, ta an buhay ta sarong halabaon na padagos na osipon. Pigpuputol-putol sana, garo nag-aagi sana sa sarong dakulang lakdang, dakulang kabtang. Ngonyan na matalikod kita sa saro na naming taon, nahihiling ta giraray an satuyang mga sadiri sa pagsalingoy, sa paghorop-horop, mala ngani kadaklan sa satuyang mga Katoliko, minapila na sa kumpisyonaryo, minalinig kan sadiri, minapoon asin nanunuga na dai na magkakasala liwat. An pagtapos kan panahon sarong paghiling kan distansyang satuyang nalakaw, asin sa mga panahon na ini pigtatan’aw ta an rayo asin an mga lugar o pagkakataon na kinapadungkalan niyato asin man si mga sadit asin makahulugan na kapangganahan. Bilang sarong parasurat sa Bikol asin para sa Bikol, hinihilng ko an taon na ini bilang sarong kapadagusan kan mga pangyayari na marhay na senyal sa luhay-luhay na dalagan kan literaturang Bikol. May magkapirang librong nagluwas asin inilagda manunungod sa Bikol asin sa sakop kan sakuyang pagkaaram, enot an Balalong na kinolekta asin tinawan nin haralipot asin kontemporanyong paghorop-horop ni Philip Francis Bersabe, sarong padi sa seminaryo. Asin ini an pabuena manong pagpatanog kan balalong sa Bikol. Giraray tinawan kita nin angat na magbalik sa satuyang mayamanon na bubon nin mga sarabihon, mga ariwaga na marikas na nawawara sa agimadmad kan sunod na henerasyon. Dai man niyato lingawan an pagluwas kan enot na libretto kan mga tula ni Esting Jacob idtong nilagda pa sana kan enot na semana kaining Disyembre. Kagubay man na iniluwas idtong Little Freedoms ni Mary Anne Moll na naenot nang niluwas kan Giraffe Books na nakabase sa Manila. Dai ko man lingawan si Alvin Yapan na igwa man gamut sa Bikol. Siring ki Mary Anne Moll na nagsusurat nin mga osipon asin creative non-fiction sa Ingles, ini si Yapan nagsusurat nin mga osipon sa Filipino. Banggiton ta man an mga naggarana sa Premio Tomas Arejola kan nakaaging Disyembre 17, tolong mga taga-Iriga an naghiniras-hirasan kan premyo para sa osipon sa mga aki, si Frank Penones, si Jason Chancoco asin an sakuyang pinsan na si Sonny Sendon na saro man sa nakakua nin honorable mention sa Maningning Miclat Awards for Poetry. Pinapasalamatan ko man an Homelife sa pagmidbid giraray kan sakuyang obra na Agua de Mayo. Ngonyan na taon, naggana ining panduwa sunod ki Rebecca Anonuevo kan Manila. Siring katong Isda, ini si mga enot na bersyon kan sakuyang mga tula na ngonyan sana nagluwas sa Homelife. Pigpapangadyian ko na an pagluwas kan sunod kong akin in mga tula ngonyan na maabot na taon. An dalagan kan literaturang Bikol padagos pa man na nagririkas sa pagbutwa nin mga bagong pangaran, uni na si Sonny, igwa man sa CSSAC, na mga nag-agi naman sa mga literary workshops na pinapadrinohan kan mga Arejola, an ultimong pamilya digdi sa ronang Bikol na may hiling-hiling an pagmakulog sa Bikol. Idugang ta pa man an pagluwas kan bagong nobela, an Banana Heart Summer kan orog kagayon na si Merlinda Bobis, pinublikar kan Anvil, an nobela minadiskurso kan labi kasiram na kakanon asin eksperisya nin pagkamoot asin pagkanitawo na binubuhay asin pigtatahi ni Merlinda sa sarong pig ganotan asin piggataan na putahe nin buhay. Dai ko man dapat lingawan an primerang klaseng librong iniluwas kan Ina nin Bikol Foundation, panduwa sa raya kan saindang publikasyon, an Poems for Leaders, minatipon kan manlain-lain na rawit-dawit, pamibion, berso sa mga sagradong kasuratan asin pamusong tataramon. Tamang tama an klaseng ini para sa mga lideres asin bako sanang sa pulitiko na iba man an pagtambo kan burak sa saindang mga nguso. Igwa man mga paghingowa an ibang arte arog kan teatro, musika, biswal na arte asin iba pang media. An magayon kaini pagsararoon an kusog kan gabos na arte asin tanganing mas matawan pa kita nin mas magayon asin mas makahulugan na pagkabuhay. Dakul pa lugod na mga paghoron-horon asin pagtiripon an papangyarihon kun saen maorolay kita kan satuyang mga sadiri, mahorop-horop kita, masalingoy, mabalik sa mayaman na bubon asin durungan na mahiling sa bagong pagsaldang.

-Manila

uni pa

HENESIS

Nagadan an agom niyang babayi
sarong banggi na an bulan garo bangka.

Poon kaidto tuminubo naman
an sarong bukol sa harani
kan saiyang hirog.

“Nagbalik na an sakuyang, agom,
an gusok kan sakuyang hawak.”
an sabi kan lalaki.

Asin luhay-luhay niya naman
nalingawan an pangaran
kan gabos na bagay, hayop,
lugar asin iba pang tawo
sa saiyang palibot.

Nagadan siya kan bangging
mayong bulan.

uni pa....

PAGKARIGOS SA URAN

Bago magin syudad an banwa
kan an bagting kan simbahan
nadadangog pa ta dai pang dakul
na ribok, kan an init kan saldang
balaog na minahapihap sa kublit
asin an duros hinghing sa kalag,
kaidtong panahon na an mga bukid
pigtatanuman pa nin paroy
asin bako pang mga subdibisyon
kan an tipong pwedi sanang hagadon
kan dai pa uso an baradilan sa atubangan
kan kompyuter asin an orog sa gabos
idtong pagkarigos sa uran,
luhay-luhay ngona sagkod na magrikas
siring sa mga nakabuhing mga kabayo
sagkod na magin tumtum na abo
an langit na garo tinutuyo man an pag-abot
kun naisaray na sa sako an kinalkag na mais
asin naisirong na an mga alang na bado
dyan ako minaluwas, huba akong minadalagan
sa natad, dai pang supog, dai pang lugad,
dai pang pakasabot, dai pang takot,
idto si mga panahon na kakawat ko
an sakuyang sadiri, kakawat ko an daga,
an mga dahon na ginigibong bangka
na daing paghadit kun dagos ining ianod
an mga layog-layog asin rupit na gamgam
na pinapangaranan ko saro-saro,
dai akong labot kun ako sana
an nakakabisto sainda,
mga kakawat, na sa paglihis nin aldaw
mga nagin tubig-uran, sinupsop kan kinaban
asin ngonyan mantang nagtuturo-tagiti
nagluluwas, naglilipwas
sa daga asin asin sa sakuyang hawak
an alisngaw na mapanas sa pagrumdom.

pakalihis nin pirang aldaw na garo binubokbok ako digdi sa parokya uni an pirang rawit-dawit na nahaman asin naisurat dawa minsan lingawan an pag-udo pwera paghangos asin pakidurog sa mga mahimbong na pangiturogan----Kristian

Bagong rawit-dawit

TUBIG

Nakakahiling akong mga gadan
sa irarom kan salog.

Pasaro-saro sana sinda kan enot
sagkod na magparadakul

an iba mayong mga ngimot
kadaklan sainda daing mga kamot.

May mga lugad sinda na kakolor
kan mga burak nin dapdap.

Nagpabisto sinda sa sako
asin inagda akong makikawat

sinda daa an mga aki kan giyera
si saro man naghugot nin huli

sa pagkamoot, an iba piglugos,
piglupigan nin sadiring ama :

aki ninda an saindang mga tugang
tugang ninda an saindang ama

si iba dai ninda aram kun tano ta yaon
sinda sa irarom kan tubig

asin naglalaom na sa ngapit mamundag
nawawara sana an mga gadan kun

minalubog an tubig, kun makusog an sulog.
alagad nagpahiling sinda kaidtong

lamus-lamuson ako ni Tay sa sarong dram nin tubig
si payo ko garo baga sumsuman na pigdutdot

sa suka, naghihibi ako kaidto, nagkukubog-kubog
nagdurugo an mga lugad kan gadan
pati na an sakong talinga sagkod dungo
dai ko na sinimbag an hapot ni Tay

nin huli ta habang nagrararom
naririsa kong nawawara na an sakong ngimot

sagkod na an tubig mapano nin dugo
uminontok si Tay kan napagal na siya

nagparahibi na sana ako mantang
pighihiling an dugo asin tubig sa dram

dai ini nagkasalak, birilog-bilog an dugo
sa ibabaw kan tubig.

I just cant resist to enumerate things....

YAON AN KAGADANAN

Yaon an kagadanan sa daga, sa duros,
sa tubig sagkod man sa kalayo.

Yaon ini sa paghiling,pagdangog,
pamarong, pagmate asin pagnamit.

Yaon sa mga tinanom, sa gabos na hayop
sa luwas asin laog kaining kinaban.

Yaon ini sa katikapu’an, yaon man sa kabastantihan.
Yaon ini sa karatan, yaon man ini sa karahayaan.

Yaon ini sa simpleng pagturog, paglatog,
paglamaw sagkod komplikadong pagdurog.

Yaon ini sa paghakay, pagkiling, pagpikit
pagtaram, pagsurat, paghuba, pag-ikit.

Yaon ini sa kada paghangos, sa pagbulos,
paghale asi pagpuli, pagkakan asin pagkarigos.

Yaon ini na garo gurang na partira
sagkod akion pang imbalsamador.