Kagadanan, Memorya, Potograpiya

Binaha an sakuyang wall nin mga tagged photos kan Biyernes. Mga kua kan mga dating estudyante asin katuod sa nakaaging Traslacion. Nin huli ta yaon ako sa luwas kan Bikol kan panahon na idto, nagin paagi sakuya an mga retrato tanganing mation an nagin dalagan kan nasabing ritwal nin paglipat kan imahe. Pirang taon man ako yaon sa pagsaksi kan nasabing prusisyon bilang miron. Alagad iba sa ibang Traslacion kan Biyernes, ta an nasabing okasyon nakapadron sa selebrasyon kan ikatolong gatos na taon kan debosyon. May pagtulod na magbalik sa nakaagi, asin hona-honahon an ngapit. Kaya sa diskurso kan mga homiliya kan padi, yaon an parating pangapodan na pangatamanon an debosyon. Dawa gikan sa Dios, pwede ining magadan. Siring na kita gabos magagadan.

Malinaw an mensahe kan kagadanan sa ikatolong gatos na anibersaryo. Pinapagiromdom kan okasyon na dai na kita gabos makakaduman sa susunod na sanggatos na taon. May sinasabi ining magdalan, magdayon, makisumaro na sa okasyon, nin huli mayo na sa satuyang mga buhay ngonyan an makakaabot tanganing maabotan an sunod na ikatolong gatos na taon, o kun baga man minsan an ika-400 na taon kan debosyon. Minsan si ipinangaki kan Biyernes masasakitan na aboton an ika-400 gatos na taon. An Penafrancia ngonyan na taon, orog na pinapagiromdom kita kan kun anong nakatalaan sa buhay: an kagadanan.

Sinabi ni Octavio Paz, an Mehikanong parasurat na an piyesta sarong paglulubong, sarong punerarya na dinadara niyato. Alagad an kagadanan na ini, bakong si kagadanan na kinukudisyon kan pagkatakot sa impyerno. Kundi si kagadanan na nagbabago nin buhay ta nagpupuon nin panibagong kabtang, nin huli ta binubugto kaini an sarong siklo, an sarong buhay pasiring sa mas halangkaw na reyalidad, halangkaw na pagsabot. Siring man kaini an leitmotif kan Penafrancia ngonyan na taon, na ini nagpapagiromdom man satuya kan itinalaan na paabot, an kagadanan na inaatubang niyato sa kada paglipat kan imahen kan Ina pasiring sa sarong padumanan tangani sana man na ibalik sa paagi na kan salog sa paabot na Sabado, asin siring sa sarong ritwal, kaipuhan na agihan niyato ini tanganing padagos kitang ipagbados asin ipangaki sa paagi kan Ina. Sentral an kahulugan na ini sa suanoy na pagsabot kun ano an Traslacion, na ginigibo sa akto nin penitensya, paghagad tawad sa kasalan kan hawak. Sa panahon niyato, yaon pa man an siring na disposisyon nin huli sa pagprograma kan simbahan, alagad an manipestasyon kan debosyon, an kahulugan kan ritwal, nag-ako nin mga panibagong paghiling asin dahilan nin pagdayon.

Siring sa pagpapalamag kan mga tao, sa mga rungaw na toro, sa sarong banwaan sa Espanya, an pagboya ki Ina yaon pa man giraray sa paglaog sa nga-ngaan kan kapasidad kan hawak na makisudo-sudo sa kagadanan, sa trahedya, sa dugo, sa buhay. Yaon an siring na akto nin pakikisumaro orog na ta an tolong gatos na taon, bako man na gurangon nang marahay kun ibabaing mo ini sa ibang daan na pagtubod. Kun pagkakaisipon ngani, an tolong gatos na taon bago an 1710, an masasabing sarong dakulang burabod na nagtaong pwesa o kusog tanganing an siring na debosyon makaabot sa panahon niyato.

Sa panahon niyato, an partisipasyon bako na sana man sa pagboya, pwede naman an pagsir’ip sa lanob kan mga pangyayari, siring kan pag-atubang sa kompyuter. Mediated na kinaban asin dakul na an paagi nin inkarnasyon. Kaya anong mga paagi nin paghiling an pwedeng itao sa kadakul na mga retrato, an mga imahe na kinukulong sa lente kan satuyang mga kamera? Enot sa potograpiya, nahihiling niyato kun pa’no marikas na nagsusulog an panahon siring sa pag-agi kan prusisyon. Kun pano nagagadan an sarong panahon. Makinakan an oras. Kaya kinukuanan niyato nin retrato tanganing may magiromdom, may mabalon kita. Minahabon kita nin sarong okasyon. Sabi ngani ni Susan Sontag, gabos na retrato, post-mortem, sarong pagmansay sa lawog nin gadan.

Labi pa sa mga retratong ini, orog na kaipuhan kan tawo, kan mga Bikolnon, an sarong bokabularyo na may hararom na burabod na dai na lamang nakasentro sa biswal o sa kun ano an tugot na kapotan. Tactility at Visuality ang pokus kan Penafrancia. Ano daw kun maglaog na ini sa lebel kan “musicality”? Kun sain madidiskubre ta an ludok sa mga simbolismo, an sulog kan salog, an kurahaw kan buot, an tanog kan kampanaryo? Kinakaipuhan gayod na mahiling kan mga Bikolnon an saindang kalag sa paagi kan selebrasyon kan Ina: na mas orog kaimportante an dai nakakapotan, an kusog, an enerhiya kan buhay na mga kalag. Ta an debosyon ki Ina, may makusog na pwersa na kaya kaining baguhon an satuyang mga buhay siring sa sarong banal na babasahon, asin kaya kaining balukaton kita sa sistemang nagkakakan satuya sa pagka-oripon bako sana nin hawak, kundi pati nin isip asin buot. Ini an mga hegemonya na kawsa kan mga istruktura kaibahan na an simbahan na sarado pa man giraray sa mas halawig na pagsabot sa relasyon kan Ina sa saiyang mga Bikolnon na aki.

Sa pagdalan kan bilog na ritwal, dai ko maibitaran na hilingon kun pano man nanggad nagbabago an Naga, asin dai nagbabago an Naga. Nagtutukdok kita nin mga gapong kudal, nin mga porta, tanganing itao sa mga daing kalag na ini an gibo nin pagrumdom. Tinutugotan ta an mga gapong ini an maggibo kan dapat kuta niyatong ginigibo, kan mga hawak na ini, na pinupurga, iniitsa niyato sa ritwal kan pagboya. Siring na an mga retrato niyato na kinua sa Traslacion, saro man na paagi tanganing an pagrumdom na ini, gibohon na sana kan mga retratong ini. Sa paghorop-horop kan mga bagay na ini na nag-abot sakuya sa kapiyestahan kan Ina, orog na pinapahiling ngani kaini an mortalidad na yaon sa satuya. Asin ini man baga talaga an ginigibo kan mga ina, na sa oras kan saindang pagpangaki satuya, iniluluwas kita sa kinaban kan mga mortal. Sa katotohanan kan kagadanan na ini na ginigibo niyato sa kapiyestahan kan Ina, kita baga minaarang, minapamabi sa saiya, an Ina niyato: “Santa Maria, Ina nin Dios, kaming mga makasalan, ipamibi mo kami ngonyan sagkod sa samuyang pagkagadan…”

An Ludok Kan Resuene

Nakaburabod sa saiyang kamot an rosaryo na tinao kan saiyang tinabangan na padi. Tinabangan niyang paadalon sa seminaryo sagkod na ipadara ini sa Roma. Sul-ot niya an kwintas kan opisyal na organisasyon ni Ina. Sarong tinubog na bulawan na may imahen kan Ina. Agid sa anting-anting. Sa sadit na lamesa, yaon an saiyang mga bulung, kakanon na dara kan mga nagbibisita, mga nobena. Pasaro-saro an turo kan swiro, sa saiyang saluyong kamot. Nagdadalagan an bulung palaog sa saiyang hawak na kinupotan nin bukol sa abaga. An swero an oras sa ospital. Sa saiyang hirog, may sarong tubo man na inilaog tanganing iluwas an mga natipon na tubig sa baga. Nagbubuklat an saiyang mata kun naririsang may nag-abot na mga bisita. Nagkukusog an saiyang pagdangog. May mga nadadangog nganing tingog siya kan mga kamidbid na haloy nang gadan. Nariribaraw an mga nagbabantay sa mga sinasabi niya minsan. Nanunugon-tugon.

Kun banggi, binabasahan siya nin mga pamibion. Namamati kan mga nagbabantay saiya an saiyang paghimate sa mga tataramon. Sagkod na mapaturog ini. Pusong malinig, lalanga sako, Kagurangnan. Pauru-utro an pagbasa kan mga salmo. Dangan, may pirang padi an nagsungko asin tinawan siya nin olyo. Mga pading naduman sa saiyang harong tanganing magkakan, maghingalo, makipag-olay saiya, magpatabang na magtao nin mga sobre. Mga padi na iniiba an mga seminarista tanganing mag-karol kada Disyembre. Dai nang mga tataramon na nagluluwas saiya. Mga hinangos na sana. Surunud-sunod na hinangos. Gari may dakulang dugi o an’it sa laog an luhay-luhay na nagkakan saiya. Mamati mo an kulog kan rikas na pagbabago kan hawak. Nagruluwasan na si mga ugat, nagpuruti na si parating pigtitinang buhok. Nagkurupos an kublit. Nagtitis na an bitis.

Sarong aldaw, kaipuhan siyang darahon sa operating room tanganing maoperahan tulos. Daing siisay man sa yaon duman an makadesisyon. Dai siyang agom. Daing aki. Mga pamangkin sanang dai man aram an gigibohon an nagdedesisyon. Yaon an saiyang mga katuod, mga dating kaopisina kan aldaw na idto tanganing maghiling kan saiyang kamugtakan. May mga tinaong kwarta. Naubos na si saiyang tipon-tipon sa mga bangko kaidto. May mga pinasubling dai na masusog. May mga pinautang na dai na nagpahiling. Sa panahon na idto, na dai aram kun ano an gigibohon sa laog kan espasyong ito, kan dakulang pagsakat na luminukob sa sarong tawong padangat alagad, sagkod sana duman. May nagpuon mag-awit kan Resuene Vibrante. Luhay-luhay an tingog. Dangan, nagsurunod naman an iba sa pagsayod kan mga tataramon sa awit. Sa panahon na idto, an pag-awit kan Resuene bakong matrayumpo, daing Ina na ibinabalik sa saiyang pedestal o iniinsesohan, daing Ina na pinagdudumog, pinagpipilahan. Sa panahon na idto igwa sanang mga kahagadan na dai masayod-masayod, igwa sanang pagkapula sa kadakul na pwedeng sabihon, alagad sinayod na sana kan awit, kan maludok na awit na kinakanta man sa mga panahon nin bagyo asin makuring pagsakit. Sa pag-awit kan Resuene, nagigin espisipiko an kahulugan kan mga tataramon asin musika kan himnong ini. Bako ining awit nin kiisay pa man, bako ining awit kan mga Kastila, dawa ngani an musika asin letra nakapadron sa tradisyon Yuropeyo asin an letra yaon sa Kastila, an awit na ini, sarong awit kan rehiyon na ini, sarong awit na Bikol, na an dusok sa satuyang pag-isip asin buot, orog kararom kan Sarung Banggi ni Gregorio Potenciano. Asin siring sa awit na Sarung Banggi, napapara sa katapus-tapusi an mga kagsurat kaini an mga kompositor, nagigin ining sarong awit o rawitdawit kan gabos. Siring na dai man gabos nakakaaram o nakakatanda kan kompositor kan Resuene. Sa mga ospital asin higdaan kun sain kinakanta ini orog na sa panahon kan paghihingagdan, orog na nasasabotan, kun tano an manto kan Ina, sarong tamong sa mga naghehelang, na an awit ki Ina, sarong payukyok na awit para sa saiyang mga mga aki.

Sa Pintuan

Dakitaramon kan Before the Law ni Franz Kafka

Sa nga’ngaan kan pintuan, igwang nagbabantay. Asin may sarong tawo man gikan sa harayong probinsya an nakikimaherak na siya palaogon nganing mahiling na niya an Batas. Alagad an sabi kan nagbabantay, dai ta siya pwedeng magpalaog sa kun siisay man sa arog kaidtong panahon. Nagsibog an lalaking gikan sa probinsya asin naghapot giraray kun pwede na siyang palaogon aro-atyan. “ Pwede na gayod,” an sabi kan nagbabantay. “Alagad, bako talaga ngonyan. Dai ka pa pwedeng maglaog.”

Nin huli ta bukas-bukas man an pintuan, asin an nagbabantay yaon sana man duman, naggigibo-gibo kun ano-ano, padagos an lalaki sa pigsisirip kan laog kan pintuan. Narisa ini kan nagbabantay na napangirit sa ginigibo kan saiyang dai pa pwedeng padagoson na lalaki. Pigsabihan an lalaki kan nagbabantay: “Kun dai ka talaga makakatios, sige na, porbare nganing maglalaog, minsan kan sakuyang patanid saimo na dai ka pa pwedeng maglaog.” Alagad, pakantandai: “May kapangyarihan ako. Asin saro lang ako sa kadakul na nagbabantay. Igwa pang mga nagbabantay sa kada pintuan asin mas orog sindang makapangyarihan sa sakuya. An ikatolong nagbabantay, makangirhat nang marahay na minsan ako dai ko kakayanon na siya mahiling.” Ini an mga kasakitan na dai honahon kan lalaki gikan sa probinsya, para sa saiya, an Batas kaipuhan na yaon parati kun kakaipuhan nin siisay man, sa anuman na panahon mag-abot an pangangaipuhan na magsungko an tawo sa Batas. Alagad, nagdesisyon siya na mahalat na lang siya sagkod na tawan na siyang permiso kan nagbabantay na kun pigtuturuhokan niyang hiling, risa an plantsado kaining uniporme, dakula an tulak na gari nakahamil nin pakwan, may bigote na gari su nahihiling niya sa mga pelikulang baradilan. Aban-aban, tinawan siyang tukawan kan nagbabantay asin pinatukaw siya sa mga harani kan pintuan. Duman siya nagtukaw puon kan aldaw na idto sagkod pira pang mga taon. Naghingowa siyang makalaog sa pintuan asin panlingawon an nagbabantay, pagalon ini kan saiyang mga pagsudo-sudo na makalaog.

An nagbabantay, parati man na may hapot saiya, naghapot na ini mapapadapit sa binayaan niyang harong, asin iba pang mga bagay-bagay. Makaribong minsan an mga hapot kan nagbabantay siring sa mga propesor sa unibersidad, asin sa kahuri-huri man sana sasabihon kan nagbabantay, na dai pa siya tugot na maglaog sa pintuan. An lalaking gikan sa probinsya na binitbit an saiyang gabos na pagrorogaring asin nagsakripisyo na isangra pa an ibang gamit, makaabot lamang duman, nagpuon nang maglagay duman sa nagbabantay. Mas orog ining makulog ta tinatao na niya si mga pagrorogaring na dai niya ngani sinangra na kukuanon man sana palan kan nagbabantay sa pintuan. An sabi kan nagbabantay kun kinukua na an saiyang lagay: “Inaako ko sana an mga itinatao mo, nganing mapaghona-hona mo na dai kang nalingawan na darahon pasiring digdi.” Kan mga taon na yaon siya duman sa may pintuan, gari na an lalaki an nagbabantay sa nagbabantay sa pintuan ta pigtitimaanan niya ini parati na mapanlingaw asin tanganing dagos na siyang makalaog. Sa buot kan lalaki, ini sana man talaga an dakulang ulang kun tano sagkod kaidto dai pa siya nakakalaog asin nakakadulok sa Batas. Kaya nagpuon na nin magraway nin makusog an lalaki kan saiyang kamalasan puon kan siya aki pa sagkod na abutan na siya nin kagurangan asin an gabos na kulog-buot niya, pig-ngu-ngurubrub na niya na sana.

Nag-abot an panahon na gari na pinag-uulian an lalaki, asin sa kahalayon na niya duman sa pintuan na idto, sa pagbantay sa nagbabantay, namidbidan na kan lalaki magin an mga layog-layog na nagpapaipli sa saiyang kuwelyo, asin nakimaherak siya sa mga insektong ini na tabangan siyang binsiron an nagbabantay kan pintuan na dagos na siyang palaogon. Dai naghaloy, nagpuon nang magrumarom an saiyang paghiling asin dai na niya maaraman kun madiklom sana an kinaban o kun tibaad pigdadaya sana siya kan saiyang mga mata. Alagad sa kadikloman na ini, luhay-luhay na niyang nahihiling an dai masabotan na kaliwanagan na gari minagikan sa laog kan pintuan kun sain yaon an pighahanap niyang Batas.

Ngonyan, aram niya na madali na an saiyang katapusan, halipot na an buhay para sa saiya. Bago siya mautsan, binalikan niya an saiyang buhay bago asin sagkod na makaduman siya sa nga’ngaan kan pintuan asin magpuon na maghingowang makalaog, sa gabos-gabos na nangyari sa saiyang pagkabuhay, may sarong hapot sana an naglaog sa buot niya, sarong hapot na dai niya palan naihapot sa nagbabantay sa pintuan. Kaya pig-alok niya an nagbabantay, pigkayab na niya na sana, nin huli ta dai na siyang kusog na magdulok pa sa nagbabantay, ta gari nananglay na an bilog niyang hawak. Kaipuhan na magduko kan nagbabantay sa saiya nin huli ta an tingog niya gari na pigsasabotahe kan duros. Nahiling niyang dai nagbagong lawog an nagbabantay mantang siya dagos-dagos nang naggurang.

“Ano an gusto mo nang maaraman ngonyan? Hapot kan nagbabantay.

“Dai talaga saimong lusotan… Sinasabing gabos nagmamawot makarani sa Batas, alagad ano ta sa gabos na panahon na naghalat ako digdi, ano ta ako sana an napadigdi asin nakimaherak na palaogon mo?” An hapot kan lalaking gikan sa probinsya.

Sa puntong idto, nasabotan kan nagbabantay na nag-abot na an oras kan kagadanan sa lalaki, kaya bago ini mautsan, nagtaram an nagbabantay tanganing madangog kan lalaki an huri niyang mga tataramon: “ Daing siisay man an tugot na padagoson digdi apwera saimo. Ta an pintuan na ini ginibo sana para saimo, asin ngonyan, dagos ko na ining sasarahon.”

(Saro ini sa paborito kong osipon ni Franz Kafka. Garo ini mga modernong parabula. Pinupunan ko an mga siring na dakitaramon sa orog na ikakatalubo kan satuyang mga tataramon asin siring man tanganing mapararom niyato an satuyang mga paghurop-hurop kan satuyang buhay asin sa kinaban. Si Kafka an saro sa mga modernong parasuratkan ika- 20 siglo, na mahihilingan nin kausongan an mga usipon na nagpapahiling kan mga predikamento kan satuyang pagkabuhay.)