PAGMIMINA SA SATUYANG DAGA
ni Abdon M. Balde Jr.

An pagmimina bakong maraot. Natural lamang na pakinabangan ta an yaman kan satuyang daga, siring man kan pakinabang ta sa yaman kan dagat buda kadlagan.
Alagad kulang an teknolohiya buda pondo kan satuyang banwa para sa moderno buda ekonomikong pagmimina. Kun gagamiton ta an dati buda luma nang mga paagi sa pagmimina, magiging hababa an produksyon buda halagkaw an presyo kan satuyang produktong mineral. Dai mababakal an produkto sa global na merkado. Kaya nagaagyat kita ki mga dayuhan na kompanyang igwang pundo buda kapasidad na magmina sa modernong paagi.
An problema, kun tiwali an satuyang mga nanunungod sa gobyerno, mga tiwali man na kompanya an nakukuang magmina digdi satuyang daga. Arog baga kan Placer Dome kan Canada na nagmina ki copper sa Marcopper, Sta. Cruz, Marinduque: rinatakan su Marinduque River buda Calancan Bay alagad dai man napundo kan gobyerno dahil si Ferdinand Marcos na mismo palan su kasusyo kan Placer Dome. Kan Marso 24, 1996 maabot sa 3 milyong metro kubiko na toxic tailings an buminaha sa Boac River. Sa laog kan 16 na taong operasyon kan Marcopper, maabot sa 200 milyong metro kubikong tailings an naitambak sa Calancan Bay.
Iyo man an Unocal na may Geothermal sa Tiwi buda Bacon. An Unocal sarong kompanya na an mga kaso ki pagratak sa kadagatan buda kabubuldan nagpoon pa sa California, sagkod sa Burma buda Thailand. Sa Tiwi, su enot na operasyon kan Phil. Geothermal Inc. (PGI), na susyo kan Unocal buda NAPOCOR, rinaot su baybay-dagat sa Sogod, linuho su mga pribadong daga sa Tiwi, buda binayaan su mga pigtatakla nang mga lumang makinarya buda tubo poon sa gilid kan Bulod-Malinao sagkod sa baybay-dagat kan Lagunoy Gulf.
Ngonian nyaon na man an Lafayette kan Australia sa Rapu-Rapu. Nagpoon na an pagratak sa mga salog buda kadagatan kan Albay Gulf.
May naghahapot: kun maproblema an pagmimina, nata ta padagos na nagmimina an mga kompanyang ini? Nata ta pigkokonsente kan mga nasa gobyerno? An simbag: Madaling magkakuwarta sa pagmimina.
Siring kaini an mga paagi sa madaling pagkakuwartahan na pagmimina: An paggawad kan kontrata sa pagmina pipaagi sa proseso ki subastahan o bidding. An may pinakahalangkaw na maibabayad sa gobyerno bilang parte kan ganansiya sa pagmimina iyo an gigawadan kan kontrata.
Sa subastahan pa sana, an mga taga-gobyerno naghahagad na ki lagay o suhol tanganing an sarong dayuhan na kompanya makaiba sa listahan kan mga matao ki bid proposal. Kaya an mga kompanya man na nakaiba sa listahan, imbis na maglabanan, nagkukurumplotan na sana. Lutong-makaw an subastahan. Imbis na pahalangkawan, napapababa an bayad na parte sa gobyerno.
An pagmimina igwang mga tax incentives o bawas sa buwis dahil kwalipikadong pioneering business ini. An mga nasa BIR, imbis na hagadan ki tamang buwis, tituruan pang mandaya an dayuhan na kompanya. An nadaya na bawas sa buwis pigbabanga na sana kan kompanya buda kan tiwaling komisyonado kan BIR.
An gastos sa start-up operation o pagpoon kan operasyon tuyong ititaas kan nagmiminang kompanya tanganing tulos na nababawi an kapital o puhunan—front-loading an apod digdi.
An mga enot na makinaryang ililaog sa Filipinas harababa o daing buwis. Dawa siring, ititaas man giraray an mga kantidad tanganing madaling mabawi an kapital. An mga makinaryang ini, kadaklan luma buda may mga raot na. Tituyo ini tanganing makapag-import ki dakol na piyesang pangmantine.
Arog kaini an kuwentada kan ganansiya: An mga gastos sa operasyon, arog kan makinarya buda piyesang pangmantine, ibibawas sa kantidad kan mga namiminang produkto, halimbawa bulawan o copper. Kun halangkaw an gastos, hababa ang ganansiya, hababa an ibabayad sa gobyerno. Kaya an modus operandi: pipahalangkaw an gastos buda pipahababa an kantidad kan naminang produkto.
An mga importasyon kan makina buda piyesa kadaklan sa papel sana, sa aktwal diit lang ang minalaog sa Filipinas. Su dai man totoong binakal, gigibong kuwarta na sana na idedeposito sa banko kan nagmiminang kompanya buda kan mga kasapakat na opisyal kan gobyerno kan Filipinas. An mga kuwartang ini dolyares; an mga banko nasa ibang nasyon. Ini an pig-aapod na dollar salting.
An pagratak kan satuyang kapalibutan o environment kaibanan sa modus operandi: Pagka an operasyon kan pagmimina inabot na su pig-aasahan na ganansiya buda naghahalangkaw na an gastos sa pagmantine kan lumang mga makinarya, tutuyuhon nang magpaluwas ki mga toxic waste, raraoton an mga salog, kakahuyan buda kadagatan.
An dayuhan na kompanya na mismo an maorganisa ki pekeng environmentalist group na susulsulan ninda tanganing magprotesta sa pagkaraot kan environment. Sagin man mapundo-maadar an operasyon; sasabihon nagtitindog sinda ki anti-pollution devices. Pero sa totoo, andar-pundo na su mga luma buda raot nang makinaryang dai na pigmamantine ta magastos.
Mahababa na an produksiyon. Babasulon su mga nagpoprotesta ta dai nang ganansiya su operasyon. Dai nang maibabayad sa gobyerno, ipambabayad na sana su mga makinarya—na kadaklan mga raot na man ngani.
Nakadulag na paluwas kan Filipinas su dayuhan na kompanya bago ta maaraman su kadakulaan kan ratak o destroso sa satuyang daga buda dagat.
An masunod na hapot: Ano an nakukuang benepisyo kan mga residente sa pigmiminang lugar? Kadaklan na simbag: suweldo sa trabaho. Alagad hilingon an trabahong naitatao sa mga residente—na kadaklan mga hababa man sana an inadalan.
An tulos na ititaong trabaho su mga manwal na trabaho. Ordinaryong piyon: mga nagpapala, nagaasadol, naghahalo ki simento, nag-uukad imbornal, nagkakarpintero. An magaan na trabaho ititao sa mga rekomendado kan barangay chairman, mayor o gobernador: mga bantay (sikyo), time-keeper, dyanitor, mensahero o kusinero.
An mga teknikal na trabaho kapot kan mga dayuhan o Filipinong nakapag-adal buda hale sa Manila o ibang banwa.
Su mga residente, nauugma ta may suweldo na, may kuwartang nakakaputan. Alagad dahil maghapon na an trabaho sa kompanya, napapabayaan na man su pag-uma, su paninira, su pagtanom gulay o ibang dating trabaho. Su mga natural na produkto arog kan bagas, sira, gulay pigbabakal na hale sa banwa o ibang lugar. Kaya sa katapusan kan bulan, diit man sana an ganansiya kan ordinaryong residente.
Anong negosyo an naitatao kan pagmimina? Mga saradit na tindahan ki kaonon. Kasera para sa mga dayuhan. Traysikad o ibang pamasada. Alagad dara man su mga bisyo: inuman na dakol an iriwal, kabaret na may darang prostitusyon buda ribok kan videoke. Pagka dakol an dayo, minahalangkaw an mga kaso nin kriminalidad.
An nagmiminang kompanya, dakol an pigsasabing gawad na benepisyo sa lokalidad. Alagad hilinga ta mga pakonsuwelo-de-bobo man sana ini: Basketball court para sa kaakian. Waiting shed. Bomba sa tubig. Kooperatiba na nagpapautang. Klinik na libre an eksamen sa baga kun sain may mina ki simento.
Sa Tiwi, may diskuwento sa bayad sa koryente, alagad an por kilowatt-rate duman halangkaw ngani kaysa Manila—na pigdadarahan kan koryenteng hale sa Tiwi. Kasu may residente kan Tiwi na nagreklamo, ano an simbag kan PGI? An mga taga-Tiwi daa dai man dapat mag-arang ki benepisyo dahil an yaman kan Geothermal bako man sadiri kan Tiwi kundi sadiri kan Filipinas.

An mga taga-Rapu-Rapu dai man dapat mag-arang ki benepisyo dahil an yaman kan mina bako man sadiri kan Rapu-Rapu—sadiri kan mga taga-gobyernong nagpakontrata sa Lafayette.
Kaya siguro an mga taga-Rapu-Rapu dai man dapat magreklamo kun nahuhudong o nagkagaradan an sira buda yamang dagat dahil an kagsadiri kan dagat bako man mga taga-Rapu-Rapu.
Kaya dai pang minahan digdi satuya na nakapagtao ki permanenteng benepisyo sa mga residente kan lugar na pigmimina. Mahihiling ini sa Benguet, Cebu, Marinduque, Leyte, Mindoro, Paracale, Palanog, Tiwi, ngonyan sa Rapu-Rapu!
Ikang taga-Rapu-Rapu, ano an gigibuhon mo ngonyan?

An nagsurat si Abdon M. Balde Jr. taga-Busac, Oas, Albay. Inhinyero buda parasurat. Nagsurat kan nobelang “Hunyango sa Bato” na nagawadan kan Juan C. Laya Prize for Best Novel of 2004, kan “Mayong” na nagawadan kan 2003 National Book Award, buda kan “Supay” na nanggana sa 2003 Palanca Memorial Award for Literature. Nagawadan man siya kan Rokyaw Ibalong 2003 Most Outstanding Bikol Achievement Award in Literature. Limang libro na niya an napublikar kan UST Publishing House.

http://www.rapu-rapu.gov.ph