SHORT STORY

“When I grow up I want to become an astronaut.
Di sana ko migpara’alin sa kanut!”

Biyaheng Bulan

Agku ko makusog na pagkamangha ka bulan. Lalo na pagkabilugan na pwidi kaming mangayamun sa turubigan o kaya tagu-taguan. Marurumruman ko su mga barani na pagtataguan namu, na sabi ngani, gatikut na sana kunung oras, pag-alas dose agku magluluwas na anting-anting sadtu puso ka batag na lang siram na gugulayun ni amay minsan ngani uukuyun pa ni lola na mas paburito ko. Dawa makikingayamun ako sa mga kapwa ko igin, iba ko kanda. Isi kudto sa sadiri ko. Ta buko akong malaka-angap sa ngayamun. Mas mamumuya kong maray na pagparati’urungan sana a Bulan. A liwanag, a gayon, a kabilugan niya. Mas maray a bulan, bukong masilaw a liwanag, bukong paryo ka alduw na kaipuhan ko pang ku’un su shades ni apay o kaya su mga saray-saray na negative sa mga film ni amay tanganing mabayad adi. Dawa sabi ka mga istorya na pagkabilugan ka Bulan saka magluluwas a aswang, lalo na sadi Iriga, lalabanan ko takot. Agku man istorya na pag-nagiingklipsi, kinakaon kaya kunu bulan sa dakulung halimaw, a bauy Bakunawa. Kaya kunu mag-ngi-ngit bigla. Su sabi ngani ni lola, kadtu kunung huring mag-ingklipsi, di pa ko igin, nag’biglang nag gab-i, kaya su mga manok nagturugpaan bigla. Tapos, paguban-uban nagliwanag naman kaya maski su mga lalung na pambulang ni lolo nasus’tuwan ku pangyayari, di tulos nakatutura’ok. Tapos su mga rumaragang manok, napaitlog kunu sala sa oras. Nagdakulu ako sa mga istoryang arog kadi. Mga asawang, engkanto, kapingis, tawong di nababayad. Pero mas ungot ako ki Bakunawa. Baga na kunu di dragon, paryo ko mababayad ko sadto cartoon a naisip ko. Magbubuga sa kalayo tapos mangunguko sa igin. Pero makusog a bubutun ko. Kaya ku magtapos akong kinder, ku pagkakataon ko nang sabiyon ko, kun unu gusto ko magin pagdakulu, di ako nagdurudarwang isip na sabiyon na gusto kong maging astronaut. Amo, gusto kong makaiyan sa Bulan. Gusto kong makatungtung sa Bulan saka gusto kong mabayad a lugar na ini, ta isi ko agku sadi mga tawo. Kanatu sana ding sasabiyon ko, si apay astronaut, minsan ngani si amay nakaiyan naman sa Bulan. Sigurado ko ta, marurungug ko sa usipan nira na mag-iiyan sira sa Bulan. Piro buku man akong igin sa mga aswang. Di man sira amay maglalayog paiyan sa Bulan. Kun minsan magmomotor sana sira, kun minsan bus. Amo, ta sadto pa ngani magtratrabaho si apay. Agku tawo sa Bulan. Mig-iba ko ki apay, guguranon ko si Bakunawa, darawon ko ding ispandang kawoy na ginibo ni lolo saka adtung medalya ni San Benito, anting-anting kunu di, tinao di kanuku ku barkada ko, kabalyu ko lastiko saka teks na pigparatipon ko. Kaya ko isi kong ready na ko, nagkusog bo’ot akong kausipon si apay na iiba niya ko paiyan sadtu Bulan. Ku una abo niya, ta baka kunu magparinggaw sana ko, kasusupog kunu ku mga katrabaho niya saka daman kunu ko sadtu gigibohon. Pero sa kalaun-launi napirit ko man sana si apay na iiba ko paiyan sadto Bulan. Salamat ta matutupad na su pangarap ko na makaiyan sadtu Bulan. Aanapun ko tulos si Bakunawa pag-naguraan ko na di saka ko na pwiding mapirit ko si apay na sadtu na kami Bulan mag-istar. Lana kaya kunung sakit ka buway sadi Bikol. Narungug ko minsan sira amay saka su maestra ko na agku kunu naman nagralaban ku sapun sadtu bukid. Mga di-badil na suldados saka su mga NPA, di ko isi kun tauno sira ta magginiranan. A sabi pagrarabungun kaya kunu di ni Bakunawa. Su usad kunu na nakuku sadtu salog, pinaanod, tadtad sa bala tapos buklat su mata. Sabi ni amay, eskwela pa kunud tu niya. Maray kunu sa klase, nagtapos sa Manila tapos pagbalik nag-tukad na sa bukid. Siguro pig-hahanap man nira si Bakunawa. Ta la talaga ka perwisyo kadi ni Bakunawa. Di sana niya tutulnun a Bulan, sabi ni lola, magparapanringgaw pa kunu pag’gab-i. Manunulo sa kawuy sa bukid, magpapasabog sa bitnga ka mga dagat tanganing masdakul na makukuong isura, maski mga sadit pa. Kun minsan baga na kunu di demonyo sabi ni lola. Ta titintaran a mga kag-igin na lugusun a mga raraga nirang igin. Buburatun muna kunu ni Bakunawa. Mas matakot kunu di sa aswang. Ta di kunu di makakatakot sa bawang o krus, ta magsisimba pa kunu di. Sabi pa ni lola, magiging tawo kunu si Bakunawa pag-aalduw. Kaya makusog a bagsik ni Bakunawa. Iistorya ko man adi sa mga kangayamun ko, pero di sira maniniwala, pig-uulian na kunu si lola. Kaya dawa naghahanap kintana akong kasurog, solo sana ko sadi laban ko ki Bakunawa. Di ko man plano na mag-ayat sa tabang sa pulis, ta ku usad na alduw pauli na kong baluy, nakalunad na kong traysikel, kung biglang pinapundo su nalulunadan namu sa pulis. Inaayat su lisensya ko drayber. Agku kunu di ginibong sala ta uda kunu nakarukut na poster ni mayor. Eleksyon na kaya kadtu. Pag-uda kunu lulawgon ni mayor na nakarukut. Ku’un kunu sa pulis a lisensya. Kun diri man, inaayatan sa sanggatos su dryaber. Nagkaguw-kaguw na sana su drayber na baga na naungut man ta lang ispid kading pinadalagan su traysikel. Madali pa kaming maka-apun sadtu uma-pagbiglang rikudo. Maray sana nganing nakakaput ako. Kaya sa bo’ot ko naman, agku na ko tamang kusog na labanan si Bakunawa. Abo ko man na sabiyun ki apay ta baka kadakul ka gibo ka usad na astronaut na titser pa. Saka bihira kami kading mag-usip.
***
La ka amay namung naggalin ni apay paiyan sa Bulan. Sabadong nag-iiramrag. Agku pa ngani Bulan. Sabi ni apay da man talagay ya lo’og kadtu alduw nadto. Sadtu kaya iya nadestino na maestro. Mag-uuli sanay ya pag kabanga saka katapusan ka Bulan.Usad padi sa pagkamangha ko ka Bulan. A alduw usad sana a Bulan, dakul. A Bulan nginaran sa dosi, agku Enero, Pebrero hanggang Disyembre. Baga na alduw sakop sana ka Bulan. Uban na si apay sa pagtuturo, bako pa nagkaagoman sira ni amay, maestro nay ya sadtu Bulan. Inda kun unu mga estudyante niya sadtu, siguro mga taga ibang planeta man. Agko gad taga-Jupiter na malang dudu’ag, o Pluto na mga unano, malang iisog gad ka taga-Mars o lang gagayon ka taga-Venus, pero di man magparistorya si apay. A di niya isi, marurungug kuy ya magsasabi ki amay, arog baga ka lana la luma ka eskwelahan na pigtutut’turuan niya. A mga eskwela niya maguuram-uraman sa libro, la na ka mga luma tapos tolong tawo pa naggamit kan. Nariribungan na ngani ako minsan kun unu man a Bulan. Baga na paryo sana man ka Bikol. Kadakul problema, kadakul perwisyo talaga ni Bakunawa. Kaya baka a mga igin sadtu Bulan, makumbinse kong makilaban ki Bakunawa. Pagnagura’an na namu si Bakunawa di migray a Bikol pati na a Bulan. Sadtu ko pupunan a ribolosyon laban ki Bakunawa. Magiging Andres Bonifacio man ako ka Bikol.
Pag-iyan namung Bulan, di kami linunad sa space ship, sin’nu’nu sana ko sadtu motor ni apay. Sabi niya, kumaput sana kunuko. Tapos, isupong su helmet. Inunga niya ko kun ready na kunu ko. Sabi ko amo, Agku ko darang napsak, sadtu linu’ug ni apay su balon naming isura, tapos su pinasikreto kong ispada. Sinupung ko naman su medalya ni San Benito. Pinaandar ni apay su motor, agku mga nagluwas na asu. Baga naman space ship, kaya lang gatikot sanang aso, tapos, nag-andar na su motor. Uda ibang nakakaisi sadtu mga kangayamun ko na paiyan ako sadtu Bulan. Dawa di nira ko pinaniwalaan na maguguraan ko si Bakunawa, pinanuga ko sa sadiri ko na dadarawun ko payo ni Bakunawa na pugot. An kun magkasya sadi lo’og kadi napsak ko. Dawa inaandal ako, namumuya man ako ta amo di una kong Biyahe paiyan sa Bulan.
***
Su direksyon namu, paiyan sadtu bulkan. Baka pumapanik muna sadtu bulkan na sigi sana asu. Sadtu gad kami lumulunad sa space ship ta maray sadtu harani na sa Bulan. Nagiiramrag na kadtu. Luway-luway nang nagpapabayad su alduw na kinakasuyaan ko, makaiitum kaya an sinag ka alduw, makanos a maitum, pagparabansagan pati ka mga kangayamun ko sa agta, nakakapakuto pa kunu a pagparabulad sa alduw. A malang kuto kunu ilalayog paiyan sadtu Mayon, I-uulug kunu sa kalayo. Inunga ko si apay kun unung oras kami makakaabot sadtu Bulan, sabi niya mauban-uban kunu, mimudto na sana kunu kami sa gilid sa tinampu. Habang parani kami sadtu bulkan, mas lalo ding nagdudu’ag. Malang gayon, la ka triangle. Kadtu pagdro-drowingon ko sana di. Pero, ku mga oras na adtu, nabayad ko su bulkan sa personal. Kadakul kong nabayad sadtu tinampo, agku mga pakwan na nagtitinda, laka mga bilog, paryo ka bulan. Tapos agku surunudan na malang-susulung baluy, kadakul na bombilya sa luwas, na parung man, iba-ibang kolor, kadaklan pula. Kaamo sa ka mga pirot ko bombilya o nagpapaiingalo sana para sa trabaho kinagab-iyan. A mga ngaran pati iba-iba. Agku Diwata, Giliw, Sampaguita, Dama de Noche, saka iba pang ngaran sa burak na malangaamot pero uda man basang ako nabayad na burak na nakatanom. Agku usad na babaying nagluwas na naka tshirt sana saka short na laka alukut. Sinulung kanako tapos tinawa sa baga na isi niya a plano kung guguranun si Bakunawa. Di ako nagpamalisyang nabayad ko su babayi na lang-ib’og ku ngabil na malangpula na baga na malalata. Inunga ko si apay kun unud to, di iya nagpulaw, pero a tanda ko, sabi ni lola, maglulo’og kunu san si Bakunawa sa mga lugar na arog kan a ngaran. Saka a tandaanan, mga pulang bombilya. Pero di kami sadtu pinundu. Buko padto a Bulan. Mas maray man talaga kun maabot ko Bulan. Sadtu ko ulatun si Bakunawa. Sadtu kuy ya aatubangun. Sadto kuy ya guguranun.
***
Si lola na kag-igin ni amay a nagsabi kanaku kun siisay si Bakunawa. Agkuy ya kadtu inasang rawit-dawit kadtu kanako tungkol ki Bakunawa. Dati kunung malangkanus ni Bakunawa, nakakukulong adi. Piro usad na gab’i nakabiliw adi. Tapos nagbago su lulawgon niya buko nay yang makanos, nagin poderoso kunu si Bakunawa. Nagpag’gibo sa mga tulay na pirang taon pa sana narugma na. Pinasurat su ngaran niya sa ga waiting shed pati na sa mga kasilyasan saka basurahan. Tamang-tamang isipon na sadtu dapat talaga ibutang a ngaran ni Bakunawa. Mga ati ka banwaan. Usad pang istorya ni lola na kadtu kunu agko pitong bulan a kinaban, pig-usad-usad kunuding kaunun ni Bakunawa anggan sa magdakulu iya sa marhay na baga na na dakulung isura. Masiram kunu Bulan. Lang presko sa buros. Kaya sabi niya kaipuhan kunung bantayan a usad tang bulan, ta kun makaon pa di ni Bakunawa, la nang ngit-ngit ka gab-i ta. Kadakul ni lolang istorya ki Bakunawa na lalong nakapakusog ka pagkauyam saka pagkaungut ki Bakunawa. Kaya maray ading iniba ko ni apay, paiyan sadtu Bulan. Sadto kami mig-inampangan ni Bakunawa.
Lang rayu na ko naabot ni apay ku mag-pundu kami sa usad na gasolinahan. Nagkiling-kiling si apay ta lana kunung langkaw ka gasolina, sigi sana kunu langkaw, ngamin sadi Bikol. Kuryente kunu na galin sa init ka Bulkan. Mas alangkaw a singil sadi Bikol. Tubig kunu na galin sa Bukid ta, ipapabakal na. Pag-alangkaw kunu gasolina ngamin na miglangkawan sabi ni lola. An kunung gasolina a paboritong inumun ni Bakunawa. Kaya kontralado ni Bakunawa a ngamin. Sakup na niya a ngamin.
Pag-galin namung gasolinahan, padagus kaming nagbiyahe, paluwas na kaming Da-ra-ga. Tapos, sa talikuran ko na su bulkan, kaya sabi ko sari raw kami lumlunad paiyan sa Bulan. Siguro migbaba sana kami sa usad na lugar, tapos sadtu na su spaceship nira apay. Lalo kong na-excite. Lalo na ku palubak-lubak na su tinampu inaagiyan namu. Baka harani na kami sa Bulan. Ta nabayad ko sadtu picture sa usad na libro, na malang-bato sa Bulan, gudul-gudul a agiyan. Pero buko pa man na Bulan palan adto, pal’oog pa sana kami sa lugar na a ngaran Sor-so-gon.
***
Pag-abot namung usad na banwaan sadto Sor-so-gon, saka kami nagkaun ni apay sa gilid ko tinampu, sa sirung sa kawuy, Lang speed ko dalagan ko motor ni apay. Sabi niya bago kunu mag-gab’i sadto na kami Bulan. Linuwas namu su balun namung kanun saka katnga tapos iniyuw na tilapia saka adobong manok. Lang siram ko pagkaun namu, sinabuw ko su sabuw ko adobo sadto malang-puting kanon. Di ako nagkaon ko katnga ta malang-ali. Si apay a nakaubos kadtu. Nakakapirang subu pa sana ko ko agku maglabus na guraan. Iba adtung guraan. Bukung paryu ko magraan si lolo. Su mga nakikigubuk agku mga darang placards na a nakasurat. Ingles, tapos Tagalog saka Bikol. Binasa ko. Idi-idi: JUS-TICE FOR KA TI-NONG! KA-TA-RUNGAN SA MA-RA-LI-TA!!! PUN-DO-HON AN GE-GE-RA KAN MI-LI-LITAR! SI-BIL-YAN NA-DA-DA-MAY! Agku mga nagbuburang nakaitum na nagsusunud sadto kabaung, su usad na igin na babayi, sinilngan ko, pero rinayu niya su silung kanako. In’nukrung bigla agku ya kaput na burak na pula- mga gumamela. Su ibang nakikilubung agko mga bugkus na pula sadto payo nira. Sabi ni lola, pag-agko kunu linolobong, mangadyi kunu ko, piro ko mga oras adtu, da ako narumruman kundi su lulawgon ko igin na babaying nabayad. Inandal ako ta baka si Bakunawa a nag-guraan Ki Ka Tinong. Baka apay niya di o kaya ngud na gurang. Kaya sabi ko sa sadiri, aanapun ko si Bakunawa, guguranun ko si Bakunawa para kanya. Pero di kami sadto nauban ni apay. Lin’nunad kami sadtu motor. Tapos pinadalagan ini ni apay sa lang tandus, kaamo sa agku ya namating ribuk sadtu lubong na adto. Pag-li-li ko, nabayad kong agku kasabatan na mga tangke sa military su lubong. Inandal ako para ko igin na babaying nabayad ko.
***
Mga mig-alasingko y medya nadtu ko magpabayad na su Bulan. Kabilugan kadtu, kaya, gatikot pa sana ku hawak ku bulan su nababayad ko. La pa namung rayu sa bo’ot ko, pero sabi ni apay, arani na kunu kami sa Bulan, Napaparung ko na angin na galin sa dagat. Takot ako sa dagat. Di pati ako maririgus sa dagat saka malang apri sa mata. Abu kung maray na makukulugan a mata ko. Abu ko sa ngit-ngit. Abu kong masusungut. A alduw, malangsula, a dagat, ma-apri sa mata a tubig. Saka makakatakot ako ka mga alon. Baga na kaya tutulunun ika kadi tapos darawon ika sa pusod ka dagat. Baga na si Bakunawa. Pero kadtong mga panahon adto, pinakusog ko su sadiri ko. Dapat labanan ko si Bakunawa. Pag-abot namung Bulan, sasabiyan ko si apay ka plano ko. Isi kong tatabangan niya ko. Dapat ngani magin proud pay ya kanako.
***
Aminun kong buku akong gayung arani ki apay. Pero ko mga panahon na adto namatian ko su pagpayaba niya. Lang ray ko pagmati na habang nakalunad ako sa motor, gakos-gakos koy ya. Gusto kong ipamati kanya na payaba koy ya sa maray. Sira ni amay. Na bihira kaming mag-uusip ni apay, isi kong bago ko maturog babaydun muna ko niya. Mamangnu koy yang mag-lu’lu’ug sadtu sadit kong kuwarto. Tapos, pagtiturungan ako. Saka dawa pauno, si apay a dahilan kun paano ako nakaabot sa Bulan. Na buko man palan su bulan na nababayad ko sa langit, na magigin lugar ka labanan namu ni Bakunawa, kundi sa Bulan, Sorsogon.
***
Mig-alas siyete na sa gab-i kami nag-abot sa Bulan, Sorsogon. Amo palan adtu a Bulan na pigtutukoy nira apay saka nira amay. Napatawa ko sa sadiri ko, pero namundo man ako ta pa’no na matutupad su pangitoragan kong iligtas a Bulan laban ki Bakunawa. Pa’no kun kantyawan sana ko ku mga kangayamun ko? Pano kun mabayad ko utro su igin na babayi tapos unga’un ako kun naguraan ko na si Bakunawa? Pa’no kun pag-uli namu, taw’an sana ko ku mga babaying nagtratrabaho sadto Sampaguita. Sabiyan akong lako paka totoy. Di ko pa kaya si Bakunawa. Namundo ako sa maray. Pero binawi adtu ni apay ku dinara ko niya sadto pier, agko sadto ula-ulaan na bayad a dagat harani sana sadtu kubong inaarkila ni apay. Namamati’an kong nauuda su takot ko sa dagat o mas nasasapawan san su takot ko, ku gayon ku Bulan. Su lugar saka su Bulan na gusto kong maabut. Malang linig ko langit, uda panganoron na nakakalingud. Malinig man su pier ku Bulan, Sorsogon. Sabi ni apay, dawa pirang taon na kunuy yang nagtuturo sadtu Bulan, tapos agko mga assignment na mas magayon kaysa sadto, saka alangkaw a swildo, di niya kayang bayaan a Bulan. Baga na kunud to paraiso. Na maski arayo pa sa Iriga, kinakaya niya, ta agko kakaibang kusog iyang namamatian pag-aabot sadto Bulan. Kun buko sana kunu ki amay, sadto na kunu kami Bulan mig-istar. Agkou pa inistorya si apay tungkol sa buway niya. Ku igin pa ya, gusto kunu niya kadtung maging abogado, kaya lang ti’us talaga sira. Kaya nagtitser na sana kunuy ya ta agku ya nakukung iskalarship. Pero, pinanuga man niya na magigin maray na maestro ya. Agko pay ya pigparasabi kanako, na kadto kunu ungut iya sa mga pulitiko na nagpaparuro ka Bikol, na amu sana siging pinasa-pasahan sa katungdan. Usad sanang pamilya a nagkakapot ka opisina, ka kapitolyo, ka munisipyo, ka ngamin sa gobyerno. Gusto kuno niyang makatabang sa Bikol. Pero mas pinili pa niyang magin tultul tapos sincerong maestro na tut’turuan a mga estudyante niya diri sana pagparapawanun. Su iba niyang istorya di ko naman naintidyan, laku na kaya ka pagal. Mala ta napabatang na ko sadtu lapi ni apay. Bago ko ipikit su mga mata sinilngan ko su Bulan na baga na nanalming sadtu malanglinaw na dagat. Narumruman ko si Bakunawa. Baka bigla iyang magluwas tapos manringaw! Pero, kadtung gab-ing adtu, isi kong makakaturug ako sa marhay, lalo na ku ma malisyan ko na kinilit na ko ni apay, paiyan sadto araning turugan namu. Sabi ko, di ako takot kanimu Bakunawa, kaya ko nay yang labanan, dawa sa pangiturugan muna.