BEST OF HALI(Y)A

narito ang ilang tula saBikol na kasama sa aking koleksyon HALI (Y) A: PAGSANTIGWAR SA MGA YAWA KAN BANWA na nanalo sa Premio Tomas Arejola Para sa Literaturang Bikolnon 2004

PAGDUROG KAN MGA ASWANG

Agawon mo kami sa gabos na maraot.
Hali sa Ama Niamo

Sa salog tinatapos an pinunan na sibilisayon
an sulog kaini minapaduman sa katapusan.
Mga itom na panganoron an nagtiripon
Sa pandok kan bulan. Marikas an pagdangadang.
Nagbabagong lawog an gabos po’on
sa mga kabukidan sagkod sa pangpang
kan salog na biko-biko na may pinasusulog
na mga troso hali sa Bukid Isarog
kasabay an mga gadan na hawak nin tawo
na buruklat an mga mata na nakua kasuudma.
Nagkukurahaw an mga gamgam kan diklom
asin biglang mahilom asin mahiyom-hiyom.
Nadadangog an ta’ol kan ayam sa natad:
Purisaw asin had’it ta ano na siya na gagadanon
Sa aga sa kaomawan kan itum na babayi
an nakahihiling kan pagdudurog kan mga aswang
sa pangpang kan salog na biko-biko.
Na siya na hinohona mayong bo’ot
ta dai tataong magikol-ikol an ikog
iyo an saksi kun pa’no minaluyap
an karatan na garo kulisap.
Mantang nadadangog niya an makabungog
na pangadyi kan mga gurang na babayi
na dawa dai naman ngani namamansayan an mga letra
asin ginuyod baga an mga tingog hali sa irarum kan daga
na dai naman laban tanganing mapugolan an mga aswang
na nakanood naman ngani na magbuyboy nin mga orasyon,
magkugos sa krus, magluhod, manambitan, mag-arang
manuga asin magraway mantang minaantada gamit
an agwa bendita, na sa aga, pagprusisyon kan itum na babayi
sa salog na magigin sagrado, may mga tawong malubto
sa tubig na benditado, maiba sa sulog kan salog,
makurahaw, madurumog, kasabay an mga aswang
na tapos pa sanang magdurog.



PULANG SIGNOS

Pagkatapos magdurog kan mga aswang
nagluwas an mga pulang signos
Bakong mesiyas an maabot
kan magluwas an mga pulang liwanag
na itinugrok sa harani kan tuktok nin mga bukid.
Iyo na marahil ini an pagbutwa kan mga yawa.
Garo mga mata nin buwaya
Na minakimat-kimat an mga pulang liwanag.
Minaakit na garo Tore nin Babel na binabago
an tataramon, pinagsasalak, pinalilipot
an mga numero, letra asin oras nin pag-orolay.
Asin an iba pang tore nin mga radyo
na may pula man na liwanag,
tinugpaan nin mga barukikik
na minabantay sa mga makapangyarihang tawo.
Lain pa kaiyan an mga pulang liwanag
Na suminirang sa kaomahan nin pirang banwaan.
Mga pulang burak na haloy nang luyos
asin biglang tuminambo para sa mga paslong kuraragbaw.
Nagin bantugan ini sa mga mapupulang ngabil,
pi’ad, tabay asin pandok kan mga babaying
nagsasayaw na mayong gubing.
Igwa man nin mga pulang ideolohiya
na ipinaglalaban kan ibang tuminikad:
simbolo an tinataklang karit, an pan-asyab nin kagadanan
asin mga kamot na nakakuyom.
Rinibok kan mga gadan na hawak nindang nakua
Sa salog na biko-biko an toninong na sulog kaini.
An huring signos, iyo na kan mayong pulang tagok
na nagluwas sa hugbos nin kamote, kaya an ginibo
kan ina, pinaanod an omboy sa salog na malaboy.
An signos man nanggad nahihiling asin naaaraman
kun uminagi na an kagadanan.

PAGKAMUNDAG NI BAKUNAWA

Binaak an tulak kan ina ni Bakunawa
Tolos namangno an dakulang hawak
kan omboy, nag-ogma an banwaan
ta bako daang totoo an sumpa
dawa ngani aram ninda na sa uwak
ipinangidam an aking mapadagos
kan dinastiya sa probinsya.
Pagkurahaw kan omboy,
Pinatanog an hinabon na balalong
kan ama ni Bakunawa.
Nagsayaw an mga babayi,
Nagpangadyi sa mga harong kan lagdong
Asin tulos na binonyagan an bagong aki
Mantang naglulukso sa kaogmahan an mga kiti-kiti
sa binubong agwa bendita
asin dawa pira pang bagting sa kampanaryo
dai maturutunlag an mga paniki
asin an barukikik na nakakugos sa krus.


KANSYON NIN BULAN PARA SA PANGANORON

Aaaaay! Makidumamay ka sako, katood na Panganoron,
kaining makaherak kong kamugtakan. Hilinga, dai ko na nahihiling
an sakong pandok sa salog na biko-biko, na iyo kuta an minapalibong
ki Bakunawa, tanganing duman siya magtagdon asin malamos, tanganing
dai na nungka magbalik asin agawon an liwanag sa banwaan.
Alagad, uminitom na an salog, tinambakan ninda nin mga ati,
hinihi’an, inudoaan, pinaglustaban, sinukahan nin mga burat, inaponan
nin mga gadan na ido, ikos, kino asin….tawo!
Mapagalon na an arog kaining sitwasyon,
hahalunon, iluluwa, hahalunon, iluluwa,
arog kaiyan si Bakunawa, pinalilipat-lipat,
pinagpapasapasahan an daing ontok na pagringgaw sa banwaan.
Kaya, itago mo ako Panganoron, siring sa mga mapanas na bitoon,
siring sa bulkan na saimong kailusyon. Gubingan mo ako, ta haloy nang panahon
ako huba, asin hayag sanang kakanon ni Bakunawa, anong oras man
siyang abutan kan saiyang gutom. Magtarabangan kita, Panganoron.
Ika, ako, an bukid asin an salog, igwa kitang pagkaboronyog
ta sa sarong pusod kita naghali, asin kun totoong, minalangkaw an tubig
sa kapiyestahan kan itum na babayi, tabangan mo ako,
lipodan mo an Isarog, patuson mo ini, ulangon
ta si Bakunawa na masakat sa bukid, tanganing
duman sa halangkaw na bulod mas mapadali
an paghalon sako, pupuludon niya an mga kahoy
na minaulang sa saiyang dalan, ipapaanod niya ini sa salog
dangan pabulusan ta an uran, tiponon mo an saimong kusog
palangkawon an tubig sa salog sagkod na an tawo makanood.

PAGKATAPOS HALUNON NI BAKUNAWA AN BULAN

nagdakula
an tulak kan mga lalaki
ta magdamlag na nag-inom
nin lambanog, sumsuman
an hinabonan na damulag.
nagdakula
an tulak kan mga babayi
aro-aldaw nanambitan sa Dios
na masakit an maghanap nin pangsugpon
nin hinangos, taon-taon man nagbabados.
nagdakula
an mga tulak nin mga aki
garo mga nakahalon nin galon
minsan mayo man nganing pigkakan
buruklat, burulakog an mata kun nagagadan.
mantang
hinahapihap nin sarong pulitiko
an saiyang dakulaon na tulak
mantang nakatukaw sa kulimpiyo
asin naghahayop-hayop nin tabako
pigdadangog sa diklom an hukragong
kan natuturog na banwa.

PAGSANTIGWAR KAN BANWAAN

Kun orasyon, o pamibi na tinimo-timo
o inarang man nin hadi o padi
siring sa gurang na parasantigwar,
igwa na an banwaan kaiyan.

May nobena, dotoc, lagay-lay,
pasyon, penitensya,
ton-ton, tinagba, piyesta
asin kadakul pang ba.

Igwa naman na ariw na hali
sa buga kan pudpod na kandila
asin ilalahid saimo kun ika mapasantigwar
garo baga idtong maitumon na panganoron
na minaabot kun may mga bagyo.

Asin ini gabos nangangaranan,
nagigiromdoman nin may takot,
paghadit, pagmundong labi-labi.
Alagad, kaiba man kaini,
an mas lalong pagkusog nin bo’ot
nin mga tawong Bikolnon.

May Sineng na hona kan gabos
katapusan na nin kinaban
May Rosing, Monang asin Sisang.

Alagad tano ta an mga yawa kan banwa
na haloy nang panahon na minaringgaw
na guminibo na nin dinastiya nin kapangyarihan:
dai mangaranan, dai mabidbiran.
Santigwaron niyato an banwaan.
Kumu’a nin dakulang daso
na dai napapara an liwanag.
Gamiton an kalayo kan bulkan
na minapaisog kan satuyang mga kalag.

Asin kun mangaranan asin mabidbiran
na nyato an mga yawang ini
siring sa mga bagyo asin iba pang
kadimalasan, saka lamang maoomayan
an mga helang kan satuyang banwaan.


HALI A
(Y)
Haliya was another feast celebrated to adore the moon.
On the night of the full moon, the whole village would
create so much noise using their tambol and balalong
or any other instrument to scare away Bakunawa,
a monster they thought was very found
of swallowing the moon causing lunar eclipse.
-Danilo M. Gerona, From Epic to History:
A Brief Introduction to Bicol History, p. 32.

It was only in 1924, when the image of
Our Lady of Peñafrancia
was canonically crowned and declared
as the Queen and Patroness of Bicolandia
that the Bikolanos find its regional and true identity.
-Filomeno Aguilar, Bikol Historian

The word diabolic or Diablo comes
from the Greek word diabolos diabolos
which means to destroy the spirit,
and that is what the devil do to us Christians,
it unceasingly works to clash our spirit and
tear down the harmony and peace within us.

Halia an mga Yawa!
Halia si Bakunawa!
Ibalik an Bulan!
Iligtas an Banwaan!

Ritwal nin paglagbuw sa yawa kan banwa
gibohon sa aldaw kan itum na babayi
bako an bulan an sambahon
bako an bulawan an dulukon.

Sa salog na biko-biko
kun saen nagpoon an buhay kan rehiyon
ipahiling an tunay na pagtubod, pusog
asin bakong lumbod, dayaday sa paglingkod
sa kapwa, palaadon an tunay na pagkamoot
sa itum na babayi, an simbolo nin pagkasararo.

Halia an mga Yawa!
Halia si Bakunawa!
Ibalik an Bulan!
Iligtas an Banwaan!

Sa pakilaban ki Bakunawa
Magkuang liwanag sa saldang
asin mga bitoon na nakakorona
sa itum na babayi, an nagbabanaag
na kaagahan, magayon siring sa bulan
asin mangirhat siring sa hukbo
na andam sa pakilaban.

Halia an mga Yawa!
Halia si Bakunawa!
Ibalik an Bulan!
Iligtas an Banwaan!

Sa kaaldawan kan itum na babayi
dai itugot na makasakay an mga yawa
dai itugot na makakapot sa gubing
ta lulupigan an itum na babayi,
an imahen na minasaro sa katawohan,
hahabonon, pipidasohon, ipapabakal
kan mga yawa, tanganing ribokon
an banwa asin an kalag kan lambang saro
mawara sa sulog kan salog na biko-biko.

Halia an mga Yawa!
Halia si Bakunawa!
Ibalik an Bulan!
Iligtas an Banwaan!

Ini an satuyang bagong Haliya
sa kaomawan kan itum na babayi
na siring sa salog na biko-biko
asin sa natok na hale sa saiyang daghan
na pano nin pagkamoot,
burabod nin pagkasararo
gikan sa lindong kan saiyang manto.

Halia an mga Yawa!
Halia si Bakunawa!
Ibalik an Bulan!
Iligtas an Banwaan!