Lilipat na ako sa isang bagong tahanan. Matagal-tagal na rin dito.

Dulay Series

Cover Art for an anthology of 100 poems in Bikol
Artist: Nunilon Bancaso

Coming Soon.

An Kasagkodan Kan Google Earth

Albay Viejo ni Raffi Banzuela


“Himoloan”, an pag-atang ki Gugurang an apod sa serye nin pagbungsod nin mga librong Bikolnon sa Aquinas University kan Legazpi asin nakaabot ako sa pagsapubliko kan librong Albay Viejo kan parasurat-paratukdo buda brodkaster na si Raffi Banzuela, na sigun ki Frank Peñones Jr, na nagbasa nin rebyu kan nasabing libro, si Banzuela sarong buhay na yaman kan satuyang panahon, kan satuyang rona, bako sana ta siya padagos na nagpupursigi na magsurat sa Bikol, kundi ta an saiyang mga obra sa Bikol nakagamot bako lang sa odok na pagkamoot asin paggiromdom kan Bikol, kundi sa bagsik buda tarom man kan saiyang isip na pigpapanday kan saiyang paghorop-horop asin paghingowa na padagos na taison an sadiring kadunongan dapit sa Bikol asin sa kinaban. Buot kong sabihon, si Banzuela, dawa saro sa mga enot na parasurat sa Bikol kan huring tolong dekada, dai nangangahulugan na kaibahan siya duman sa antigong panahon. Kun susumahon ngani, siya toreng garing kan kontemporanyong pagsurat Bikolnon na dai nanggad maikukulong sana sa apat na kudal kan Bikol. Sa sakuya, siya samuyang kahenerasyon sa pagsurat nin huli ta dai pa man siyang ontok sa pag-atid-atid, pagbayaw asin pagdiskutir kan mga bagay na may hararom na koneksyon sa buhay kan mga parasurat asin kan saiyang banwaan.

Sa pagbasa kan mga obrang Bikolnon, orog na si mga hinihimo ngonyan na panahon, yaon parati an pagmawot na magsaysay, mag-osip, magrawitdawit, mangapodan ki giraray na pagsir-ip asin pag-isip sa kamugtakan niyato na inaatubang an dakulang daguso nin mga pangyayari kun sain ibinubugtak kita sa dakul, sarabod na sitwasyon na luhay-luhay na napapara an satuyang pagkaaram sa satuyang pagkanitawo.

Sa librong Albay Viejo ni Banzuela, na may apat na kabtang nin manlain-lain na osipon, istorya, (h)istorya asin magkatarakod-takod pang mga istorya, binubuksan kan parasurat an mga laberinto na pwedeng laogon asin susugon kan saiyang mga kahimanwa tanganing orog na pahiwason an pagmati sa kinamumugtakan. Sa pagripaso ninda Peñones asin kan kritiko man na si Dr. Paz Verdades Santos, na parehong babad sa lente kan teorya sa literatura asin kultural na pag-adal, makahulugan na dai ninda tinawan nin istriktong kategorya na kakabalihan kan obrang ini ni Banzuela: kun ini baya sarong historical work o creative work, kun ini book of essays o book of short stories. Wara sa nagin ugali kan duwang kritiko, an pagbansag, imbes, sinda mismo nagtuga na nadara sinda kan gayon asin ludok kan mga rekwerdos, imbong kan prosa, kan pag-atid-atid sa kun anong yaon pa asin mayo na, kan kausongan ni Banzuela na magpahayag kan mga manlain-lain na istoryang guno sa giromdom, guno sa agi-agi, an nahinanyog asin an nahimati. Inibitaran na an pagsasakategorya kan duwang kritikong parabasa, nin huli ta bako pa gayod ining panahon para sa mga istrikto asin mapaabaw-abaw na pagsadol kan mga siring na obrang Bikolnon, na paboritong gibohon kan kadaklan sa mga titulado sa akademya na parati man na nakahiling sa mga sukulan kan sulnupan. Kaya, para ki Peñones buda ki Dr. Santos, an obra ni Banzuela yaon sa ibang lebel nin pagsabot sa Bikolnon na kinaban. Ibang paagi nin agi-agi na naghahanap pa nin sadiri niyang estilo nin paglakaw. Ta ‘baad kaya an diskursong itinatao kan libro yaon duman mismo sa kun ano para sa kagsurat o sa satuya an pag-osip. Sa librong Albay Viejo mahihiling na yaon an pag-osip sa tataramon mismo asin sa pagsaysay nin odok sa boot kan maludok nagi-agi kan banwaan na kinadakulaan, arog mismo kan Albay Viejo, na sa pagtaram ni Banzuela, “an yaon alagad an mayo, an banwaan na haros digdi alagad uto man, parating nasa nga’ngaan kan kagabsan.” Ta mayong Albay Viejo alagad may Albay Viejo. Sa kontradiksyon na ini, nilulugar sa mas mahiwasa na tereyn ni Banzuela an saiyang banwang padaba, na pinapapaorog asin saiyang inaataman, binabayubuan, pinapalawig sa paagi kan mga tataramon na ginagamit sa pag-istorya. An Albay Viejo an kasagkodan kan birtwal na mata kan Google Earth.

Kulibat palan, nin huli ta pwede kayang basahon ini kan iba bilang sarong historical work siring na sa halawig na panahon an monograph kan Heswitang si Fr. O’Brien an naging bibliya sa Ateneo de Naga, pag-abot sa kultura asin kasaysayan kan Bikol, sagkod asin marahay na sana kan puon na magluwas si Dr. Danilo Gerona kan saiyang ‘From Epic To History” kan dekada ’90 asin iba pang pag-adal sa kasaysayan kan Bikol. Sa kaso kan Albay Viejo, may pagmati ako nin pagduwa-duwa asin habo kong mangyari, na magin sanang historikal na babasahon an libro ni Banzuela huli na lamang ta naunambitan kaini an mga personaheng nabuhay asin nagbara-balabagat sa istorya kan Albay; may pag-osip ini sa mga pirang “pre-historikal asin historikal” na pangyayari; may pangapodan ini na giromdomon an nakaagi tanganing orog na masabotan kan kontemporanyong henerasyon an satuyang pagkabuhay; may mga lumang retrato ini. Sa hiling ko orog na mas angay na mahiling an libro bilang sarung creative work, nin huli sa halangkaw na kalidad kan prosa kaini, mayamanon na bokabularyo, asin an daing-supog-, daing-kapaniruan, na paggamit kaini kan Bikol na inaataman sa dapan kan bulkan na iyo an pinakabirtud kan libro asin kun pa’no sa paagi kan parehong tataramon na ini, sinususod niya an saiyang agi-agi asin an istorya kan saiyang banwa sa paagi nin pag-osip. Sarong bagong pag-agi nin pag-osip, nin pag-istorya kan historya an ginibo digdi ni Banzuela kun sain pwedeng hilingon na an gabos na nagpoposiyong bilang opisyal na istorya saro sa naman na osipon. Sa paghiling na ini sarong gibo kan imahinasyon na may pagmakulog sa agi-agi asin istorya kan banwaan, orog na ipinapahiling satuya ni Banzuela an mga dalan na pwede niyatong lakawan sa pagsusod kan satuyang mga agi-agi.

Sa saro pang pagsabi, sa librong ini yaon sa mapakumbabang pagrumdom an Albay Viejo kan parasurat na nagsusudo-sudo mismo sa mga pinamumutang tang mga historikal na detalye asin akda. Kun may malinaw sako, an Albay Viejo pwedeng hilingon na sarung historikal na dokumento na may komentaryo sa kun pano kita nagsusurat, nag-iisip, nag-oosip, nabubuhay sa panahon niyato ngonyan. Saro ining pagkulibat sa mga kinatudan o mga pinapapatuod sa satuyang pagkabuhay asin dakulang ranga ini sa satuyang mga Bikolnon na igwang pagmakulog sa banwaan, sa satuyang mga tataramon. Sa atang na ini, binubuksan ni Banzuela an sarong paghiling sa pagsaysay, na ini pag-osip, pag-istorya, pagrumpag, pagmaan, pagsansan, kan mga agi-agi kan saiyan banwaan. Sa pagbasa kan libro ni Banzuela, nagigiromdoman ko an naunambitan kan Nobel Prize for Literature ngonyan na taon na si Mario Vargas Llosa sa saiyang saysay na The Truth of the Lies: “For almost every writer, memory is the starting point for fantasy, the springboard that launches the imagination on its unpredictable flight towards fiction. Memories and inventions mix in creative literature in an often inextricable way for the author himself who, although he might pretend the contrary, knows that the recovery of past time to which literature can lead is always a simulacrum, a fiction in which what is remembered dissolves into what is dreamed and vice versa.” Kaya sa paghiling ko man mas a’ngay na basahon na mga mabanhing saysay, sarong paghingowa na magdugkal nin mga mayaman na burabod na pwedeng gunoan nin iba pang dalan para sa iba pang rekwerdos sa sadiri tang mga rona, an librong Albay Viejo ni Banzuela. Ini an librong nagsasayuma nin anuman na kategorya apwera sa maludok na pag-ako kaini bilang magayon, may kabray sa daghan na babasahon na Bikolnon. Sa arog kan mga librong ini, nagpapadagos pa man an pangangaipuhan na mag-osip para sa satuyang mga banwaan. Pag-osip na iyo an pinakabuhay ni Kadunong kan epikong sinasahutan. Pag-osip tanganing orog kitang sadulon na an kinaban na ini nagpupuon sa pagsayod asin pagkanuod kan satuyang mga tataramon na kaipuhan nang tubuson asin tawan katalingkasan gikan sa puro kan satuyang mga dila.

Vox Bikol Editor's Respose to Polangui Mayor

Here's the response of Erick Lagdameo, Vox Bikol Editor to the mayor of Polangui.

APOLOGIA

Sa kadaklan na pagkakataon, sinusurat ko an kolum na ini sa satuyang tataramon na Bikol. Sa mga magkapirang okasyon, may rawitdawit akong inilaag digdi, minsan pigdisganar na akong gibohon an siring na gawe asin pigpasabot na an kolum na ini nakatagama para sa prosa. Alagad, ako enot sa gabos, nagtutubod na ako sarong pararawitdawit. An pagsurat ko nakagamot sa pagkamoot sa rawitdawit, na nagtatao nin katalingkasan sa mga tataramon na minsan kan sakuyang kamot dai kayang gugupon. Kaya kun nagsusurat man ako kan kolum na ini asin inootob an suro-semanang pagpahayag sa espasyong ini, gabos iyan nakagamot sa pangangaipuhan na magsurat asin mabuhay sa rawitdawit. Sa Kabikolan, an parasurat ngonyan may esensyal na puso nin makata. Ta an pagsurat, sarong gawe nin pusuanon.

May mga pirang pagkakataon man na nagsurat ako sa Filipino, nin huli ta ini an saro sa mga tataramon na pigtutubodan kong kaya kong bayubuan bilang sarong indibidwal, sarong namamanwaan. Asin saksi kamo kan sakuyang mga sinusurat asin an gabos na ini, sa halipot kong pagkaaram asin pagkasabot sa sadiri, nakagamot sa pangangaipuhan na maihayag an sadiring kaisipan na padagos na pigpapanday sa tarom kan isip, isog kan boot asin dalagan kan panahon. Nagpapasalamat ako sa dyaryong ini sa pagtao kan espasyong ini. Para sa kolum na ini, giraray akong masurat sa Filipino, tanganing masabotan man kan sakuyang mga katood asin iba pang parabasa an sakuyang posisyon sa isyu kan planong pagdeklara sakuya bilang persona non grata nin huli sa sarong kultural na saysay (cultural essay) na sakuyang sinurat sa saro pang dyaryo an Vox Bikol. Tutungkosan ko sana si sahot na pigsasabi sa surat na gikan sa munisipyo kan Polangui, na an sakuyang sinurat sarong daing basehan asin iresponsableng klase nin ‘journalism’, nagraratak sa mga kababaihan kan nasabing banwaan. Uni an sakuyang pahayag:

“Bagamat lumabas sa isang newspaper ang nasabing essay, “Ang Mahal na Birhen ng Pagsalat” ay hindi isang news article. Ito'y isang cultural essay na nagbibigay komentaryo sa isang isyu o sa maraming isyu na maaaring humamon sa ating mga kinasanayang pagtingin. Pansinin kung saan nakalagay ang nasabing essay sa dyaryo. Wala ito sa news section. Ibig sabihin hindi ito nagdedeklara ng mga facts bilang mga katotohanan. At katulad ng maraming sanaysay na sinusulat ko, ito'y isang operatikong papel lamang. Hindi ko intention na sirain ang reputasyon ng isang bayan. Dahil alam ko na wala ako sa posisyon ng anumang uri ng deklarasyon o paghusga. Nasa akto lamang ako ng pagbabasa sa mga pahiwatig, sa mga teksto o cultural texts. Kung kaya may kalayaan ang manunulat na gamitin ang anumang maaaring ituring na teksto upang buuin ang istruktura ng kanyang sinasalaysay sa sanaysay. Kabilang sa mga cultural texts ang mga popular na biro, ang mga haka-haka, ang mga sabi-sabi katulad ng aking naging pahayag sa bayang Polangui.

Ang taguring ibinibigay sa Polangui na dumating sa akin bilang ‘sabi-sabi’ at ‘biro’ ay may malawak at malalim na ugat na pinagmumulan mula sa historikal at sosyo-politikal na kalagayan ng nasabing bayan. At dahil alam kung may pinaghuhugutan ito sa kasaysayan ng nasabing bayan kaya ginamit ko sa ang mga archaic words na “bailarina” “serbedoras” at “sauna” na kung titingnan sa ngayon ay iba na rin ang kahulugan sa ating panahon. Sa akin, ang taguring biro sa bayan ng Polangui ay katulad ng taguring mga aswang ang mga taga-Iriga, mayayabang, o nag-uulam ng toothpaste ang isa pang bayan. Kung dati rati’y negatibo ang pagtanggap sa pagiging bayan ng mga aswang ang Iriga, hindi na ito ang kaso ngayon. Lumalabas sa mga pag-aaral na ang paratang ng pagiging mga aswang ay nakaugat sa sinaunang posisyon ng bayan bilang sentro ng sinaunang relihiyon kung kaya kinailangang ng mga fraile na imbetuhin ang ganitong paratang ng pagiging aswang sa mga taong nanahan sa paanan ng Bundok Asog. Ayon sa historyador na si Dr. Danilo Gerona, kinailangang bigyan ng bagong bigtang ang mga dating balyana bilang mga kampon ng dilim, ng gagamban. Kaya mula sa pagiging mga parahilot at paramundag, nagin silang mga harbinger ng kamatayan.

Sa katunayan, maaaring tingnan na ang reputasyon ng bayan ng Polangui ay konektado sa reputasyon ng karatig bayan nito, ang Oas kung saan mga pari naman daw ang prinoproduce. Interesting ang ganitong mga sabi-sabi dahil para sa akin may pinaghahalawan itong isang mahalagang bahagi sa kultura at kasaysayan ng mga nasabing bayan na tumatatak din bilang kolektibong representasyon ng Kabikolan. Sa puntong ito, naalala ko ang isang tula ni Pete Lacaba na nagsasabing ‘nagpaparal ng kapatid na nagpapari ang puta.’ Sa cultural essay, lumalabas na maaaring gamitin ang mga tekstong itong upang higit na bigyan ng clearing ang pinagmumulang context. Kaya, kinakailangan ang mas intensibong pananaliksik at ito ang tinangka kong gawin sa aking sanaysay. Ginamit ko lamang ang “biro at ang mga sabi-sabi tungkol sa Polangui upang higit na ipakita ang etikal na isyu ng pagturing sa kapwa, kabilang na ang mga kababaihan, at kung paano ito kaugnay sa debosyon na nakasentro sa pagsalat, sa paghipo ng Penafrancia. Sa katunayan, ang ‘intangibility’ ng debosyon sa Penafrancia ang pinakatema ng essay at hindi ang bayan ng Polangui. Sa tingin ko ang nangyari pagbasa ng mga tauhan ng meyor o ng meyor mismo ay maituturing na maling pamamaraan ng pagbasa, ang hindi pagkatoto sa kung ano ang form na ginamit ng manunulat, at ang tahasang deklarasyon na iresponsable ang nasabing pagsusulat at ngayon ang kanilang banta.

Sa sulat mula ng meyor ng Polangui sa editor ng Vox, sinipi niya ang bahagi ng essay kung saan lubha silang nasaktan, na demean ang kanilang mga kababaihan. Kaya nag-dedemand ng public apology. Nauunawaan kong binanggit ko ang isang “popular na taguri” tungkol sa kanilang bayan ngunit hindi ito galing sa akin, narinig ko lamang ito sa maraming kaibigan, mga kapwa-manunulat at maging sa ilang mga kakilalang taga-Albay. May mga salaysay na rin dito ang mga naunang iskolar sa Bikol na sa tingin ko ay hindi pa maaaring hindi pa nabasa ng meyor ng Polangui o ng kanyang PIO. At dahil narinig ko rin ang taguring inilahad ko sa sanaysay wala akong dahilan para paniwalaan ang lahat ng narinig ko, dahil “biro-biro lang ang mga ito”. Subalit dahil sa tema ng sanaysay, kinailangan kong banggitin ang nasabing detalye dahil malaking palaisipan sa akin, kung bakit sa kabila ng debosyon sa Mahal na Birhen ng Penafrancia, naroon ang sinasabing "mababang pagturing sa mga kababaihan sa atin" at dito pumapasok ang isyu na maaring mag-ugnay sa kinasanayang biro tungkol sa Polangui at sa ating debosyon sa Penafrancia. Ito ang isa sa pinakamalaking tema ng essay na hindi nila nakita.

Aaminin kong hindi pa tapos ang papel ko tungkol dito, bahagi lamang ito ng isang malawak pang pag-aaral na alam kong magbubukas ng marami pang isyu na maaari nating pag-usapan. Ikinalulugod ko na ang ganitong bagay ay pumukaw sa atensyon ng mismong mga taga-Polangui. Hangad ko na mismong sila rin na mga nasa bayan ng Polangui ang humarap sa di mawaring birong ito. Bagamat madali sana sa akin na humingi ng tawad para sa sinasabi nilang ‘kapabayaan sa aking uri ng pamamahayag’ sa aking palagay hindi ito ang higit na kailangan ng sitwasyong ito. Maaaring sa maraming pagdulog sa sanaysay na sinulat ko, hindi na lamang limitado ang Polangui sa isang ispesipikong bayan, maaaring maging taguri na ito ng mas higit na malawak at kritikal na representasyon ng kalagayan hindi lamang ng isang bayan, kundi ng buong Bayan.”

May sarong osipon na sinabi kaidto an sakuyang apoon na lalaki na giya ko sa pagsurat asin sa pag-atubang kan buhay nin sarong parasurat. Tungkol ini sa sarong tawo na nakadakop nin la’bas na sira sa danaw. Pagpuli, pigparukuskusan kan nakadakop na tawo an saiyang nadakop na sira, na dai niya aram kun ano ta kaidto pa sana siya nakahiling nin siring na sira. Giyapon na siya sa kakakuskus, dai pa siya natatapos. Ngalas niya man pati na gari dai natitigbak an nadakop na sira. Sagkod na mapano an saiyang kamot asin takyag kan mga kinuskus kan sira, sagkod na mapano an pirang balde. Pati si dating ikos na nagtatagama kan saiyang bahog, naghali na sana ta dai na siya matapos-tapos. Kan naubos na niya an gabos niyang kusog, dai pa giraray ubos an kinuskus kan sira. Kaidto may nagpasabong saiya na giraray na ibalik na sana an sira sa danaw, kan su pagbalikan niya, hidaling nag-ulaptik an sira sa tubig asin naglangoy parayo. Makintabon na kurit an nahiling niya sa rabaw kan danaw. Kan si pagpuli niya, turog na giraray an ikos, risang basog. Pigsikadan niya ini sa kaangotan asin kagutoman. Kan hiniling niya an saiyang kinuskus, nahiling niya an gari natutunaw na mga subu an mga kinuskusan gikan sa sira. Garo mga bula nin sabon. Binalikan ko an osipon na ini huli sa inaatubang ko ngonyan na sitwasyon asin nahiling ko, na an sira pwedeng iyo an parasurat, asin pwede man nanggad na may mga siring na tawo na kukuskuson ka nin kuskuson alagad dai makukua minsan nuarin pa man an boot mong sabihon.

Here are the links, for your reading:
http://www.voxbikol.com/bikolnews/4958/ang-mahal-na-birhen-ng-pagsalat

http://www.voxbikol.com/bikolnews/5022/ang-mahal-na-birhen-ng-pagsalat

http://bomboradyo.com/index.php/news/regional-news/bicolano-news/22297-writer-kan-vox-bicol-idedeklarar-persona-non-grata-huli-sa-malisyusong-artikulo

http://www.facebook.com/pages/Help-Defend-Poet-Kristian-Cordero/154331197940295?ref=ts

Kagadanan, Memorya, Potograpiya

Binaha an sakuyang wall nin mga tagged photos kan Biyernes. Mga kua kan mga dating estudyante asin katuod sa nakaaging Traslacion. Nin huli ta yaon ako sa luwas kan Bikol kan panahon na idto, nagin paagi sakuya an mga retrato tanganing mation an nagin dalagan kan nasabing ritwal nin paglipat kan imahe. Pirang taon man ako yaon sa pagsaksi kan nasabing prusisyon bilang miron. Alagad iba sa ibang Traslacion kan Biyernes, ta an nasabing okasyon nakapadron sa selebrasyon kan ikatolong gatos na taon kan debosyon. May pagtulod na magbalik sa nakaagi, asin hona-honahon an ngapit. Kaya sa diskurso kan mga homiliya kan padi, yaon an parating pangapodan na pangatamanon an debosyon. Dawa gikan sa Dios, pwede ining magadan. Siring na kita gabos magagadan.

Malinaw an mensahe kan kagadanan sa ikatolong gatos na anibersaryo. Pinapagiromdom kan okasyon na dai na kita gabos makakaduman sa susunod na sanggatos na taon. May sinasabi ining magdalan, magdayon, makisumaro na sa okasyon, nin huli mayo na sa satuyang mga buhay ngonyan an makakaabot tanganing maabotan an sunod na ikatolong gatos na taon, o kun baga man minsan an ika-400 na taon kan debosyon. Minsan si ipinangaki kan Biyernes masasakitan na aboton an ika-400 gatos na taon. An Penafrancia ngonyan na taon, orog na pinapagiromdom kita kan kun anong nakatalaan sa buhay: an kagadanan.

Sinabi ni Octavio Paz, an Mehikanong parasurat na an piyesta sarong paglulubong, sarong punerarya na dinadara niyato. Alagad an kagadanan na ini, bakong si kagadanan na kinukudisyon kan pagkatakot sa impyerno. Kundi si kagadanan na nagbabago nin buhay ta nagpupuon nin panibagong kabtang, nin huli ta binubugto kaini an sarong siklo, an sarong buhay pasiring sa mas halangkaw na reyalidad, halangkaw na pagsabot. Siring man kaini an leitmotif kan Penafrancia ngonyan na taon, na ini nagpapagiromdom man satuya kan itinalaan na paabot, an kagadanan na inaatubang niyato sa kada paglipat kan imahen kan Ina pasiring sa sarong padumanan tangani sana man na ibalik sa paagi na kan salog sa paabot na Sabado, asin siring sa sarong ritwal, kaipuhan na agihan niyato ini tanganing padagos kitang ipagbados asin ipangaki sa paagi kan Ina. Sentral an kahulugan na ini sa suanoy na pagsabot kun ano an Traslacion, na ginigibo sa akto nin penitensya, paghagad tawad sa kasalan kan hawak. Sa panahon niyato, yaon pa man an siring na disposisyon nin huli sa pagprograma kan simbahan, alagad an manipestasyon kan debosyon, an kahulugan kan ritwal, nag-ako nin mga panibagong paghiling asin dahilan nin pagdayon.

Siring sa pagpapalamag kan mga tao, sa mga rungaw na toro, sa sarong banwaan sa Espanya, an pagboya ki Ina yaon pa man giraray sa paglaog sa nga-ngaan kan kapasidad kan hawak na makisudo-sudo sa kagadanan, sa trahedya, sa dugo, sa buhay. Yaon an siring na akto nin pakikisumaro orog na ta an tolong gatos na taon, bako man na gurangon nang marahay kun ibabaing mo ini sa ibang daan na pagtubod. Kun pagkakaisipon ngani, an tolong gatos na taon bago an 1710, an masasabing sarong dakulang burabod na nagtaong pwesa o kusog tanganing an siring na debosyon makaabot sa panahon niyato.

Sa panahon niyato, an partisipasyon bako na sana man sa pagboya, pwede naman an pagsir’ip sa lanob kan mga pangyayari, siring kan pag-atubang sa kompyuter. Mediated na kinaban asin dakul na an paagi nin inkarnasyon. Kaya anong mga paagi nin paghiling an pwedeng itao sa kadakul na mga retrato, an mga imahe na kinukulong sa lente kan satuyang mga kamera? Enot sa potograpiya, nahihiling niyato kun pa’no marikas na nagsusulog an panahon siring sa pag-agi kan prusisyon. Kun pano nagagadan an sarong panahon. Makinakan an oras. Kaya kinukuanan niyato nin retrato tanganing may magiromdom, may mabalon kita. Minahabon kita nin sarong okasyon. Sabi ngani ni Susan Sontag, gabos na retrato, post-mortem, sarong pagmansay sa lawog nin gadan.

Labi pa sa mga retratong ini, orog na kaipuhan kan tawo, kan mga Bikolnon, an sarong bokabularyo na may hararom na burabod na dai na lamang nakasentro sa biswal o sa kun ano an tugot na kapotan. Tactility at Visuality ang pokus kan Penafrancia. Ano daw kun maglaog na ini sa lebel kan “musicality”? Kun sain madidiskubre ta an ludok sa mga simbolismo, an sulog kan salog, an kurahaw kan buot, an tanog kan kampanaryo? Kinakaipuhan gayod na mahiling kan mga Bikolnon an saindang kalag sa paagi kan selebrasyon kan Ina: na mas orog kaimportante an dai nakakapotan, an kusog, an enerhiya kan buhay na mga kalag. Ta an debosyon ki Ina, may makusog na pwersa na kaya kaining baguhon an satuyang mga buhay siring sa sarong banal na babasahon, asin kaya kaining balukaton kita sa sistemang nagkakakan satuya sa pagka-oripon bako sana nin hawak, kundi pati nin isip asin buot. Ini an mga hegemonya na kawsa kan mga istruktura kaibahan na an simbahan na sarado pa man giraray sa mas halawig na pagsabot sa relasyon kan Ina sa saiyang mga Bikolnon na aki.

Sa pagdalan kan bilog na ritwal, dai ko maibitaran na hilingon kun pano man nanggad nagbabago an Naga, asin dai nagbabago an Naga. Nagtutukdok kita nin mga gapong kudal, nin mga porta, tanganing itao sa mga daing kalag na ini an gibo nin pagrumdom. Tinutugotan ta an mga gapong ini an maggibo kan dapat kuta niyatong ginigibo, kan mga hawak na ini, na pinupurga, iniitsa niyato sa ritwal kan pagboya. Siring na an mga retrato niyato na kinua sa Traslacion, saro man na paagi tanganing an pagrumdom na ini, gibohon na sana kan mga retratong ini. Sa paghorop-horop kan mga bagay na ini na nag-abot sakuya sa kapiyestahan kan Ina, orog na pinapahiling ngani kaini an mortalidad na yaon sa satuya. Asin ini man baga talaga an ginigibo kan mga ina, na sa oras kan saindang pagpangaki satuya, iniluluwas kita sa kinaban kan mga mortal. Sa katotohanan kan kagadanan na ini na ginigibo niyato sa kapiyestahan kan Ina, kita baga minaarang, minapamabi sa saiya, an Ina niyato: “Santa Maria, Ina nin Dios, kaming mga makasalan, ipamibi mo kami ngonyan sagkod sa samuyang pagkagadan…”

An Ludok Kan Resuene

Nakaburabod sa saiyang kamot an rosaryo na tinao kan saiyang tinabangan na padi. Tinabangan niyang paadalon sa seminaryo sagkod na ipadara ini sa Roma. Sul-ot niya an kwintas kan opisyal na organisasyon ni Ina. Sarong tinubog na bulawan na may imahen kan Ina. Agid sa anting-anting. Sa sadit na lamesa, yaon an saiyang mga bulung, kakanon na dara kan mga nagbibisita, mga nobena. Pasaro-saro an turo kan swiro, sa saiyang saluyong kamot. Nagdadalagan an bulung palaog sa saiyang hawak na kinupotan nin bukol sa abaga. An swero an oras sa ospital. Sa saiyang hirog, may sarong tubo man na inilaog tanganing iluwas an mga natipon na tubig sa baga. Nagbubuklat an saiyang mata kun naririsang may nag-abot na mga bisita. Nagkukusog an saiyang pagdangog. May mga nadadangog nganing tingog siya kan mga kamidbid na haloy nang gadan. Nariribaraw an mga nagbabantay sa mga sinasabi niya minsan. Nanunugon-tugon.

Kun banggi, binabasahan siya nin mga pamibion. Namamati kan mga nagbabantay saiya an saiyang paghimate sa mga tataramon. Sagkod na mapaturog ini. Pusong malinig, lalanga sako, Kagurangnan. Pauru-utro an pagbasa kan mga salmo. Dangan, may pirang padi an nagsungko asin tinawan siya nin olyo. Mga pading naduman sa saiyang harong tanganing magkakan, maghingalo, makipag-olay saiya, magpatabang na magtao nin mga sobre. Mga padi na iniiba an mga seminarista tanganing mag-karol kada Disyembre. Dai nang mga tataramon na nagluluwas saiya. Mga hinangos na sana. Surunud-sunod na hinangos. Gari may dakulang dugi o an’it sa laog an luhay-luhay na nagkakan saiya. Mamati mo an kulog kan rikas na pagbabago kan hawak. Nagruluwasan na si mga ugat, nagpuruti na si parating pigtitinang buhok. Nagkurupos an kublit. Nagtitis na an bitis.

Sarong aldaw, kaipuhan siyang darahon sa operating room tanganing maoperahan tulos. Daing siisay man sa yaon duman an makadesisyon. Dai siyang agom. Daing aki. Mga pamangkin sanang dai man aram an gigibohon an nagdedesisyon. Yaon an saiyang mga katuod, mga dating kaopisina kan aldaw na idto tanganing maghiling kan saiyang kamugtakan. May mga tinaong kwarta. Naubos na si saiyang tipon-tipon sa mga bangko kaidto. May mga pinasubling dai na masusog. May mga pinautang na dai na nagpahiling. Sa panahon na idto, na dai aram kun ano an gigibohon sa laog kan espasyong ito, kan dakulang pagsakat na luminukob sa sarong tawong padangat alagad, sagkod sana duman. May nagpuon mag-awit kan Resuene Vibrante. Luhay-luhay an tingog. Dangan, nagsurunod naman an iba sa pagsayod kan mga tataramon sa awit. Sa panahon na idto, an pag-awit kan Resuene bakong matrayumpo, daing Ina na ibinabalik sa saiyang pedestal o iniinsesohan, daing Ina na pinagdudumog, pinagpipilahan. Sa panahon na idto igwa sanang mga kahagadan na dai masayod-masayod, igwa sanang pagkapula sa kadakul na pwedeng sabihon, alagad sinayod na sana kan awit, kan maludok na awit na kinakanta man sa mga panahon nin bagyo asin makuring pagsakit. Sa pag-awit kan Resuene, nagigin espisipiko an kahulugan kan mga tataramon asin musika kan himnong ini. Bako ining awit nin kiisay pa man, bako ining awit kan mga Kastila, dawa ngani an musika asin letra nakapadron sa tradisyon Yuropeyo asin an letra yaon sa Kastila, an awit na ini, sarong awit kan rehiyon na ini, sarong awit na Bikol, na an dusok sa satuyang pag-isip asin buot, orog kararom kan Sarung Banggi ni Gregorio Potenciano. Asin siring sa awit na Sarung Banggi, napapara sa katapus-tapusi an mga kagsurat kaini an mga kompositor, nagigin ining sarong awit o rawitdawit kan gabos. Siring na dai man gabos nakakaaram o nakakatanda kan kompositor kan Resuene. Sa mga ospital asin higdaan kun sain kinakanta ini orog na sa panahon kan paghihingagdan, orog na nasasabotan, kun tano an manto kan Ina, sarong tamong sa mga naghehelang, na an awit ki Ina, sarong payukyok na awit para sa saiyang mga mga aki.